Tímarit Máls og menningar - 01.05.1986, Blaðsíða 108

Tímarit Máls og menningar
ræðst ekki af hvötum manns eða ætlan fremur en hvort maður segir satt eða
ósatt. En Þorsteinn vill ganga lengra en að segja að sterkur svipur sé með
réttlætinu og sannleikanum, því eins og fram kemur í orðunum sem höfð
voru eftir honum hér að ofan um sannmæliskenninguna vill hann meina að
með einhverjum hætti sé rétthetib sannleikur. Þetta þýðir að ranglætið er
orðið afbrigði af lygi. Obrotin lygi er alvarleg en útbreidd yfirsjón, auk þess
sem hún hefur þann vafasama heiður að vera hin upphaflega synd. Nú hefur
vegur lyginnar í ríki lastanna enn aukist þar sem búið er að gera sjálft
ranglætið að afbrigði hennar.
En auðvitað getur ranglæti ekki verið bara hvaða lygi eða ósannindi sem
er, og það veit Þorsteinn mæta vel. Þess vegna þarf hann að segja eitthvað
um hver sé sérstaða réttlætisins meðal sanninda og ranglætisins meðal
ósanninda. Hér kemur verðleikahugmyndin til sögunnar. Af fyrstu atrennu
Þorsteins að þessu viðfangsefni (sbr. það sem sagt er um róginn hér að ofan)
má álykta að hann telji réttlætið vera sannleikann um verðleika okkar hvers
og eins og ranglætið þá ósannindi og stundum lygi um þessa verðleika.
Endanlega niðurstöðu hans má líta á sem nánari útfærslu og fágun á þessu.
En hugum fyrst að þeirri skoðun að ranglæti sé ósannindi um verðleika
okkar.
Fyrst er að nefna að ranglæti kemur að jafnaði fram í breytni fólks hvers
við annað. Kaupmaðurinn í Jóhannesarborg sem Þorsteinn tekur dæmi af
gerir til dæmis meira en að segja með orðum eða látæði sínu að svertinginn
sem meinað er um afgreiðslu sé óverðugri en hinir. Kannski er það í sjálfu
sér ranglátt ef kaupmaðurinn hugsar eða segir eða gefur í skyn með látæði
sínu að svertinginn sé óverðugri en hvítu mennirnir. Ranglæti hans verður
þó öllu verra þegar hann lætur ekki sitja við orðin tóm eða yfirlýsingarnar
einar, og fer að láta verkin tala. Ef ranglæti er ósannindi, þá sýnist mér það
hljóti að jafnaði að vera ósannindi sem látin eru í ljósi í verki fremur en að
ranglætið sé ósannindin einber. Vert er að benda á að sannleikurinn eða
ósannindin sem hér eru í húfi eru þá ekki að jafnaði venjuleg sannindi eða
ósannindi sem látin eru í ljósi í máli eða hugsuð hið innra í sálinni, heldur er
hér um að ræða verk sem tala og segja satt eða ósatt eftir atvikum. Eg hef í
sjálfu sér ekkert að athuga við þá hugmynd að athafnir hafi merkingu. En
ýmsar spurningar vakna um það hvernig eigi að hugsa sér þetta. Til dæmis:
ber að líta svo á að verkin tali alltaf fyrir geranda sinn og segi það sem hann
vildi sagt hafa, eða geta þau, ef svo má að orði komast, talað sjálf? Mér
sýnist heilmikið velta á svörunum við þessum og álíka spurningum. Von-
andi mun Þorsteinn hafa meira um þetta atriði að segja síðar.
Varla geta þó öll verk sem líta má á sem ósannar yfirlýsingar um að einn
hafi minni verðleika en aðrir talist ranglæti. Segjum að kaupmaðurinn hefði
234