Tímarit Máls og menningar - 01.01.1988, Síða 53

Að skrifa gegri lesendum
af áðurnefndu sambandi við heiminn. Þessari vitund er ekki lýst utan frá.
Hún birtist í textanum, þ.e. í því hvernig sagan er sögð, en ekki í sjálfum
söguþræðinum.
A sama hátt og ég hef verið að bera saman tvær andstæðar tegundir
bókmennta, ætla ég nú að stilla upp tveimur öndverðum tegundum vitund-
ar, en það ætti að skýra enn betur þann mun á bókmenntum, sem ég hef
verið að fjalla um.
Það mætti kalla vitundina sem birtist í skáldsögum Balzacs gegnheila
vitund. Það merkir að eitthvað er inni í þessari vitund og það sem er þar er
sannleikur. Guð hefur sett sannleika í vitund sögumannsins. Þess vegna
getur hann talað í nafni þessa sannleiks, af hvaða tagi sem hann er, fé-
lagslegu, siðferðislegu, pólitísku, sálrænu, o.s.frv.
Þessi hugmynd um heila vitund fulla af sannleika, sem nærist á heimin-
um og umbreytir honum í anda sannleikans sem í henni býr, hefur verið
kölluð forskilvitleg mannhyggja (humanisme transcendental). Auðsjáanlega
byggir lestur á skáldsögum eftir höfunda á borð við Balzac á þessari tegund
heimspeki, því hún gerir ráð fyrir að heimurinn hafi merkingu og að mað-
urinn sé hæfur til að lifa samkvæmt þeirri merkingu, vegna þess að guð
hefur komið fyrir í honum merkingarkjarna sem gerir manninum kleift að
lifa siðferðislegu lífi.
Þegar í upphafi nítjándu aldar fór þýski heimspekingurinn Hegel að tala
um að eitthvað vantaði í mannlegri vitund. Hegel sagði að mannleg vitund
einkennist ekki af því að eitthvað sé í henni, heldur þvert á móti af því að
eitthvað vantar í hana.
I Frakklandi kynnti Sartre þessa kenningu í formi líkingar, sem einnig er
fengin hjá Hegel, og kölluð gullhringur Hegels: „Gullhringur er ekki gull-
hringur af því að það er gull í honum, heldur vegna þess að það vantar gull
í hann. Ef það vantaði ekki gull í hringinn, væri hann ekki hringur heldur
klumpur." Hegel líkti mannlegri vitund við gullhring. Mannleg vitund er
ekki til af því hún er full af einhverju, sagði Hegel. Hún er til af því að
henni er einhvers vant.
Sartre kynnti þessar kenningar fyrir frönskum lesendum á árunum eftir
seinni heimsstyrjöld og setti þær fram í setningum svipuðum þessari:
„Manneskjan er vera þar sem er neind." Það merkir að það er vegna þess að
það er tóm í verunni sem veran er til. Væri þetta tóm ekki, þá væri ekkert
innra rúm í vitundinni og þá væri mannveran ekki vera. Husserl reyndi að
setja fram skilgreiningu á vitundinni, og Sartre - aftur hann - kom henni á
framfæri, og þá í þessu formi: „Það er ekkert inni í vitundinni. Inni í mér
er ekkert. Hvað er þá vitund mín? Hún er það sem ég varpa sífellt út frá
mér.“ Þetta merkir að gagnstætt forskilvitlegu vitundinni, sem étur heim-
43