Tímarit Máls og menningar - 01.06.1998, Side 55

HALLDÓRLAXNESS OG HÖFUÐSKYLDA RITHÓFUNDAR
hennar í lífi persóna í skáldsögum. Wole Soyinka, frægastur rithöfunda í
Nígeríu, segir ekki alls fyrir löngu, að hann geti ekki leyff sér þann munað
að skrifa skáldskap: hann hefur hendur fullar við að afhjúpa mannréttinda-
brot og berjast gegn herforingjastjórn í landi sínu. Halldór Laxness veit vel
af þessari hlið málsins. 1 greininni „Upphaf mannúðarstefnu“ sem fyrr var
til vitnað segir hann m.a:
Ólítill þáttur í bókmentum landa þar sem mönnum er leyft að segja
hug sinn er að koma uppum þjóðfélagsmisfellur samtímans. Mörg
eru þess dæmi að slík bókmentaverk voru höfuðmál dagsins. Satt er
það að slík verk mistu aðdráttarafl þegar takmarki þeirra hafði verið
náð og misfellur lagfærðar sem þau börðust gegn; röksemdir þeirra
eru ekki aðkallandi seinni kynslóðum.18
í Sölku Völku og Heimsljósi, svo dæmi um þetta efhi séu tekin, er m.a. lýst
átökum um upphaf verkalýðshreyfingar í íslenskum sjávarplássum, sú fé-
lagshreyfing ræður miklu um framgöngu þýðingarmikilla persóna í þessum
skáldsögum. Slíkt mun ekki gerast á okkar dögum þegar verklýðsfélög eru
löngu orðin stofnun og appírat í þjóðfélaginu. En verk sem í mörgu eru
bundin stað og stund falla ekki úr gildi þess vegna, þau eignast ekki aðeins
„fastan samastað á spjöldum sögunnar"19 heldur njóta þau þess að hvert vel
skrifað verk vex út fyrir upphafleg tilefni sín og aðstæður í tímanum - án
þess að þessi tilefni deyi inn í sögulegan fróðleik. Bókmenntir eru fréttir sem
halda áfram að vera fréttir, stendur þar. Og altént virðist Halldór Laxness
aldrei hafa samþykkt að menn gætu verið undanþegnir „rétti og skyldu til
að vera vökull og opinskár gagnrýnandi ríkisstjórnarinnar hvenær sem
gagnrýni er þörf.“20
V
En hvað ræður því, fyrir utan ytri aðstæður á hverjum tíma og stað, hvort
rithöfundur gerir það upp við sig að nú sé „gagnrýni þörf'? Að kominn sé
tími til að „koma uppum þjóðfélagsmisfellur“?
Stundum er engu líkara en leiðinn reki menn áfram, menn segja á víxl:
nú er nóg komið af skoðanaleysi, nú er nóg komið af afstöðubókmenntum!
Annað skiptir þó mun meira máli.
Rithöfundar gætu vel tekið undir með Faust karlinum sem sagði að tvær
sálir byggju í brjósti hans og vill hvor fara sína leið: „die eine will sich von
der andern trennen“. ( Faust 1113). Þeir eru ekki aðeins teygðir á milli
„vinstri“ og „hægri“, eða þá á milli oftrúar og vantrúar á áhrifamátt bók-
mennta. Sveiflan á milli kröfu um afstöðu og boðskap útleitinna bókmennta
TMM 1998:2
53