Tímarit Máls og menningar - 01.09.2000, Blaðsíða 86

PÉTUR GUNNARSSON
aldrei „bragðað að byggja þar nokkuð þess konar“. Borgin íyrir honum virð-
ist vera eins og tjald sem hægt er að fella og reisa án aðdraganda.
Og Innréttingarnar risu líkastar leikmynd, spánnýtimburhúsalengja á tvær
hendur og aðalstræti í miðið. En það er ekki þar með sagt að kviknað hafi bæj-
arlíf, aftur á móti voru eldsvoðar tíðir, bæði í timbri og holdi, húsbrunar og
kynsjúkdómar. Að 20 árum liðnum voru Innréttingarnar lýstar gjaldþrota, en
húsin stóðu eftir og fólkið sem fékkþetta furðulega heiti: tómthúsmenn. Tómt
hús, af þvi hér voru ekki hafðar skepnur: sauðfé og nautpeningur voru eftir
sem áður sá grundvöllur sem mannlífið reis á, einbert fólkið reiknaðist sem
tómt hús.
Það er ekki fyrr en Reykjavík er komin með heila að hér kviknar bæjarlíf.
Þegar Alþingi er endurreist í Reykjavík um miðja 19. öld og Latínuskólinn
flyst til bæjarins með námsmönnum og kennaraliði og blaðaútgáfa hefst
með tilheyrandi vitsmunalífi. En eftir sem áður ríkir félagsleg örbirgð í
Reykjavík, þetta er sofandi bær þrátt fyrir heiðarlegar tilraunir stöku vöku-
manna á borð við Sigurð málara sem reyndu að hefja hér leiklistarstarfsemi
og drífa upp listalíf. Helstu skemmtanir bæjarbúa, fyrir utan messur, brúð-
kaup og jarðarfarir, voru fyrirlestrar sem andans menn bæjarins tókust á
hendur. En á undan lestrinum tróð gjarnan upp tannlæknir bæjarins, Nikk-
ólín að nafhi, og söng við píanóundirleik. f einum slíkum lestri, undir lok
aldarinnar, fer Gestur Pálsson þessum orðum um bæjarlífið:
„Menntalífið í bænum er alveg eins og bærinn sjálfur á kvöldin, þegar
dimmt er orðið: í flestum húsum einhverjar ljóstýrur fyrir heimilisfólkið,
ætíð það minnsta, sem komist verður af með, og fyrir utan þennan fátæklega
ljóshring, sem þessar „familíu“-týrur gera, ekkert nema kolsvart myrkur,
niðdimm nótt, sem ekki veit af því, að nokkurt ljós eða nokkur himinn sé
til.“
Um aldamótin 1900 eru öll helstu skáld þjóðarinnar búsett í Reykjavík:
Steingrímur Thorsteinsson, Benedikt Gröndal, Matthías Jochumsson,
Hannes Hafstein, Þorsteinn Erlingsson, Einar Benediktsson - en ekkert
þeirra gerir Reykjavík að yrkisefni - fagurfræðilega er hún ekki boðleg.
Aldarfjórðungi síðar er Reykjavík á allra skálda vörum, í millitíðinni hefur
atvinnubylting togaranna megnað að hefta strauminn sem undanfarna ára-
tugi hafði legið vestur um haf og heimatilbúin Ameríka verður til á eyrinni
við Kollafjörð. f blöðum landsmanna er á þriðja áratugnum tekið að vara við
ofvexti borgarinnar, þessum aðskotahlut í þjóðarlíkamanum sem muni - ef
ekki verður tekið í taumana - ganga af honum dauðum.
Á þessu méli telur borgin innan við 20 þúsund íbúa, um 20% þjóðarinnar.
En það er eins og höfundar þessara Reykjavíkurbréfa hafi haft veður af
84
malogmenning.is
TMM 2000:3