Ólafía : rit Fornleifafræðingafélags Íslands. - 01.05.2012, Side 156

Sameiginlegt efnislegt minni
Eðlilega getum við aldrei vitað með
vissu hver tengslin eru á milli haugfjár
og hins greftraða. Gripirnir gætu hafa
verið eigur hins látna og þannig búið
yfir lífssögulegu gildi. Haugfé getur
einnig innihaldið gjafir afhentar hinum
látna við greftrun, í þeim tilgangi að
treysta eða byggja tengsl sem ná yfir
mörk lífs og dauða. Eins má hugsa sér
að litið hafi verið á haugfé sem
vandlega valdar nauðsynjar sem fylgja
áttu hinum látna inn í eilífðina (sjá
Parker Pearson, 2003, 7).
Tengslin á milli manna og hluta eru
flókin og hafa oft á tíðum verið hunsuð
eða sniðgengin í fræðunum. Bókstafleg
framsetning þessara tengsla í kumlinu
gerir okkur hins vegar hægt um vik og
krefst þess beinlínis að við tökum þau
alvarlega. Í kumlinu má segja að
líkamleg nærvera hluta, líkama og dýra
skapi ákveðin tengsl og ákveðna
einingu (Thomas, 1996, 169), hvert svo
sem eðli þessara tengsla hefur verið í
lifanda lífi. Þetta á ekki síður við ef
hugsað er til þess að samsetning
einingarinnar (greftrunin) átti sér stað
með ákveðinni sviðsetningu, sem
gjarnan einkennir greftrunarathafnir.
Með öðrum orðum má segja að það sem
einkenni kumlið og tilurð þess er ekki
aðeins notkun haugfjár, heldur umfram
annað sjónræn framsetning gripanna í
tengslum við líkama hins látna. Þannig
hefur grafarmengið, samsett úr líkama,
gripum og dýri, myndað einskonar
efnislega grafskrift (sjá Williams,
2005). Má hugsa sér að skynjun og
túlkun þessarar grafskriftar hafi verið
mikilvægur þáttur greftrunar-
athafnarinnar sem og grundvöllur þess
sameiginlega og einstaklingsbundna
minnis sem skapaðist á meðal
viðstaddra.
Það sem allar greftranir eiga
sameiginlegt er að þeim er hrundið af
stað við andlát einstaklings – það er
dauðinn sem knýr þær áfram og
sameinar aðstandendur umhverfis
jarðneskar leifar hins látna. Hið
almenna viðhorf í vestrænu nútíma-
samfélagi er þó að hinn dauði líkami sé
andlaus, innantóm skel sem, rúinn
huganum og andanum sem áður bjó í
honum, er ómegnugur um nokkurs-
konar virkni (Hallam og Hockey, 2001,
133). Sem megindrifkraftur og að-
dráttarafl athafnarinnar má hins vegar
segja að hinn dauði líkami hafi ekki
aðeins tilfinningaleg áhrif á eftirlifendur
heldur dragi hann þá saman í tenglsanet
(e. actor-network, sjá t.d. Latour, 1999
og 2005; Law, 1999) og virkji þá í þeim
tilgangi að uppfylla greftrunina. Eins og
bent hefur verið á af Hallam og Hockey
(2001, 109) má í þessu samhengi líta á
líkamann sem óræða veru (e. boundary
being) – þ.e. hann holdgerir á sama
tíma jarðneskar leifar lífs og líkamlega/__________
156
Fé og frændur í eina gröf
efnislega staðfestingu dauða. Vegna
þessa óræða eðlis, á milli lífs og dauða,
má segja að líkaminn sé hinn fullkomni
„minningagripur“. Hann stendur, eins
og Hallam og Hockey komast að orði,
„... not only as a material reminder of
the embodied, living person, but as a
medium through which the dead might
communicate directly with the
living“ (Hallam og Hockey 2001, bls.
134).
Howard Williams (2004) hefur bent á
að þrátt fyrir aukna áherslu á atbeini (e.
agency) hafi fornleifarannsóknir dauða
og greftrunar á síðustu árum verið afar
„syrgjendamiðaðar“ (e. mourner-
centred). Litið hefur verið á
eftirlifendur sem gerendur en horft
framhjá miðlægri stöðu hins látna í
athöfninni. Eins og Williams og fleiri
(sjá t.d. Fowler, 2001 og 2004) hafa
hins vegar bent á er skilningur manna á
dauðanum og áhrifum hans á líkama og
vitund menningarbundinn. Þannig gera
sum menningarsamfélög annan, eða alls
engan greinarmun á milli efnis og anda
og hefur dauðinn í slíku samhengi allt
aðra merkingu. Því má segja að þótt
hinir látnu grafi sig ekki sjálfir sé ótækt
að líta á þá sem leir í höndum
eftirlifenda. Óræð en krefjandi viðvera
hins látna í greftruninni felur honum á
vissan hátt kraft til þess að eiga
samskipti við eftirlifendur. Líkami hins
látna hefur, með þrúgandi þögn, getað
krafist þess að ákveðnir hlutir væru
lagðir í gröfina, eða ákveðnu dýri
fórnað – e.t.v. hlutir eða dýr sem
tilheyrðu hinum látna og voru
mikilvægur hluti af lífssögu hans og
vitund. Með þjóðfræðilegum
__________
157
Þóra Pétursdóttir
Mynd 3. Kuml 2 á Vaði í Skriðdal. Í því hvíldi karlmaður, 36-45 ára (Hildur Gestsdóttir, 1998),
ásamt hundi. Líparíthella lá yfir efri hluta mannsins og brýni við höfuð hans (Heimild: Guðrún
Kristinsdóttir 1988:93).