Jón á Bægisá - 01.04.1997, Blaðsíða 44

Garðar Baldvinsson
kalla mætti „heimahaga“ þeirra: þeir leggja þessa goðsögn yfir land-
ið áður en þeir sjá það. Bæði „frumbyggjar“ og ferðamenn lesa útúr
sögunni vissa þjóðarímynd sem í reynd tilheyrir þessari goðsögn (sjá
líka Njörð P. Njarðvík, bls. 29). í ferðabókmenntunum er landið oft
einmitt þakið sjálfum sögunum, enda las t.d. William Morris það
sem opna bók íslendingasagna. Sagan er þannig skrifuð í landið sem
verður þá ekki bara ímynd bókmenntaarfsins, heldur einnig þjóðar-
innar sjálfrar og (gullaldar)menningar hennar sem er þó í raun og
veru glötuð menning horfinna tíma.
Ferðabókmenntirnar eru afar tvíbentar í afstöðu sinni gagnvart arf-
leifðinni því annars vegar er landið, einsog að framan greinir,
nokkurn veginn opin bók gullaldar og hins vegar er þjóðin sem land-
ið byggir í algerri andstöðu við þessa ímynd: fólkið er á plani dýrs-
ins, ómenntað, skítugt og illa þefjandi. Þannig segir t.d. Holland að
háttvísi fyrrverandi landshöfðingja, Ólafs Stephensens, sé í „litlu
samræmi við fyrirframhugmyndir okkar um herramenn úr íslenskri
sveit“ (bls. 93),20 en Dufferin lávarður segir í undrunartón: „íbúarn-
ir eru gæddir slíkum vitsmunum að vart er við því að búast í svo ein-
angruðu samfélagi" (bls. 32).21 The Prowler heldur þessum arfi mjög
til hlés og er fjölþjóðlegum bakgrunni söguhetjunnar trúr að því leyti
að textinn vísar einnig í aðrar evrópskar bókmenntir, aðallega
módernískar, auk þess sem ýmsir bókmenntafræðingar eru nefndir
til sögunnar. Hinn íslenski arfur er helst nefndur til að gera grín að
honum eða afbyggja hefðbundnar myndir hans. T.d. er sagan af enda-
lokum Loka sögð með konu hans í forgrunni (bls. 98) og gamli bær-
inn í Reykjavík þarsem götur bera goðanöfn er slitinn úr sínum goð-
sögulegu tengslum við bókmenntaarf og sjálfstæðisbaráttu með því
að minna á að „gamli bærinn var byggður að danskri fyrirmynd“ (bls.
76).22 Háðið er síðan áréttað með því að sýna hversu framandlegur
hann er íslenskri menningu, því að öndvert við íslenskt landslag sem
er opið og vítt rými er gamli bærinn mótaður af innilokun, þröngu og
lokuðu rými. Þannig losar textinn um einsleitni íslenskrar menning-
ar með því að gagnrýna sjálfar undirstöður hennar.
Öfugt við goðsögurnar sem hér hafa verið nefndar er söguhetjunni
ekki auðvelt að samsama sig íslenskri náttúru, enda tengist hún
henni aðeins gegnum bókmenntir og goðsögur. í samræmi við þessa
tregðu er söguhetjunni einnig nær ókleift að samsama sig íslensku
landslagi, að gleypa í sig íslenska þjóðerniskennd með því að fara út
í náttúruna. Þegar hún fer þangað, út í bergmálandi gil, tekst henni
20 Á frummálinu: „little accorded with our preconceived ideas of a country-
gentleman in Iceland".
21 Á frummálinu: „its inhabitants [are] endowed with an amount of intellectual
energy hardly to be expected in so secluded a community".
22 Á frummálinu: ,,[t]he old town had been constructed according to a Danish
model".
d - TÍMARIT ÞÝÐENDA 1 • 1997
42