Orð og tunga - 01.06.2006, Page 114

112
Orð og tunga
sem það er upp og niður eða ærsl og busl með fylgiorðum. Fyrirmynd-
ina að því að nota íslensku gæti hann hafa sótt til Primons sem not-
aði dönsku í skýringum sínum. Það skilur hins vegar á milli Gunn-
laugs og Primons að Gunnlaugur þýðir erlent orðasamband með ís-
lenskum orðasamböndum. Primon notaðist hins vegar ekki við orða-
samband heldur einungis almennt orðafar, þ.e. 'iblandt hverandre,
broget, i hverandre', sbr. líka fjórða hluta hér að framan. Þriðji mögu-
leiki Gunnlaugs hefði verið að þýða erlent orðasamband með orða-
sambandi úr erlendu máli. Skv. Ásgeiri Blöndal Magnússyni (1989:
360) kom orðasambandið holt og bolt inn í íslensku úr dönsku á 18.
öld. Það hefði t.d. getað þjónað vel sem þýðing á péle-méle rétt eins og
í nútímadönsku. En þá leið valdi Gunnlaugur ekki enda ekki í sam-
ræmi við afstöðu hans til málsins. í því sambandi er vert að vísa til
orða Jóns Hilmars Jónssonar (1991:xxxii) sem hefur skoðað orðafarið
í orðabók Gunnlaugs, m.a. í ljósi hreintungustefnunnar. Hann segir
m.a.:
(10) Sú mynd sem birtist í orðabók Gunnlaugs Odds-
sonar og öðrum ritum hans að þessu leyti er býsna
margbrotin og raunar harla sundurleit. Sú meðvitaða
hreintimgustefna og málhreinsun sem síðar verður
ríkjandi er lítt komin til sögunnar því ýmissa danskra
áhrifa gætir í orðafari og setningaskipan sem síðar
var lögð mikil áhersla á að útrýma. En engu að síð-
ur er orðfærið mótað af eindreginni viðleitni til að tjá
sig á skýru og meitluðu íslensku máli um nýstárleg
fyrirbæri.
í ljósi þessara orða Jóns Hilmars er sá kostur sem Gunnlaugur velur
eðlilegur og í sjálfu sér til fyrirmyndar frá sjónarhóli nútímamálvönd-
unar. En hvort sem það var hann sem fyrstur þýddi péle-méle með ærsl
og busl eða ekki (enda þótt hann væri ekki sá fyrsti til að nota orðasam-
bandið sem slíkt) breytir það ekki þeirri staðreynd að þýðingin nær
ekki þeim hljómrænu eiginleikum sem péle-méle hefur; upp og niður,
sbr. (2), breytir þar heldur engu. En það eru einmitt þessir hljómrænu
eiginleikar sem hafa orðið fyrirmyndir í öðrum málum, sbr. dönsk-
una hulter til bulter og enskuna higgledy-piggledy. Á hinn bóginn hefði
Gunnlaugi tekist betur upp hefði hann notað sambandið usl og busl
enda endurtekningin meiri.