Morgunblaðið - 11.01.1984, Blaðsíða 29

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 11. JANtJAR 1984
29
skálda“ árið 1954 af jafn vandlát-
um bókmenntamanni og Magnúsi
Ásgeirssyni, en mun vera ort árið
áður, þegar ólafur var sautján
ára:
Mig hafði dreymt
lengi hafði mig dreymt
hinar björtu nætur
og endalaust sumar
sem enn var ekki til
Það var vetur
og ég gekk í garðinum
á veginum
í borginni
— tróð óhreinan snjóinn
og hugleiddi draum minn
Þá kom einhver á móti mér
Draumurinn kom á móti mér
og brosti
i sinni endalausu æsku.
Ólafur var tvíkvæntur. Fyrri
kona hans er Vilborg Sigurðar-
dóttir og eiga þau tvo syni, Jón og
Halldór. Sfðari kona hans er Sig-
rún Steingrímsdóttir og eiga þau
eina dóttur, Valgerði.
Ég votta aðstandendum öllum
dýpstu samúð mína og fjölskyldu
minnar og kveð að lokum minn
kæra vin með þökk fyrir eftir-
minnileg kynni — ekki síst okkar
dýrmætu, brothættu og „enda-
lausu æsku“.
Gyin Gröndal
Að glugga mínum hníga
hljóðar öldur úr fjarska:
köld stjarnljós
í kyrru náttmyrkri
— að glugga mínum: strönd minni.
Umvafinn lífi
ást, hamingju
gleður mig og seiðir mig
hið glitofna myrkur.
Einn vaki ég. Klukkurnar slá.
Þegar reiðarslag dynur yfir og
orð skortir er gott að geta leitað
til bókmennta, sem segja hið
ósegjanlega og gefa form þeirri
sammannlegu reynslu sem í má
finna nokkra huggun. Og það geri
ég nú þegar ég kveð vin minn Ólaf
Jónsson, svo alltof snemma, svo
alltof fyrirvaralaust, og reyni að
skilja örlög hans. A vissan hátt
fjalla allar bókmenntir um dauð-
ann, og eru um leið tilraun manns-
ins til að ná út yfir sjálfan sig og
þetta undarlega og óskiljanlega líf
sem honum er skammtað. Þær eru
líka líf, og kannski raunverulegra
en það sem við lifum, því að þær
veita innsýn í hugarheima sem
eru okkur að öllu jöfnu lokaðir og
sýna samhengi mannlegra örlaga
þar sem takast á fegurð og sorg,
hlátur og kvöl.
Vinátta okkar ólfs byggðist á
sameiginlegum áhuga okkar á
bókmenntum, og nú þegar hann er
allur sakna ég ekki aðeins vinar,
heldur einnig viðmælanda. Við
ræddum mikið saman um það sem
við vorum að vinna að, og einn
íslenskra bókmenntafræðinga tók
hann rannsóknir mínar á bók-
menntum eftir konur alvarlega.
Hefði hann ekki hvatt mig til
þeirra í upphafi er raunar óvíst að
nokkuð hefði úr þeim orðið. Þótt
skoðanir okkar væru oft skiptar
og það kæmi jafnvel fyrir að við
deildum hart, var það alltaf af
heilindum og í fyllsta trúnaði. En
oftar kom það fyrir að umræður
væru gefandi, skemmtilegar. Og
margt var órætt, svo alltof margt.
Að missa slíkan félaga og vin er
þyngra en tárum taki, og ég veit
að ég mun alltaf sakna hans.
Inn yfir strönd mína
óvissa nótt
óvissan dag
mun náttmyrkrið streyma
— ekki stöðvast eins og nú
á björtum glugga mínum
en bylgjast hingað inn.
Horfið frá ljósum sínum
lokar það augum mínum.
Myrkrið og stjörnurnar kveðjast.
Sigrúnu og Völu litlu, Vilborgu,
Jonna og Halldóri, Sollu og öðrum
ástvinum sendi ég mínar innileg-
ustu samúðarkveðjur. Megi ljóð
Hannesar um ströndina sem snýr
að nóttinni verða þeim einhver
huggun í sárri sorg. Ólafi fylgja
hjartans kveðjur — og óskir mín-
ar hvar hann gengur.
Helga Kress
Persónuleg kynni tókust með
okkur Ólafi Jónssyni fyrir tæpum
15 árum; tekin var saman bók
vegna langafa okkar og okkur var
falið að vera tilsjónarmenn verks-
ins. Þá lærði ég að meta verðleika
Ólafs. Síðar átti ég eftir að kynn-
ast Ólafi sem ritstjóra Skírnis og
loks áttum við náið samstarf í
baráttu fyrir bættum hag stunda-
kennara við Háskóla íslands. Þeir
góðu eiginleikar Ólafs sem ég mat
mest, fyrir utan gáfur hans og
skarpskyggni, voru heiðarleiki,
hófsemd og samviskusemi. Allir
þessir verðleikar ollu vafalaust
miklu um hversu áhrifamikill
hann var sem gagnrýnandi.
Skrif Ólafs vöktu oft sterk
viðbrögð og stundum ólgu. Þessu
olli vafalftið að ólafur talaði
aldrei þvert um hug sér. En hon-
um var aldrei eiginlegt að vera
hvassyrtur og meinyrtur, stíll
hans var hófstilltur, í senn fræði-
legur og alþýðlegur. Áhrifamáttur
hans var kannski ekki sfst fólginn
í því að honum var sýnt um að
draga fram kjarna hvers máls og
rökvís var hann svo að skeikaði
lítt eða ekki.
ólafur var einn og hinn sami
hvort sem var í grein í blaði eða í
persónulegu spjalli, orð hans voru
jafnan öguð og skoðanir yfirveg-
aðar.
í baráttu Samtaka stundakenn-
ara við Háskóla Islands var ólaf-
ur eins og sjálfkjörinn formælandi
lengst af frá stofnun samtakanna.
Orð hans máttu sín mikils, jafnan
mest og hann reyndist bæði raun-
sær og skynsamur. í hita barátt-
unnar naut hann sín vel.
í Skfrni á ég þrjár greinar sem
Ólafur las í handriti af stakri
kostgæfni og glöggskyggni. Slíkt
kunni ég að meta og bætti þær
mjög eftir ábendingum hans. Ég
býst við að margir geti sagt svip-
aða sögu um greinar sínar í
Skírni. Ólafur var nákvæmur en
öll smásmygli var honum fjarri
skapi.
Bestar minningar á ég um Ólaf
úr heimsóknum til hans þar sem
setið var að rólegu spjalli yfir
kaffibolla. f öllu tali um menn og
málefni var hann bæði hlýr og
nærgætinn. Ég minnist góðra
stunda hjá Ólafi og Vilborgu Sig-
urðardóttur, fyrri konu hans, og,
eftir að við kynntumst betur, mjög
notalegra stunda á heimili þeirra
Sigrúnar Steingrímsdóttur, seinni
konu hans. Valgerður dóttir þeirra
Sigrúnar var augasteinn föður
síns og Jón og Halldór af fyrra
hjónabandi áttu hauk í horni þar
sem faðir þeirra var. Öll eiga þau,
og Sólveig systir ólafs, mína
dýpstu samúð.
Eg á að sjá á bak góðum vini.
Minningin um ólaf Jónsson mun
verða mér kær.
Helgi Þorláksson
Það er ekki laust við að manni
sé tregt tungu að hræra nú þegar
grimm örlög lafa með skyndingu
mikilli kvatt ólaf Jónsson á braut
héðan. Hann 'rar einn fjölmennt-
aðasti og , "faðasti bókmennta-
maður þjóða inar og án nokkurs
vafa mikilhæfasti listgagnrýnandi
hennar eftir daga Bjarna frá
Hofteigi og Ásgeirs Hjartarsonar.
Því skal ekki neitað að dimmt er
fyrir augum að sjá á bak slíkum
manni í blóma lífsins og það á
tímum óvissu og upplausnar þegar
íslensk menning þarf á öllum sín-
um liðsstyrk að halda.
Kynni okkar ólafs Jónssonar
urðu ekki mjög löng í árum talið.
Störf okkar gerðu að verkum að
fundum bar oft saman, en þar
fyrir utan tókst með okkur vinátta
sem varð æ traustari eftir því sem
tíminn leið. Ég mun fyrst hafa
gengið á fund hans ungur skóla-
Að leiðarlokum
Bókmenntir
Jóhann Hjálmarsson
Frá upphafi var ólafur Jóns-
son ákafur lesandi og skýrandi. í
menntaskóla var hann þegar
orðinn áhrifamikill, skáld og
skriffinnur. Magnús Ásgeirsson
birti eftir hann athyglisverð ljóð
í Ljóðum ungra skálda, hann
vakti umtal fyrir smásögu í Lífi
og list og hann vann til verð-
launa fyrir smásögu í Stefni.
Ólafur Jónsson hefði eflaust get-
að orðið dugmikið skáld, en hann
valdi þá leið að skýra skáldskap
annarra. Ekki ómerka leið. Það
gleymist stundum að gagnrýn-
andi er rithöfundur, túlkar í
senn og skapar, gerist leiðsögu-
maður, býr jafnvel til skáld.
Góðir gagnrýnendur standa
jafnfætis góðum rithöfundum.
Þegar hugað er að bókmennta-
störfum ólafs Jónssonar má
ekki gleyma þýðingum hans.
Hann þýddi Loftsiglingu Per
Olafs Sundman og Tveir dagar,
tvær nætur eftir sama höfund.
Einnig þýddi hann margar bæk-
ur þeirra hjóna Maj Sjöwall og
Per Wahlöö úr hinum viðamikla
flokki sem þau kölluðu Skáld-
sögu um glæp. Þetta voru
kjarnmiklar þýðingar og vitnuðu
um sérkennilega máltilfinningu
sem stundum gat virst sérvisku-
leg og full af kækjum, en var
fyrst og fremst trú karakter
þýðandans. í málbeitingu hans
var oft falin afstaða hans til
bókmennta og ekki síst umhverf-
is. Ég hygg að besta þýðing Ólafs
sé þýðingin á hinni stuttu, en
mögnuðu skáldsögu Tveir dagar,
tvær nætur.
Ólafur var að eðlisfari mjög
gagnrýninn. Hann skorti hið
frjálsa hugarflug, var meira
fyrir að láta rökvísina njóta sín,
óvenjulega glöggur á tölur. Það
var að sumu leyti furðulegt að
jafn jarðbundinn maður og Ólaf-
ur skyldi gera bókmenntir að
viðfangsefni sínu. Hæfileikar
hans hefðu eflaust nýst eins vel
á öðrum sviðum, í hvers kyns
vísindum.
Ólafur Jónsson var ákaflynd-
ur. Bókmenntir voru honum
ástríða sem hann komst ekki
undan. Meðan hann skrifaði í
Alþýðublaðið á sjöunda áratugn-
um var enginn eins athafnasam-
ur og hann í skrifum um bók-
menntir og leiklist. Greinar
hans urðu margar. Han var svo
vakandi í þeirri viðleitni sinni að
segja frá því sem var að gerast í
íslensku menningarlífi að hann
átti sér fáa líka. Hvort sem
greinar Ólafs voru til lofs eða
lasts vitnuðu þær allar um vilja
hans til að láta að sér kveða.
Þetta litla blað sem fáir lásu
varð að stærra blaði vegna
skrifa Ólafs Jónssonar. Blaðið
hafði reyndar átt góða liðsmenn
áður, eins og til að mynda Helga
Sæmundsson, en enginn var jafn
áræðinn og ólafur Jónsson.
Stefnu sinni lýsti hann sjálfur
1964 í greininni Um gagnrýni:
„Hér á landi kann að sinni að
vera einna mest þörf á harðri og
agasamri gagnrýni. í litlu hverfi,
á útkjálka er jafnan hætt við
nesjamennsku, undanslætti í
smekk og viðhorfum; menn una
því sem ekki er nema hálfgilt og
hálfvolgt af því að annað betra
er ekki á boðstólum; miðlungs-
mennskan kemst í fyrirrúm af
því að hún er jafnan fyrirferð-
armest."
Eftir að ólafur fór að skrifa i
Vísi og síðan í Dagblaðið og loks
í Dagblaðið Vísi varð staða hans
meðal helstu gagnrýnenda
óumdeilanleg. En ofurhugi hins
litla málgagns jafnaðarstefn-
unnar leit öðruvísi út í borgara-
legu umhverfi, stundum eins og
reiður ungur maður eða upp-
reisnargjarnt barn í skjóli um-
burðarlyndis.
Ólafur Jónsson hafði lagt á
það nokkra áherslu í skrifum
sínum í Alþýðublaðinu að nýj-
ungar í skáldskap og umbótavilji
í stjórnmálum færu einatt sam-
an. Ég var meðal þeirra sem átt-
uðu sig ekki á þessu. En þótt
Ólafur Jónsson tæki vel ýmsum
vinstrisinnuðum höfundum, sér-
staklega ef þeir skrifuðu vel,
freistaðist ég til þess að álíta að
hann stæði í rauninni nær borg-
aralegum viðhorfum. Þetta var
kannski misskiiningur. En ólík-
legt tel ég að ólafur Jónsson hafi
fagnað höfundum fyrir það eitt
að þeir væru vinstrisinnaðir.
Þegar ég nú að leiðarlokum
fletti bók Olafs Jónssonar: Líka
líf (1979) sem í eru greinar hans
um samtímabókmenntir 1963—
79, kemst ég ekki hjá að draga
ýmsar ályktanir. I Eftirmála
skrifar ólafur að bókin sé „tekin
saman í þeirri trú, að bókmennt-
ir, skáldskapur, skipti máli leng-
ur en nemur fyrsta lestri og um-
tali um nýútkomnar bækur og
vert kunni að vera að prófa
hversu endist og standist fyrsta
reynsla bóka og höfunda. En
annað né meira en þá reynslu
eiga þessar greinar ekki að láta
uppi.“
Það segir í raun og veru mikla
sögu hvernig ólafur Jónsson
valdi í þessa bók, Líka líf. Ljóst
er að raunsæilegur, einkum
hversdagslegur frásagnarmáti
höfðaði mjög sterkt til hans.
Einnig hið svokallaða ofurraun-
sæi sem á rætur í absúrdisma.
Hann dáðist að þeim höfundum
sem gátu sameinað skilning á
venjulegu líf og djúpa innsýn í
manneskjuna og vanda hennar.
Slíkir höfundar fá bestu einkunn
í Líka líf. Kemur ekki á óvart að
Svava Jakobsdóttir og Guðberg-
ur Bergsson eru þeirra á meðal.
í umsögn um Leigjandann eft-
ir Svövu spyr ólafur: „Hvernig
er okkar eigin frelsi og farsæld
háttað í dag, einstaklings og
samfélags? Hvar erum við
niðurkomin í heiminum hvert og
eitt? Þeirra spurninga spyr þessi
saga Svövu Jakobsdóttur, meðal
annarra, heimur sögunnar,
slunginn kunnuglegum og raun-
hæfum, fjarstæðum og fárán-
legum þáttum, er okkar eigin
heimur og okkar samtíðar, líf
hennar okkar líf.“
Ólafur Jónsson var stundum
eins konar samnefnari gagnrýn-
enda, óli krítíker. Við elduðum
saman grátt silfur. En þrátt
fyrir allt gátum við talast við og
fáa menn þekkti ég sem voru
jafn góðir drengir og Ólafur þeg-
ar öllum ágreiningsmálum var
sleppt. Ég kunni því mátulega
vel að eiga ólaf Jónsson sem
andstæðing. Ég vona að hann
hafi verið sama sinnis. Við létum
stundum stór orð falla, en hvaða
merkingu höfðu þau?
Gagnrýni ólafs Jónssonar um
bókmenntir var oft á tíðum
óvægin. Hann gerði strangar og
stundum ómannúðlegar kröfur
til rithöfunda. En gagnrýni hans
um leikhús og leiklist var enn
harðari. Hún gat orðið miskunn-
arlaus.
ólafur Jónsson gekk frá því að
hann var ungur maður um götur
Reykjavíkur ofvaxið gáfnaljós
með fyrirheit um annað og
meira en hann gat staðið við.
Hann valdi sér það hlutskipti að
fylgjast með og dæma það sem
aðrir voru að fást við. Gáfur
hans voru meiri en margra ann-
arra. Hann var ekki umburðar-
lyndur. En í hverju felst meira
umburðarlyndi en því að gefa
gaum og taka mark á viðleitni
annarra manna?
Jóhann Hjálmarsson
maður sem þurfti að finna rit-
stjóra Skírnis að máli, en ekki leið
á löngu áður en samskiptin urðu
óformlegri og það varð nóg erindi
heim til hans að vilja spjalla um
sameiginleg hugðarefni. Voru
móttökur hans og Sigrúnar
Steingrímsdóttur konu hans ætíð
með þeim hætti að oftast var setið
lengi og komið víða við í fjörugum
samræðum. Á seinni árum bar
einnig nokkrum sinnum við að
haldið væri saman á fjöll, en ólaf-
ur var göngugarpur mikill og sótti
sér alhliða endurnæringu í fjalla-
loftið. Einkum höfðu þau Sigrún
bundið mikla tryggð við Þórs-
mörkina, fóru þangað oft á ári og
áttum við þar öll góða daga saman"
á liðnu sumri. Minningarnar um
allar þessar samverustundir varð-
veitast nú í þakklátu hjarta, en
víst er sárt til þess að hugsa að
þær skuli ekki verða fleiri.
Samband okkar ólafs Jónssonar
byggðist aldrei á því að við værum
sammála um alla hluti eða legðum
okkur eftir því að dásama verk
hvors annars. Við áttum hins veg-
ar afar auðvelt með að skiptast á
skoðunum í hreinskilni, vissum að
við gætum látið hlutina flakka án
þess að hinn sýndi viðkvæmni eða
fyrtni. Okkur var báðum tamt að
halda viðhorfum okkar til streitu,
en aldrei minnist ég þess að við
gætum ekki virt meiningar hvors
annars þegar sameiginleg niður-
staða varð ekki fundin. Enda þótt
við værum hvor á sinn hátt full-
trúar býsna ólíkra kynslóða sé ég
nú eftir á að allur sá munur gerði
ekki annað en auðga samskipti
okkar. Ólafur var sjór af fróðleik
um íslenska menningu síðustu
áratuga, það mannlíf sem hafði
dafnað í tengslum við hana, og
margt af því sem hann sagði mér
fannst mér auka við mína eigin
reynslu, dýpka skilning minn á
þeirri tíð sem við lifðum báðir.
Smekkur okkar og mat á einstök-
um höfundum og verkum fór ekki
sýknt og heilagt saman, en undir
niðri vissum við víst báðir að í list
og skáldskap værum við að leita
hins sama: einhvers sem hrifi
okkur, fegurðar, skýrrar hugsun-
ar, tilfinningalegrar einlægni.
Ungur maður sem leggur út á
erfiða braut gagnrýnandans fullur
metnaðar og baráttugleði á alltaf
margt ólært. ólafur Jónsson
kenndi mér betur en nokkur annar
hvað það kostar að vera gagnrýn-
andi; hvílíkar kröfur um réttsýni,
heiðarleika og vönduð vinnubrögð
sá verður að gera til sín sem vill
að rödd sín heyrist. Þegar ég bætt-
ist í hóp gagnrýnenda fyrir nokkr-
um árum tók hann mér strax
opnum örmum og veit ég þó að
hann hefur haft lúmskt gaman af
því að horfa á þennan unga
starfsbróður sinn hlaupa af sér
hornin. Þá var hann sjálfur löngu
búinn að ná þeim þroska að geta
sett skoðanir sínar fram án alls
hávaða en þó af þeirri einurð og
festu að eftir þeim var ávallt tek-
ið. Honum fannst víst nóg um
kappsemi mína á stundum og eins
lét ég hann finna þætti mér hann
helstil linur; við vorum vanir að
tala um slíka hluti í tóni sem gat
hljómað svolítið hæðinn en var í
eðli sínu ekkert annað en hlýleg
glettni; um ágreining eða ósætti
gat aldrei orðið að ræða. Sem lítið
dæmi um hollustu hans við mig
skal hér nefnt að einhverju sinni
þegar honum þótti mér hafa
skjátlast illa í mati á ónefndu
leikriti hafði hann samband við
mig og veitti mér rækilega ofaní-
gjöf. Eg var víst ekki maður til að
viðurkenna þá að hann hefði á
réttu að standa, en gerði það þó
síðar fyrir sjálfum mér og dró
vonandi einhvern lærdóm af.
Sem gagnrýnandi kaus ólafur
Jónsson að standa utan þeirra
sértrúarsafnaða menningarlífsins
sem kenna sig við hægri og vinstri
og þola yfirleitt ekki annað en það
sem verður dregið í þeirra eigin
dilka. Ég hygg að hann hafi al-
mennt haft meiri samúð með þeim
sem treysta á samhjálp og sam-
stöðu fremur en óhefta gróðafíkn,
en veit þó vel að í þeim efnum var
hann gjörsamlega laus við tálsýn-
ir og kreddur. Hann var einfald-
SJÁ NÆSTU SÍÐU