Morgunblaðið - 09.06.2006, Blaðsíða 44

44 FÖSTUDAGUR 9. JÚNÍ 2006 MORGUNBLAÐIÐ
MINNINGAR
✝ Helga Jóhanns-dóttir fæddist í
Reykjavík 28. des-
ember 1935. Hún
lést 3. júní síðastlið-
inn. Foreldrar
hennar voru Jóhann
Sæmundsson læknir
í Reykjavík, f. 1905,
d. 1955, og Sigríður
Sæmundsson (fædd
Thorsteinsson), f.
1908, d. 1998. Systir
Helgu er Gyða, f.
1944, gift Hauki
Viktorssyni, f. 1935.
Helga giftist 31. desember
1953 Jóni Samsonarsyni hand-
ritafræðingi í Reykjavík, f. 1931.
Dætur þeirra eru: 1) Heiðbrá, f.
1954, stærðfræði-hagfræðingur í
Danmörku, maður hennar er Ein-
ar Baldvin Baldursson sálfræð-
ingur, f. 1953. Börn þeirra eru
Soffía listnemi, f. 1984, og Bald-
vin nemi, f. 1993. 2) Svala kennari
í Reykjavík, f. 1957. Dóttir henn-
ar er Helga Jónsdóttir nemi, f.
1988. 3) Hildur Eir löggiltur end-
urskoðandi í Madrid, f. 1971, gift
José Enrique Gó-
mez-Gil Mira lög-
fræðingi og hag-
fræðingi, f. 1960.
Börn þeirra eru
Jón, f. 2000, og
Rósa, f. 2005. 4) Sig-
rún Drífa gæða-
stjóri í Reykjavík, f.
1974, maður hennar
er Árni Sören
Ægisson starfs-
mannastjóri, f.
1968. Börn þeirra
eru Íris Eir, f. 2003,
og Sóley Margrét, f.
2005.
Eftir stúdentspróf frá Mennta-
skólanum í Reykjavík 1955 stund-
aði Helga nám í tónlistarfræðum
við Kaupmannahafnarháskóla og
vann alla tíð að söfnun, varð-
veislu og útbreiðslu íslenskrar
þjóðlagatónlistar. Helga var virk
í kvennabaráttu og friðarstarfi
og var einn af frumkvöðlum
Kvennalistans.
Útför Helgu verður gerð frá
Dómkirkjunni í Reykjavík í dag
og hefst athöfnin klukkan 15.
Ung hittirðu Jón sem þú elskaðir
allt þitt líf og ung áttirðu fyrstu dæt-
ur þínar tvær, mig og Svölu. En ekki
stóð það í vegi fyrir menntun þinni
þrátt fyrir að í þá daga hafi braut
gáfaðrar og fróðleiksfúsrar konu
ekki verið bein eða greið. Barns-
mæðrum var bannað að sitja tíma í
Menntaskólanum, en þá tókstu bara
stúdentsprófið utanskóla og með
fyrstu einkunn.
Eftir háskólapróf pabba tókuð þið
ykkur upp með börn og buru og
fluttuð til Danmerkur í 8 ár. Pabbi
vann þar við Árnastofnun sín fræði-
störf og þú stundaðir nám í tónfræð-
um. Þið pabbi unnuð saman við að
safna íslenskum menningararfi.
Keyrt var um allt land með segul-
bandstæki á lofti til að taka upp
munnlega leifð gamla fólksins í land-
inu. Pabbi spurðist aðallega fyrir um
þulur, rímur og ævintýri meðan þú
baðst konurnar um að fara með
sálma og ekki síst barnagælurnar.
Og sérstaka athygli veittirðu lang-
spilinu. Síðar vannstu við að skrá
safnið, framleiða úr efninu þætti í
útvarpið og miðla á allan hátt.
Á Melhaganum fæddist Hildur
Eir árið 1971 og þremur árum
seinna fjórða dóttirin, hún Sigrún
Drífa. Og í nógu var að snúast. En
þegar raddir vöknuðu í upphafi átt-
unda áratugarins um að nú þyrfti að
ganga fastar að málefnun kvenna þá
var þig að finna í þeim hópi.
Þrátt fyrir vantrú margra og að-
hlátur byggðuð þið upp Kvenna-
framboðið. Með miðstöð í Hótel Vík
unnuð þið marga til fylgis um góða
borg fyrir konur og börn og þið
komuð þremur konum að í bæjar-
stjórnarkosningunum 1982. Svo
kom að alþingiskosningum og þið
vilduð meira. Þið stofnuðuð Kvenna-
listann, buðuð fram og fenguð fyrstu
þrjár konur ykkar á þing 1983. Og í
friðarmálum varstu virk. Ófáar voru
göngur þínar úr Keflavík gegn her-
setu eða á Þorláksmessu fyrir friði.
Og í Friðarhreyfingu íslenskra
kvenna árið 1985 söfnuðuð þið 37
þúsund undirskriftum íslenskra
kvenna gegn her og ofbeldi í heim-
inum.
Þú varst á kafi í að lifa þínu lífi
þegar veikindin sóttu þig heim 1983,
og þú þá aðeins 47 ára að aldri.
Lækningar tókust ekki og þróttur
þinn dvínaði. Öll árin síðan höfum
við fjölskylda þín og félagar grátið
þau örlög sem léku þig svona
grimmt. Og nú ertu látin. En for-
dæmi þitt lifir í minningu okkar og
veitir okkur styrk.
Heiðbrá Jónsdóttir.
Ég breiði yfir þig hvítt og ég leyfi
þér að hvílast, með rósina þína ... í
þetta skipti til eilífðar. Vonandi er
tónlist þar sem þú ert núna og von-
andi geturðu notið hennar í róleg-
heitum og sátt við þinn hlut.
Vertu sæl mamma og takk fyrir
mig. Ég elska allt sem þú hefur gert
úr mér og fyrir mig. Kannski eru
bestu mæðurnar einmitt þær sem
kenna börnunum sínum sjálfstæði
og hjálpa þeim að fljúga sjálfum. Þú
skilur eftir þig fjórar hamingjusam-
ar dætur sem allar fljúga sjálfar og
allar búa bæði að því ástríki og þeim
gildum sem þú gafst þeim.
Foreldrar endurspeglast í börn-
unum sínum og ég hlakka til að sjá
þér bregða fyrir í mínum börnum.
Ég ber virðingu fyrir þér ... mikla
virðingu. Vertu sæl.
Hildur Eir Jónsdóttir.
Mamma hefur loksins fengið
hvíldina. Það er erfitt að kveðja en
ég held að hennar tími hafi verið
kominn svo ég gleðst fyrir hennar
hönd yfir því að hún sé frjáls. Mig
langar að minnast mömmu í nokkr-
um orðum og þakka henni fyrir allt
sem hún hefur gefið mér.
Ég var bara átta ára þegar
mamma veiktist. Mér fannst það
erfitt og ég keypti handa henni
bangsa sem á stóð „batni þér fljótt“.
Mér varð þó ekki að ósk minni og
mömmu hrakaði smátt og smátt
gegnum öll þessi ár. Eftir að hún
veiktist gátum við ekki átt það sam-
band sem ég vildi óska þess að við
hefðum getað átt. Ég finn það því
mjög vel núna að ég syrgi ekki að-
eins það sem við áttum saman held-
ur ekki síður það sem við áttum
aldrei saman en hefðum alveg
örugglega báðar viljað eiga.
En þrátt fyrir að veikindin hefðu
mikil áhrif á persónuleika mömmu
kynntist ég því hvaða manneskju
hún hafði að geyma. Ef ég ætti að
lýsa mömmu í einu orði myndi ég
segja að hún hafi verið góð. Ýkju-
laust man ég til dæmis ekki til þess
að hún hafi nokkurn tíma skammað
mig. Hún var endalaust þolinmóð og
ég sá hana aldrei skipta skapi. Ég
man heldur aldrei til þess að hún
hafi sýnt vanþóknun á neinu sem ég
sagði eða gerði heldur fann ég alltaf
ást og hlýju frá henni, alveg fram
undir lokin. Hún lét mig alltaf finna
að ég væri dýrmæt og vel heppnuð í
hennar augum, sem er ómetanlegt.
Ég held að sérfræðingarnir kalli
þetta skilyrðislausa ást og mamma
átti nóg af henni handa mér.
Ferðalög voru órjúfanlegur hluti
af lífi mömmu. Ég held að það megi
nánast segja að hún hafi lifað fyrir
ferðalög og skipulagningu á þeim.
Meira að segja síðustu árin þegar
fátt vakti mikil viðbrögð hjá mömmu
lifnaði enn yfir henni ef hún heyrði
að einhver ætlaði að skreppa í ferða-
lag. Það skipti litlu máli hver það var
eða hvert ferðinni var heitið, hún
hafði áhuga á að heyra allt um það.
Enda skilst mér að þau pabbi hafi
verið ótrúlega dugleg að ferðast,
hvort sem það var upp á fjöll, jökla
eða til útlanda að upplifa framandi
menningu. Mamma hafði líka sterk-
an eiginleika sem hefur örugglega
átt sinn þátt í því að hún naut þess
svona að ferðast, nefnilega þann að
hún var mjög laus við stress og
kunni að njóta augnabliksins.
Ég mun hugsa hlýtt til mömmu
þegar ég fer til Grikklands í sumar
með fjölskyldunni og að hætti
mömmu mun ég örugglega taka fullt
af myndum til að ylja mér við eftir
að heim er komið. Ferðalög og ljós-
myndir, eplið féll þá kannski ekki
svo langt frá eikinni eftir allt saman.
Elsku mamma mín, ég þakka þér
fyrir allt, ég veit að þú gerðir þitt
besta. Þú munt alltaf eiga stóran
stað í hjarta mínu og ég mun alltaf
búa að öllu því góða sem þú hefur
gefið mér.
Þín
Sigrún Drífa.
Í dag kveðjum við elskulega syst-
ur mína, Helgu Jóhannsdóttur.
Helga átti gæfuríka æsku í faðmi
foreldra okkar, Sigríðar Thorsteins-
son og Jóhanns Sæmundssonar, en
ekki síður á heimili afa og ömmu,
Árna Thorsteinsson tónskálds og
Helgu Einarsdóttur. Þau gildi sem
mótuðu Helgu systur alla tíð rek ég
til þessara tveggja heimila, sem
voru um sumt ólík en um margt
ákaflega lík.
Áhuga Helgu á nánast öllu sem
viðkom tónlist fékk hún beint í æð
frá afa Árna. Áhuga hennar á sjálf-
stæðisbaráttu einstaklinga og þjóð-
ar rek ég til föður okkar Jóhanns
læknis, ættaðs af Snæfellsnesi, en
hann var sá eini í fimm systkina hópi
sem fjölskyldan kostaði til lang-
skólanáms. Hann varð síðan ötull
baráttumaður fyrir bættum lífskjör-
um almennings og framarlega í hópi
þeirra sem beittu sér fyrir almanna-
tryggingum á Íslandi auk þess að
beita sér í ræðu og riti fyrir sjálf-
stæði Íslendinga. Í þriðja lagi má
nefna mannkærleik og mannskiln-
ing sem einkenndi bæði heimilin.
Þessi gildi endurspegluðust í öll-
um viðfangsefnum Helgu á lífsleið-
inni og kemur það ekki á óvart þar
sem hún var í miklu dálæti hjá
pabba og afa og mjög tengd þeim.
Hún lék á píanó, stundaði nám í tón-
listarfræðum við Kaupmannahafn-
arháskóla, starfaði um árabil við
tónlistardeild útvarpsins og síðar við
Árnastofnun. Helga var dugnaðar-
forkur og fylgin sér. Hún var mjög
virk í friðarhreyfingunni og sjálf-
stæðisbaráttu kvenna, fyrst í sam-
bandi við kvennaframboðið í
Reykjavík og síðar í Kvennalistan-
um. Auk þessa var Helga einnig
ákaflega næm á mannlegar tilfinn-
ingar og var eðlislægt að gefa öðrum
af sér, bæði ungum og öldnum.
En Helga var ekki ein. Átján ára
gömul giftist hún Jóni Samsonar-
syni, síðar handritafræðingi. Sam-
hentari hjón hef ég varla þekkt og
átti það bæði við um einkalíf og
starf. Þau sameinuðu til dæmis tón-
list og íslensk fræði þar sem þau
ferðuðust um landið nokkur sumur,
söfnuðu þjóðlegri tónlist, kveðskap
og rímum og björguðu þannig mik-
ilvægum menningararfi frá glötun.
Skoðanir þeirra á þjóðfélagsmálum
voru einnig mjög líkar.
Ég var barn að aldri þegar faðir
okkar lést. Helga og Jón bjuggu í
sama húsi með Heiðbrá og síðar
Svölu. Þau voru sjálf næstum barn-
ung en höfðu þó alltaf tíma fyrir
mig. Helga var stóra systir mín og
var mér ákaflega góð en hún var líka
að ala mig upp. Til dæmis fannst
henni ég oft alltof kærulaus við nám-
ið og sagði mér til syndanna. Að
hætti unglinga kvartaði ég hástöfum
undan „óréttlátum“ kröfum systur
minnar sem voru auðvitað alls ekki
óréttlátar. Oftar en ekki skarst Jón í
leikinn, brosti í kampinn, leiðbeindi
mér og hlýddi mér yfir eftir þörfum.
Eftir stúdentspróf fluttist ég til
Kaupmannahafnar og þar átti ég
einstaklega góð ár með Helgu, Jóni,
Heiðbrá og Svölu og kom oft í heim-
sókn á heimili þeirra á Händelsvej.
Helga naut þess að taka á móti gest-
um og oft var skrafað saman um
þjóðmál fram á rauða nótt. Þrátt
fyrir ákveðnar skoðanir á þjóðmál-
um var umræðan alltaf málefnaleg
og skoðanir annarra virtar. Þetta
varð mér, ungri stúlku, mikilvægt
veganesti. Helga var ekki einungis
málefnaleg, hún var líka mjög kát og
sá spaugilegu hliðarnar á málunum.
Það kom fyrir að við áttum erfitt
með okkur þegar ekki átti við að
hlæja.
Ég harma það mjög að erfið og
langvarandi veikindi Helgu styttu
þann tíma sem við systur áttum
saman, til dæmis til þess að njóta
barna okkar og barnabarna, ræða
ýmislegt sem mömmur og ömmur
taka upp á því að hafa áhyggjur af
en ekki síst hlæja að uppátækjum
þeirra og sannfæra hvor aðra um að
afkomendur okkar væru auðvitað
sérstakrar tegundar og enginn
stæði þeim á sporði.
Helga mín, þú kveður okkur nú en
minningin um góða og sanna konu
lifir eftir í hugum allrar fjölskyldu
þinnar.
Þakka þér fyrir allt, hvíl þú í friði.
Gyða.
Það kom svo sem ekki á óvart
þegar ég fékk símtal og mér sagt að
hún Helga frænka mín væri látin
þar sem hún hafði glímt við veikindi
í áratugi. Það var eins með þau og
annað sem Helga fékkst við áður en
veikindi urðu allsráðandi að hún
gafst ekki auðveldlega upp fyrir
manninum með ljáinn og flestir
hefðu fyrir löngu verið að velli lagð-
ir.
Ég man eftir Helgu þegar ég var
lítill og þá sérstaklega hvað hún og
maðurinn hennar Jón voru mikið
útivistarfólk, í Ferðafélaginu og sí-
fellt á ferð um landið, upp um fjöll
og firnindi, hvort sem það var hér á
Íslandi, Grænlandi eða annars stað-
ar. Hún réðst jafnan ekki á garðinn
þar sem hann var lægstur. Þess ut-
an hafði hún að því er virtist óend-
anlega orku til að sinna öðrum hugð-
arefnum s.s. stofnun kvennafram-
boðs og að berjast fyrir jafnrétti
kynjanna, fara á tónleika sinfóní-
unnar og annað menningartengt.
Þrátt fyrir allt það sem tók tíma
hennar átti hún samt alltaf eitthvað
eftir til að sinna börnunum sínum og
einnig okkur bræðrum, en hún var
alltaf einstaklega góð við okkur og
gaf sér tíma til að segja okkur sögur,
lesa fyrir okkur og annað sem börn
hafa jafnan gaman af.
Nú þegar þú hefur loks kvatt
þennan heim vil ég óska þér góðrar
ferðar og þakka þér fyrir það sem
þú gerðir fyrir okkur þegar við vor-
um yngri.
Ég er alveg viss um að núna get-
urðu aftur þrammað á fjöll og jökla
og sennilega ertu í miðri slíkri ferð
núna.
Jóhann Árni Helgason.
Ég frétti á laugardagskvöldið síð-
asta að Helga frænka mín væri látin.
Helga hefur glímt við erfið veikindi
meirihluta lífs síns og þó vissum
hluta af manni væri létt að nú væri
baráttu hennar lokið þá finnst mér
óneitanlega erfitt að hugsa til þess
að hún Helga sé ekki lengur á meðal
okkar. Ég verð þó að játa að ég man
ekki mikið eftir Helgu frænku minni
fyrir veikindin. Það segir kannski
meira en mörg orð um hversu lengi
hún hefur verið veik. Ég man þó eft-
ir stöflum af bakpokum og svefn-
pokum við útidyrahurðina á Mel-
haganum, en Helga og Jón nutu
þess að ferðast um landið. Sunnu-
dagskaffið í kjallaranum hjá Soffu
og Jönnu er líka órjúfanlegt minn-
ingu um þig, elsku frænka, en þar
léstu þig aldrei vanta. Eitthvað rám-
ar mig líka í kvennalistastúss á þér
og framandi segulböndin með rím-
unum koma upp í hugann. Þú varst í
raun svo stór hluti af æsku minni
ásamt öllum á Melhaganum, hvort
sem það var jólahaldið hjá Ömmu
Dídí eða þið allar í sólbaði á svöl-
unum á meðan við bræðurnir bröll-
uðum eitthvað með Sigrúnu og
Hildi.
Ég og fjölskylda mín kveðjum þig,
Helga, með miklum söknuði og
sendum þér kæri Jón og elsku
Heiðbrá, Svala, Hildur og Sigrún
innilegar samúðarkveðjur.
Ykkar
Jón Ari.
Þegar ég var fimm ára kynntist
ég bestu vinkonu minni, henni Hildi
sem átti heima í næstu götu, á Mel-
haga 11. Það sem er alveg sérstakt
við okkar vinskap er það að við eign-
uðumst báðar aukasett af fjölskyldu
og heimili. Foreldrar okkar kynnt-
ust og varð strax vel til vina enda öll
mikið hugsjónafólk, feministar og
friðarsinnar. Fljótlega sáu þau sér
leik á borði með að hleypa hvert
öðru í frí og þá vorum við Kata syst-
ir hjá Helgu og Jóni þegar foreldrar
okkar voru erlendis og Hildur og
Sigrún Drífa hjá okkur þegar Jón og
Helga skelltu sér í ferðir um hálendi
Íslands. Við Hildur gistum svo oft
nokkrar nætur á öðru heimilinu og
fluttum okkur svo yfir á hitt, oftast
þegar okkur fannst eitthvað óspenn-
andi í kvöldmat.
Það er ómetanlegt að hafa fengið
að alast upp í návist við Helgu og
Jón. Þau höfðu óhefðbundið verð-
mætamat, lögðu áherslu á menningu
og hugsjónir en ekki að eiga nýjustu
tæki og tól. Á Melhaganum átti hver
hlutur sinn stað og tíma eins og lita-
bækurnar í neðstu skúffunni í eld-
húsinu og teboðin hjá Soffu og
Jönnu á sunnudögum.
Við systurnar vorum frá heimili
þar sem ávallt var mikill handa-
gangur í öskjunni og reyndum tals-
vert á þolmörk hinnar sérstöku Mel-
hagarór. Kata kom til dæmis baun
fyrir í nös sinni sem kallaði á ferð á
Slysó og á Sinfóníutónleikum komst
Gunna að því að harmonikkuveggi
Háskólabíós mátti nýta sem öflugar
trommur.
Hjá Helgu og Jóni giltu ýmsir sið-
ir eins og að kvöldmatnum var
skammtað á diskana og þá mátti
ekki segja „nei takk“ en hins vegar
máttum við ráða nákvæmlega hvar
tómatsósan var staðsett á disknum.
Þannig leið manni gjörsamlega við
stjórn og fannst mikið matarfrelsi
ríkja á Melhaganum.
Þessi aðferð er í raun dæmigerð
fyrir alúðina sem Helga og Jón
sýndu krökkunum á heimilinu. Jafn-
vægið milli rór, aga og frelsis var
gott. Þannig máttum við prófa að
sofa í tjaldi milli snjóskafla í mars og
reyna að búa til kartöfluflögur í mín-
útugrillinu, svo ekki sé minnst á
þegar við lögðum undir okkur allt
heimilið til að gera sultu úr illa
fengnum vesturbæjar-rifsberjum.
Helgu fylgdi öryggi og reglufesta
og hún var aldrei stressuð eða að
flýta sér. Hún talaði alltaf við okkur
krakkana eins og vitiborið fólk, auk
þess að ala upp í okkur hugsjónir og
jafnréttistilfinningu gerði hún sér
far um að fræða okkur, sérstaklega
um íslenska menningu til dæmis
með því að leyfa okkur að heyra
þjóðsögur og vísur af stórum seg-
ulböndum.
Það er frábært að hafa fengið að
vera krakki á Melhaganum, takk
fyrir okkur Helga og sofðu rótt.
Guðrún og Katrín Oddsdætur.
Fyrir allmörgum árum var haldin
í New York sýning íslenskra hand-
rita, í tengslum við mikla kynningu á
menningu norrænna þjóða. Mjög
strangar reglur giltu um flutning og
vörslu handritanna, og voru aðeins
örfá send í hverrri flugferð og sér-
stakir trúnaðarmenn Árnastofnunar
látnir halda um hverja tösku. Meðal
þeirra sem til þess voru kvaddir
voru Jón Samsonarson handrita-
fræðingur og Helga Jóhannsdóttir
kona hans, en við hjónin fórum í
annarri ferð. Hópur sendifólksins
safnaðist síðan saman í stórborginni
og dvaldist þar meðan mestu hátíða-
höldin fóru fram. Það kom brátt í
ljós að Helga hafði undirbúið ferðina
sérstaklega vel með því að kynna
sér menningarstofnanir borgarinn-
ar, og gerðist hún sjálfkrafa eins-
konar fararstjóri okkar og leiðsögu-
maður. Hún stýrði því hvaða
hljómleika við skyldum njóta, hvaða
söfn við skyldum skoða og hvaða
leiksýningar við skyldum sækja í
hinni miklu menningarborg. Með
hæglátri og viturlegri stjórnsemd
sinni átti hún ríkan þátt í því að
þessi vesturferð varð okkur öllum
ógleymanleg.
Mér er einnig í minni þegar ég sá
þau Jón Samsonarson í fyrsta sinn,
hvað mér þóttu þessi ungu hjón ein-
HELGA
JÓHANNSDÓTTIR