Tíminn - 01.12.1944, Blaðsíða 5

101. blað
TÍMIIVIV, föstMdagimi 1. des. 1944
429
Um j»etta leyti fyrir 26 árum
Gildistaka sambandslaganna
íslendingar voru að stíga þýð-
ingarmikið spor á frelsisbraut
sinni. Klukkan var að verða
hálf-tólf hinn fyrsta desember
1918. Og hún var það í raun og
veru, því að þá hafði ekki sá
siður verið upptekinn af stjórn-
arvöldunum að nota búmanns-
klukku í skammdeginu. Fólk
tíndist að Lækjartorgi úr ýms-
um áttum og hnappaðist sam-
an umhverfis stjórnaráð,sblett-
inn. Að vísu myndi okkur ekki
finnast það nú mikill mann-
fjöldi. er þarna var sam'ankom-
inn, en það ber að minnast þess
að fyrir 26 árum voru ibúar
Reykjavíkur ekki nema eitthvað
um 17 þús. Og fleiri ástæður
— gildar ástæður — lágu til
þess, að fjölmenni var þarna
ekki. Allir voru venju fremur
hátíðlegir á svip, en fagnaðar-
læti voru engin. Margir voru
þvert á móti daprir í bragði.
Hvað olli þessu? Langvinnri og
ægilegri heimsstyrjöld var ný-
lokið, íslendingar höfðu öðlazt
mikiívæg réttindi. Hvers vegna
var fólkið ekki fagnandi?
Þvi er auðsvarað. Illur gestur
hafði herjað bæinn og landið.
Það var spanska veikin. Um
langan tíipa hafði Reykjavík
verið líkust því sem allt líf væri
að fjara út. Búðir og starfs-
stöðvar höfðu verið lokaðar,
blöð ekki komið út, afgreiðslu-
tími banka og pósthúss styttur,
afgreiðsla símskeyta og símtala
fallið niður. Um miðjan nývem-
ber var talið, ail aðeins þriðj-
ungur bæjarbúa hefði haft
ferlivist. Mörg íbúðarhús voru
harölæst um miðjan daginn, og
börn og veikt fólk svalt hjálp-
arvana í rúmum sínum. Læknar
og hjálparlið var að starfi bæði
nótt og dag að kalla, en þó fengu
ekki allir hjálp,! sem þurftu. í
sveitum stóðu kýrnar sums stað-
ar málþola, því að enginn var
uppistandandi til þess að hreyta
úr þeim eða fleygja í þær gjöf-
inni. Þegar blöðin byrjuðu að
koma út aftur, birtist lítið ann-
að í þeim. en dánartilkynningar,
auglýsingar um jarðarfarir og,
samúðarþakkir. Það hafði ekki
einu sinni neinn fáni verið dreg-
inn að húni í Reykjavík vopna-
hlésdaginn, og þýzka byltingin
og flótti Vilhjálms Þýzkalands-
keisara vakti næsta litla athygli
hér þessar voðavikur, þegar eng-
;11 dauðans fór hús úr húsi.
Jafnvel hamfarir Kötlu fyrnt-
ust þeim, sem ekki höfðu sjálfir
orðið fyrir hinum heitu kveðj-
um hennar.
Það var þess vegna sízt að
furða, þótt fólkið, sem beið þess,
að lýst væri yfir gildistöku sam-
bandslagasát'málans og hinn
nýi ríkisfáni íslands dreginn á
stöng, væri hljóðlátt og fálátt.
Það var fólk í sárum, — varla
sloppið úr einum stórbardagan-
um í heimsstyrjöld spönsku
veikinnar.
Klukkan var orðin hálf-tólf.
Fólkið beið, fleiri bættust í hóp-
inn. Stundin nálgaðist óðfluga.
Fyrir framan stjórnarráðshúsið
var talsverður viðbúnaður, og
þangað beindust allra augu.
Fyrirmenn íslands stóðu þar í
einum hóp, ogjforingjar og liðs-
menn af danska varðskipinu
„Islands Falk“ höfðu skipað sér
í fylkingar við þetta gamla hús,
— stjórnaraðsetur íslands, sem
í öndverðu hafði verið fanga-
hús, en nú hafði nálega heila
öld verið miðstöð hins æðsta,
valds í landinu.
Hér hafði margt gerzt, gleymt
og munað. Á hinum fyrstu ár-
um þessa húss var það, sem sex
tugthúslimir dóu af „ófeiti", og
sjö úr skorti og vanhirðu tveim
árum síðar. í þann tíð var það
líka, sem Arnes Pálsson, útilegu-
maðurinn og sauðaþjófurinn,
var hér krisftindómsfræðari og
dyravörður, skipaður til þess
-embættis af sjálfum stiftamt-
manninum á Bessastöðum. Hér
var það líka sem Bjarni á Sjö-
undá undirbjó uppreisn og
brotthlaup allra fanganna árið
1804. Fimm árum síðar bjó hér
lífvörður Jörundar hundadaga-
konungs þá stund, sem hann var
„hæstráðandi til sjós og land“
á fósturjörð okkar. Og á þessu
húsi var það einnig, sem allar
dyr voru opnaðar á gátt árið
1813, þegar fólksfellir vofði yfir
þjóðinni, og 39 föngum, sem hér
kúrðu í náðum og einskis ills
áttu sér von, var skipað heim á
sínar sveitir, komið undir haust.
Eftir þetta fór vegur þessa
gamla húss að aukast. 1819
breytti Moltke greifi því í stift-
amtmannsbústað. Þá var það
nefnt „konungsgarður“, eins og
til þess að afmá fortíðina í vit-
und lýðsins. Hér tók Trampe
greifi yngri upp þá nýbreytni, er
l\ann settist að völdum árið
1850, að skrifa öll embættisbréf
á íslenzku, og hér ætlaði Pétur
Havsteen amtmaður að leggja
hönd á Jón Sigurðsson forseta
í þingveizlu árið 1853. Hér sett-
ist fyrsti íslenzki ráðherrann,
Hannes Hafstein, að völdum, er
stjórnarfyrirkomulagi landsins
var breytt 1. febrúar 1904.
Hingað komu fulltri^ar bænda-
fundarins sumarið 1905 til þess
að bera fram við hann mót-
mælin gegn lagningu ritsímans,
og fyrir framan þetta hús var
útifundurinn haldinn sumarið
1912, þegar foringinn á danska
varðskipinu lét^ taka íslenzka
fánann af Einari Péturssyni á
Reykjavíkurhöfn. Þetta gamla
og lágreista, en virðulega hús er
hús margra og misjafnra minn-
inga, og á þessum merkisdegi,
fyrsta desember 1918, var það
vettvangur eins af merkisat-
burðunum í sögu þjóðarinnar.
Á þessum degi rétti danskur
umboSsmaöur íslenzkum valds-
manni höndina sem jafningja
og bróður í fyrsta skipti um
margar aldir.
Er klukkuna vantaði um það
bil fimmtán mínútur í tólf, byrj-
aði lúðraflokkur að leika. Það
var „Eldgamla ísafold“ sem
þeir spiluðu. Þegar síðustu tón-
arnir hljóðnuðu, gekk mikill
maður og djarflegur í ræðu-
stólinn. Það var forsætis-
ráðherra íslands, Sigurður Egg-
erz. Ræðan var stutt, og að
henni lokinni var hinn klofni
ríkisfáni íslands dreginn að
húni í fyrsta skipti. Það leið ör-
stutt stund, áður en golan náði
að rekja hann úr fellingunum,
og svo blakti hann þarna, ríkis-
fáni íslands. Hljóðlátar vonir
seytluðu í hug allra;
íslands fáni! — Fáni hárra vona,
frægöarboði vorra dætra og sona, —
íslands sveinn og mær og karl og kona
kærleik við þig sverja landi og þjóð.
Drengskap, hreinleik hugans
mjöll þín glæðir,
hjartans elsku röðulbálsins glóð,
fjallablámans fegurð andann græðir
friði, gleði — mjúk sem vorsins ljóð.
íslands fáni! Far um höfin eldi,
fagurviti góðs að morgni og kveldi'
Tákn í framtíð vertu um íslands veldi
voldugt, sigurglæst á efsta hún!
— Forna tryggð með frændum
Norðurlanda
festi í blíðu og stríðu krossins rún!
Gnæf þú, meðan stuðlabergin standa
— stór og frjáls, við heiða morgunbrún.
Svo kváðu við fallbvssuskot
frá varðskipinu á höfninni, og
foringi þess steig fram og mælti
nokkur orð. Hann minntist þess,
að það, sem nú var fram að
fara, myndi ekki öllum Dönum
sársaukalaust. En hann vonaði
og vissi, að þegar sérhver hugs-
un um yfirráð hefði verið rifin
upp með rótum, þá myndi
frændþjóðirnar tvær fyrst geta
mætzt í óblandinni vinsemd og
með fullum heilindum. Siðan
var konungssöngurinn danski
leikinn.
Næst flutti forseti sameinaðs
Alþingis, Jóhannes Jóhannes-
son, ávarp. Að síðustu leikur
lúðraflokkurinn „Det er et ynd-
igt Land“ og „Ó, guð vors lands.“
Þar með er athöfninni lokið.
Fólkið tvístrast. HVer heldur
heim til sín, til hins daglega
strits, til anna sinna og áhyggna.
— Guðs þökk hverjum þeim,
sem aukið hafa veg þessarar
þjóðar. Guðs blessun öllum,
sem lifað hafa og þjáðst í þessu
landi. J■ H.
GÆFAN
fyigir trúlofunarhrinffunum
frá
SIGURÞÓR, HAFNARSTR. 4.
Sent mót póstkröfu.
Sendið nákvæmt mál
Vilhelm Moberg
0
0
ORl GAMLl
Eftir KARL EVALD
Eiginkona
FRAMHALD
Elín er fálát og þögul, hún er ekki að geta sér til um neitt.
Og hún kærir sig ekki um, að neinn annar sé að koma fram með
getgátur um húsbónda hennar. Hún vill honum allt of vel til
þess, að hún sé að bera hann út við aðra.
Þegar Hákon kemur inn, verður Hermanni litið til brennivíns-
flöskunnar; hún stendur á hillunni uppi yfir langbekknum.Reynd-
ar hafði bróðursonur hans talað um hina lélegu uppskeru í fyrra,
en hann hefir þó líklega tekið frá korn til brennivínsgeröar?
Ekl^i- af því að Hermann sé svo sólginn í að drekka brennivín,
en einn peli til þess að væta í þurrt brauðið væri vel þeginn. Það
er líka siður að gefa börnum og flækingum fáeina dropa í brauðið.
Jú, brennivínsflaskan er tekin niður af hillunni. Það á þó að
dreypa á gamla manninn fyrir kvöldið.
Stúlkan fer fram til þess að sækja kvöldmatinn, og Hermann
segir:
— Þú hefir góða aðstoð. Elín er liðtæk stúlka.
— Hún fer sjálfsagt að fara. Hún hefir ekki fengið kaup þetta
árið.
— Það er ekki gott. Þú verður að reyna að tala um fyrir henni.
— Ekki getur hún verið hér upp*á þær spýtur.
— Það má komæát langt með kvenfólkið með þvi móti.
— Ég kýs heldur að þegja en knékrjúpa fyrir henni.
— En viljir þú hafa hana, þá verður hún hér áreiðanlega
kauplaust.
Hákon svarar ekki þessari bendingu. En öldungurinn, sem
hírzt hefir lengi í þurfalingahælinu, eins og kláðarofeta í holu
sinni — hann fær brennivín, og hann-fætur dæluna ganga; Er
hin góða heilsa Hákonar farin að bila, bezta guðsgjöfin? Er hann
hættur að renna hýru auga til kvenfólksins?
Hákon drekkur sjálfur brennivín: það sefar og bætir fyrir
brjósti, það er eins og það láti blóm spretta kringum hjartað . . .
Hvað sagði gamli mafrurinn? Hættur að renna hýru auga? Það
er bráðum liðið ár síðan Margrét stóð þarna á steininum. Svo
brá hún pilsfaldinum undir beltið og óð út í. Þetta er meitlað
í huga hans: Handleggirnir útréttir eins og til faðmlags — hann
getur ekki á heilum sér tekið.
En nokkrum dögum áður en hann sá hana við lækinn hafði
hún gifzt Páli.
Og nú vex nýtt gras á enginu. En siðan hann sló .það í fyrra
hefir hann séð hana á hverjum degi. Hann vill forðast hana, en
húsin standa þétt í Hegralækjarþorpi. Og hvað sefn hann kann
að, vilja, þá sækist hann eftir návist hennar. Ef hann sér hana
ekki daglangt, fer hann heim til Páls, þegar kvöldar. Nágrannar
geta átt svo mörg erindi hver við annan. Menn þurfa oft að
fá eitt eða annað að láni, og seinna þarf að skila því. Og hann
hefir fengið heilt vagnhlass af fóðurhálmi til láns hjá Páli —
meðal annars. Þetta er hjálpsamt fólk. Og Páll er félagslyndur
maður, sem oft og iðulega gefur sig á tal við hann. Hann er ný-
kominn í þorpið og vill gjarna kynnast hinum bændunum. Hann
vill gleðjast með öðrum, og hann lætur sér vel líka, að Hákon
líti í bæinn. Og Hákon og Páll eru jafnaldrar.
Þannig hefir hann þá séð Margréti bæði helga daga og sýkna,
bæði við störf og í hvíldum. Hann hefir setið við sama borð og
hún og etið og drukkið með henni. Hann hefir ekki verið marg-
máll við hana, ogNef hann hefir eitthvað sagt, þá hefir það ver-
ið vandræðastam, sem hann hefir skammazt sín fyrir á eftir. En
af henni hefir hann ekki litið, og í barmi sér hefir hann fundiö
hinn glóandi eld, sem brennir hann alla stund. Hann er vansæll
maður, sem ekki getur umflúið hvöt sína og er neyddur til þess að
leyna henni ævinlega.
Einu sinni hefir hann snert líkama hennar. Það má svo að
orði kveða, að hann héldi henni í faðmi sér. Sjálf leit hún nátt-
úrlega ekki þannig á, en frá hans sjónarmiði var þetta svellandi
faðmlag. Dag nokkurn seint um veturinn, er Margréti varð gengið
hjá eldiviðarhlaðanum hans, skrikaði henni fótur á hálkunni.
Hann þaut til, tók undir handlegginn á henni og hjálpaði henni
á fætur. Hún hafði meitt sig dálítið í annari mjöðminni, og hún
studdi sig þyngslalega við hann. Fáeinar sel^lndur þrýsti hann
handleggnum utan um hana. Og hún reigði höfuðið aftur á bak og
horfði á hann. Verkurinn í mjööminni hvarf fljótlega, og hún
'hló glaðlega. Þetta voru aðeins örfáar sekúndur. Hún gat staðið
hjálparlaust, hún gat líka gengið hjálparlaust. Hann þurfti ekki
að styðja hana lengur. En hann hefir einu sinni haldið mjúkum,
spengilegum líkama hennar í örmum sér.
Hún fór leiðar sinnar. Hann stóð eftir og horfði á förin, sei^
járnskeifurnar neðan á skónum hennar höfðu markað í snjóinn.
Þessi för voru alveg eins og eftir lítil hestajárn — eins og eftir
skeifur undir ungu tryppi. Þarna sá hann fyrir sér spor Margrét-
ar — hreyfingar hennar og göngulag minriti á unga hryssu.
Hann hélt áfram að kljúfa seiga birkiklumbuna, en það var
mest til þess að sýnast, — til þess að leyna því, að hann þrýsti
Margréti enn upp að sér og hafði ekki sleppt henni, þótt hún
væri farin.
Hvers vegna hafði hann ekki aftraö henni að fara? Hvers vegna
þrýsti hann ekki kossi á varir hennar? Sannarlega hafði honum
dottið það í hug. Ef hann hefði kreppt sterka handleggi sína og
þrýst líkama hennar nær sér, nær sér — hægt, hægt, unz mpnn-
urinn var kominn fast að vörum hans, — sv.o nærri honum, að
hann hefði ekki lengur getað séð munn hetmar, heldur aðeins
fundið hann . . ? Hvað ætli hún hefði gert? Hún hefði getað orð-
ið fokreið og slegið hann utanundir. Hún hefði getað hlaupið
heim til mannsins síns og æpt: Hákon Ingjaldsson er maður, seip
tekur kvenfólk með valdi! Hann skirrist ekki einu sinni við að
leggja hendur á giftar konur. Og loks hefði hún — svo hefði hún
getað leyft honum að halda fast og hjúfrað sig upp að honum
og lagt líkama sinn í arma hans, sem vöfðust utan um hana.
Nei, það myndi hún ekki hafa gert. Margrét var' ekki af því
sauðahúsi. Hún var of alvörugefin. Hún myndi hafa litið á þetta
sem léttúðugt daður — tiltæki, sem honum hefði dottið í hug í
þessu andartaki. Hún hefði ekki umsvifalaust varpað frá sér
könusæmd sinni.
(Barnasaga)
FRAMHALD
Sunnudagurinn næsti rann upp. Prestur steig í stól-
inn, en hann flutti sömu ræðuna og fyrri sunnudag.
Kunni nú hvert mannsbarn ræðuna hans. Þessa ræðu
flutti prestur hvern einasta sunnudag. Fóru nú menn
að stinga saman nefjum um að.eitthvað væru ræðurnar
lrans séra Andra hjákátlegar. Þrír menn urðu til þess
að fara á fund prófasts og tala um þetta við hann. Einn
þeirra var svo tungulangur að segja, að söfnuðinum
fyndist heldur lítið til prestsins koma. „Hann kennir
nokkuð skringilega“, sagði safnaðarmaðurinn.
„Er þetta satt?“ spurði prófastur.
Hann var einn þeirra manna, ^em hljóp ekki eftir
I verri flugufrétt.
„Hvernig kennir hann?“ spurði prófasturinn.
„Hann kennir eins og fyrirrennari hans. Hann kennir
nákvæmlega eins og fyrirrennari hans“.
„Jú, jú, datt mér ekki í hug. Kennir nákvæmlega eins
og fyrirrennari hans! En vitið þið ekki, að fyrirrennari
hans var frægasti kennimaður? Farið þið nú heim og
skammist þið ykkar. Þið hafið kært prestinn ykkar fyrir
engar sakir“.
Safnaðarmennirnir ætluðu að skýra þetta betur, en
prófastur rak þá á dyr með harðri hendi. Fóru þeir svo
heim og þótti ver farið en heima setið. Séra Andri kenndi
eins og áður, og einatt fjölgaði þeim, sem óánægðir
voru með prestinn. Að lokum barst það til eyrna ráð-
herra, að söfnuðinum þætti lítið til nýja prestsins
koma.
„Séra Andri er auðvitað of lærður fyrir sauðsvartan
almúgann,“ sagði ráðherra. „Hann ætti að komast í
hærra embætti. Ég þyrfti að gera hann að prófasti,
svo ekki væri einatt verið að klaga hann.“
Liðu nú stundir þangað til prófasturinn féll frá, sá
hinn sami, er séra Andri var kærður fyrir.
Ráðherra skipaði nú Andra gamla í prófastsembætt-
ið. Þóru þótti nóg um upphefðina, var hún hrædd um
a,ð maður sinn mundi ekki duga betur í prófastsembætti
en prests. Andri var hugrakkur. Hann vonaði að vel
mundi rætast úr öllu eins og áður.
Bernskubrek ogæskuþrek
(My Early Life),\ sjálfsævisaga Winstons Churchills,
kemur út á vegum Snælandsútgáfunar nú á næstunni,
í ágætri þýðingu Benedikts Tómassonar skólastjóra í
Hafnarfirði.
Þetta er frábær bók, skrifuð af leiftrandi fjöri og
andagift, og með svo miklum ævintýrabrag, að mest
líkist spennandi skáldsögu, enda segir í henni frá æv-
intýrum og mannraunum Churchills í ýmsum löndum
á yngri árum hans.
ifjölíi ágætra mynda prýðir bókina.
*
Meðal enskumælandi þjóða hefir þessi bók hvarvetna
hlotið afburða vinsældir og selzt svo gífurlega, að farið
hefir fram úr flestu sem áður þekktist í þvi efni.
íslenzka þýðingin er gerð með leyfi höfundar og
bókaforlags hans, er jafnframt hafa veitt Snælands-
útgáfunni útgáfuréttinn á íslandi næstu fimm ár.
Þetta er jólabókin í ár.
Dragiff ekki að tryggja yffur eintak. Þessi bók selzt
upp áffur en varir.
Snælandsútgáfan h. i.
Lindargötu 9 A, Reykjavík. — Sími 2353.
Myndir
sem birtast eiga i blöðum, verða að vera komnar i siðasta lagi
%
fyrir kl. 4 e. h. daginn fyrir birtinguna, ella kemur verðhækkun
til greina.
Preiitmyiidagerðin, Langavegi 1.
• ÓLAFUR J. HVANNDAL
Hann hefði áreiðanlega bakað sér óvináttu hennar. En það
hefði verið bezt fyrir hann. Þá hefði hann verið nauðbeygður til
þess að forðast heimili hennar.
Og hér situr Hermann gamli o| furðar sig á því, að hann skuli
♦ ÚTBREIÐIÐ TIMANN 4