Tíminn - 08.12.1944, Blaðsíða 5

103. blað
TlMEVN, föstndaglnn 8. des. 1944
445
1']m þetja leyti fyrir 400 árum
Dauðí Gottskálks grimma
í dag er Maríumessa á jóla-
föstu. Þennan dag fyrir 414 ár-
um var einn stórhöfðingi íslands
og harðsvíraðasti fjárplógsmað-
ur þeirrar aldar að deyja á bisk-
upssetri Norðlendinga. Þetta var
Gottskálk grimmi Nikulásson, er
þá hafði verið Hólabiskup í 21
ár — sá biskup, 'er hlotið hefir
það eftirmæli hjá þjóðinni að
hafa verið ófyrirleitnastur,
harðdrægastur og fésjúkastur
allra kirkjuhöfðingja á íslandi,
að ef til vill einum undanskild-
um, Ólafi Hólabiskupi Rögn-
valdssyni, og er þá mikið sagt, því
að margir sáust þeir lítt fyrir í
þeim efnum fyrr á öldum.
Eitt fyrsta embættisverk hans,
eftir að hann kom til biskups-
stóls síns, var að taka hálft
Hvassafell í Eyjafirði af Óla
Bjarnasyni, syni Bjarna Ólason-
ar, er Ólafur biskup Rögnvalds-
son hóf Hvassafellsmál gegn og
kúgaði til þess að játa á sig að
hafa samrekkt Rándríði dóttur
sinni. Gaf Gottskálk Óla það
að sök að hafa .látið grafa lík
móður sinnar að kirkju í
forboði og jarða Bjarna föð-
ur sinn bannfærðan í Mikla-
garðskirkjugarði. Þessu líkur
varð allur biskupsferill Gott-
skálks, og eru þó langfrægust
skipti hans við Jón Sigmunds-
son.
y Undirrót þeirrá miklu mála-
ferla má rekja til atburða, sem
gerðust i brúðkaupsveizlu Jóns
að Víðidalstungu 1481, er hann
gekk að eiga fyrri konu sína,
Guðrúnu Gunnlaugsdóttur. Kom
upp deila í brúðkaupinu milli
brúðgumans og þriggja bræðra,
Ólafs, Gísla og Hermanns Fil-
ippussona, meiriháttar manna,
og tókust vopnaviðskipti í
kirkjugarðinum. — Ásgrímur,
bróðir Jóns, var og í veizlu
þessari og hugðist að veita
bróður sínum lið. Kom þá aft-
an að Ásgrími maður, sem Smið-
ur hét, og lagði hann í gegn.
Flúði hann síðan í kirkju, en
Jón elti hann og lagði vopni
sínu í kirkjúhurðina. Var það
áratugum síðar ein af sakargift-
um Gottskálks grimma, að hann
hefði höggvið í kirkjuhurðina, er
hann elti bróðurbana sinn.
En Jón Sigmundsson gaf þeim
Filippussonum sök á drápi Ás-
gríms og sótti þá gð lögum um
kirkjugarðssaurgun. En dómur
gekk honum á móti.
Drógu mál þessi hala á, eftir
sér, og blandaðist Gottskálk
biskup í þau, enda mun honum
hafa þótt gott til fjár, þar sem
Jón Sigmundsson var, stórauð-
ugur maður.
En hin illvígu viðskipti Jóns
Sigmundssonar og biskups h<Jf-
ust þó fyrst fyrir alvöru, er sá
kvittur kom upp, að fiórmenn-
ingsmeinbugir væri á síðara
hjónabandi Jóns. Greip biskup
þá sakargift tveim höndum,
hvort sem hún var undan hans
rifjum runnin í upphafi eða
ekki. Var móðir Jóns — sem al-
kunnugt ér — Sólveig Þorleifs-
dóttir og Vatnsfjarðar-Kristín-
ar Bjarnardóttur Jórsalafara,
sonar Grundar-Helgu og Einars
í Vatnsfirði Eiríkssonar. En
seinni kona Jóns hét Björg, og
sagði biskup, að Jón föðurfaðir
hennar hefði verið sonur Ingi-
gerðar, dóttur Grundar-Helgu
og Einars.
Dæmdi hann það hjónaband
ólögmætt og lagði við geípilegar
sektir fyrir þessa ofdirfð í móti
páfans leyfi. Fann Guðbrandur
biskup Þorláksson, er var dótt-
ursonur Jóns Sigirrsndssonar,
löngu síðar eiðstaf þann, sem
Gottskálk hafði stílað Jóni í
þessu máli. Var hann svolát-
andi:
„Til þess leggur þú hönd á
helga bók o. s. frv., að þú skalt
héðan í frá skilinn vera að fé-
lagi og líkhams losta við þá
konu, Björgu ÞorvaldsdóttiSr, og
ei skaltu at borði vera með henni
eðr innhýsis um nótt, eða á
nokkrum grunsemdarstað. Ei
skaltu tala við hana nema í op-
inberum stöðum að vitnum nær-
verendum, áheyrendum og á-
sjáendum verk og orð ykkar; sé
svo Guð þér hollur ef þú held-
ur þetta, en gramur, ef þú
lýgur“.
En Jón lét ekki kúgast. Hafði
hann kröfur biskups að engu, og
færði enda sönnur á, að Ingi-
gerður þessi, langamma hans,
hefði verið Þorsteinsdóttir. Bisk-
up lýsti þau þá í bann. Fór Jón
utan til þess að flytja mál sitt
fyrir Kristjáni konungssyni og
Gauta erkibiskupi í Niðarósi, en
Björg kona hans gugnaði fyrir
ógnum biskups og valdi kirkj-
unnar og galt þungar fjársektir
fyrir samvistir við bónda sinn.
í utanför Jóns urðu málalyktir
þær, að málum hans var vísað
undir dóm Stefáns biskups Jóns-
sonar í Skálholti og fleiri for-
vigismanna kirkjunnar. En svo
fór, að þeir staðfestu dóma
Gottskálks í einu og öllu. Urðu
upp úr því fleiri greinir með
Jóni og Stefáni biskupi og
kenndi Jón mjög ofríkis bisk-
ups. Fór hann þá enn utan • til
þess að fá leiðréttingu mála
sinna, og var í þeirri för veitt
lögmannsembættið nyrðra.
Er heim kom tókst mála-
myndarsætt með honum og
Gottskálki biskupi, en eigi varð
hún langgæð, því að biskup höf
brátt nýjan málarekstur á
hendur Jóni. Bannfærði hann
Jón á ný, og varð hann að flýja
Norðurland og leita á náðir
Björns sýslumanns Guðnasonar
í Ögri, er var frændi hans og
einn mesti veraldlegur höfðingi
á íslandi á þeirri öld. Gerðust
þeir nú umsvifamikli-r i baráttu
sinni gegn hóflausri ágengni
kirkjuvaldsins og efndu til sam-
taka meðal höfðingja á Vestur-
og Norðurlandi. Á fundi sín-
um á Leiðarhólmi í Dalasýslu
árið 1513, gerðu þeir sam-
þykkt um að verjast ánauðar-
oki, er kirkjuvaldið lagði á
lg,ndsmenn og hafa að engu ó-
tilhlýðileg bönn og forboð bisk-
upanna. Voru sektir lagðar við,
ef einhvet skærist úr leik og
styddi kirkjuhöfðingjana gegn
leikmönnum. ' /
En þeim Jóni Sigmundssyni
og ^Birni í Ögri auðnaðist ekki
að stanc^a yfir höfuðsvörðum
kirkjuvaldsins. Báðir börðust þó
til hinztu stundar og dóu í
banni, Jón árið 1520, snauður
maður og horfinn að vinum. Bjó
hann þá að Krossanesi á Vatns-
nesi. Segir Jón Espólín svo í ann-
álum, að það hafi veriðvmunn-
mæli, að hann hafi stefnt Gott-
skálki fyrir guðs dóm, „og er það
satt, að margur hefir um minni
sakir skotið til guðs sínu mál-
efni,“ segir hann.
Sagan segir, að þegar lát Jóns
Sigmundssonar fréttist austur í
sveitir, hafi Qi-ottskálk biskup
setið að veizlu austan Öxnadals-
heiðar. Telja sumir, að það hafi
verið á Hrafnagili, aðrir að
Grenjaðarstað. Er honum voru
sögð tíðindin, stóð hann upp og
kvað ráð að búast til brottferðar.
Reið hann síðan sem skjótast
heim til Hóla og tók litlu síðar
þunga sótt. Þóttist hann vita, að
þessi myndu dægur sín hinztu og
bað Guðmund góða og heilagan
Jóhannes, að þeir skyldu nú
duga sér. Á Máríumessu — eða
8. desember eftir okkar tíma-
talsvenju — gaf hann upp önd-
ina. ^
Sama árið og hann dó, hafði
hann samið erfðaskrá sína. Gaf
hann Hólakirkju ell?fu tugi
jarða, er hann hafði sölsað undir
sig, og skyldu þar á móti koma
sálumessur, er klerkar syngju,
sálu hans til þrautaléttis í
hreinsunareldinum. Þar að auki
voru svo j arðir þær, er hann ætl-
aði erfingjum sínum, og fé, er
nrestarnir skyldu fá fyrir ómak
sitt og fleiri eignir. — Gottskálk
grimmi hélt ekki að sér höndum
bá tvo áratugi, sem hann sat á
biskupsstóli Norðlendinga.
Gottskálk biskup var dauður,
en lengi lifir falinn eldur. í
biskupstíð Jóns Arasonar voru
þessi mál þeirra Jóns Sigmunds-
sonar vakin upp að nýju og
urðu þá orsök harðra deilna og
mannvíga og fimmtíu árum síð-
ar spruttu út af þeim harðar og
ógeðfelldar deilur milli Guðbr.
biskups Þorlákssonar og þeirr-
ar tíðar höfðingja. Vildisjarðir á
íslandi voru eins konar rógs-
málmur á þeim tímum.
J. H.
/
Vilhelm Moberg:
Eiginkona
FRAMHALD
Góðir grannar og sveitungar styðja hver annan. Og í þorpinu
eru til þeir bændur, sem eru betur stæðir en hann. En hjá
Andrési, oddvitanum, hefir hann þegar fengiþ að láni eina
skeppu af korni, og Frans Gottfreð er nízkur og lítt hjálpfús,
svo að það má eins vel eiga von á, að hann neiti að lána. Hann
getur farið til Eilífs Nikulássonar eða ísaks Jóhannesar, hann
skuldar hvorugum þeirra neitt .... Eða til Páls Gertssonar ....
En Páll hefir lánað honum svo mikið af heyi, að hann'getur
sóma síns vegna ekki farið til hans enn á ný og beðið um sáð-
korn. Og hann ætti að kinoka sér við því að þiggj’a hjálp úr
þeirri átt. Hvað vill hann Páli? Veit hann það’ekki? Hann telur
hann kannske í þokkabót vin sinn, og sú tilhugsun dregur úr
Hákoni kjark. Hann elur ekki í brjósti aðrar tilfinningar í garð
Páls en öfund — ekkert annað en hreina og beina öfund. Og
þess vegna er hann ekki vinur hans.
Og þó ætlar hann að fara til Páls með tóman pokann: Það
er ekki skortur á neinu á ’bænum þeim! Og Páll hefir sýnt það,
að hann er greiðvikinn maður. Ef hann gæti nú aðeins sigrazt
á þeirri hugsun, að hann sé að gera sig skuldbundinn honum.
En svo telur Hákon sér trú um, að hann sé ekki að stofna
þessa skuld sjálfs sín vegna. Það er jörðin, sem á að fá rúginn.
Hann er því ekki að reka erindi sitt, heldur jarðarinnar. Og
hann á ekki þessa jörð, því að hún er öll í skuld. Hann er að
fá rúg lánaðar handa manninum, sem er hinn rétti eigandi
býlisins. Á þenna hátt sigrast hann á hiki &nu. Hann er ekki
að biðja um neitt handa sjálfum sér — hvað kemur það hon-
um við, hve mörgum rúgkornum er sáð í mold, sem annar^mað-
ur á? Já, þetta telur Hákon sér trú um. Og svo tekur hann pok-
ann og fer til Páls.
Hákon er auðvitað tilneyddur að gera þetta, svo að unnt sé
að sá.
Páll fór undir eins með honum upp á loftið og mældi handa
honum hálftunnu af rúgi. Hákon þurfti ekki að sífra lengi. Hann
skildi það svo mætatvel: Éf skylt var að liðsinna nokkrum
manni, þá var það bónda, sem vantaði sáðkorn á vordegi.
Páll Gertsson var ekki meðalmaðúr á hæð. Hann var dálítið
lotinn, en þrekinn líkaminn var vitni um það, að hann var vel
að manni. Hann var hálsstuttur, og kj&lkaskeggið var ljóst. Undir
breiðu enninu voru ljósleit augu, full trúnaðartrausts, augna-
ráðið dálítið starandi, eins og augun sætu fjist í tóftunum.
Hann drap ört tittlinga, eins og hann væri á þann hátt að reyna
að losa augun úr kreppunni.
Margrét kom upp á loftið meðan þeir voru að hella korninu
i pokann. Hún var að sækja kjöt'til þess að steikja. Hún skar
sneiðar af stórri* svínssíðu, sem hékk í bita, og Hákon horfði
á hægri hönd hennar, er kreppt var um hnífsskaptið; hún var
eins og lítill, mjúkur biti, sem hann langaði mest til að taka
í lófa sinn og fela þar. Þetta var örugg og einbeitt konuhönd,
sem titraði ekki.
Margrét renndi hnífsblaðinu niður i spikið og skar stórar
sneiðar.af síðunni. Það var til matur á þessum bæ; hjá Hákoni
var ekki til annað matarkyns en síld í litlum kúti í kjallaran-
um. En hjá Páli var ekki hörgull á neinu. Samt öfundaði Hákon
hann ekki af því, hve góða daga hann átti; hann öfundaði hann
af nóttunum.
— Þakka þér ástsamlega, Páll. Ég vildi gjarna geta gert þér
gv^íða í staðinn, ef færi gefst.
Hákon þagnaði. Hvers vegna stóð hann hér ljúgandi? Ó, hve
hann gat verið óhreinlyndur! Hann skammaðist sín. Hann hefði
heldur átt að þegja en lofa þesgu endurgjaldi. Betra að þegja
en ljúga. Maður gat verið öfundsjúkur nágranni, en paður þurfti
ekki þar að auki að vera undirförull nágránni. Hvaða greiði var
það, sem hann ætlaði að gera Páli? Hann þurfti ekki að spyrja
sjálfan sig að því — hann hafði vitað það í heilt ár.
Páll mældi rúginn í poka hans, meðan hann stóð þarna við
hliðina á honum og beið færis að ræna hann. Hvað vildi hann
anpað? Kona Páls var rétt hjá honum; hann fann það svo greini-
lega, að honum varð þyngra um andardráttinn en venjulega.
Hvers'vegtia breiddi hann ekki út faðminn og tók utan um hgna?
Hvers vegna. hélt hann svona hæversklega í pokann? Hann
horfir nærri því undrandi á hendurnar, sem geta haldið s$r
þetta í skefjum, þótt Margrét sé svona nærri. Þetta eru furðu-
léga hlýðnar hendur .... Því að hann langar mest til þess að
rétta þær fram og stela konunni, sem stdhdur ekki armslengd
frá honum. Hans innsta þrá er þó áð stela konu Páls frá honum.
Sú löngun rekur hann hingað á hv’erjum degi. Þess vegna kom
hann hingað í dag með rúgpokann sinn — sáðkorn gat hann
fengið hvar sem var.
En maður, sem er hreinskilinn, á að segja hið sanna um er-
indi sitt undir eins og hann kemur inn. Ég vildi gjarna geta
gert vþér greiða í staðinn, ef færi gefst. Þetta' segir hann. Og
honum býður við sjálfum sér; hann vildi hrækja út úr sér þeirri
tungu, sem gat sagt þessi orð. Það er fláráð tunga, sem hann
vill ekki kannast við, að sé tunga sín. Hingað til l?efir tunga
hans verið sannsögul — hver hefir nú umhverft henni?
— Margur þarf á hjálp að halda, segir Páll óg daufleg augu
hans stara framan í Hákon. — Hákon er góðu' feti hærri.
Hákon forðar sér undan þessu augnaráði; hann skotrar aug-
unum aftur til Margrétar. Augu hennar eru grá, en það eru
brúnir dílar í þeim; þau eru eins og grágrýti í haganum. í dag
hafði hann séð niðri við lækinn stein, sem var nákvæmlega eins
og augu Margrétar. Hann lá þar umluktur svörtum hring eins
og auga. Og hann hafði stutt hendinni á þenna grábrúna stein,
hægt og varlega, eins og hann væri að strjúka hendinni yfir
augu hennar. Steinninn var ekki kaldur og harður viðkomu, eins
og hann hafði búizt við. Hann var heitur í sólskininu, og varmi
hans streymdi á móti á mjúklátri hönd hans.
En litblærinn á augum Margrétar breytist — þau eru ekki alltaf
eins og grágrýtið í haganum. Það getur brugðið á þau grænum
lit, sem minnir á gróðurnálina. Þau geta leiftrað eins og döggin
á grasinu. Úti á víðavangi sér hann margt, sem minnir á þau.
Og svo fór Hákon með pokann sinn, og Páll hjálpaði honum
niður stigann. Hann beygir bakið eins og dálítið hikandi undir
þessari hálftunnu af rúgi. Þetta er þó engin byrði fyrir jafn sterk-
AXDRl &AHL1
Ettir KARL EVALD
(Barnasaga)
NIÐURLAG
Séra Andri neitaði öllum góðgerðum, en kvaðst óð-
ar byrja á spurningum.
Kom nú fyrsta prestsefnið inn og heilsaði prófasti
auðmjúklega. Prófastur var grimmúðlegur á að líta.
,,Þú ætlar að verða prestur,“ sagði A*ndri.
„Ja-a-á,“ anzaði prestefnið.
„Ekki lízt mér svo á þig, sem þú kunnið mikið. En
ég skal jqji vera vægur við þig og leggja fyrir þig allra
léttustu spurninguna mína. Viltu þýða á góða íslenzku
orðið Kattesíkúrfíó?“
Pilturinn skalf eins og hrísla. Hann leitaði í öllum
afkimum sálar sinnar, en hvergi fann hann þetta orð.
„Far þú nú heim til þín og lærðu betur, svona menn
læt ég ekki komast að embætti. Látið þann næsta koma,“
sagði Andri reiðilegur.
Veslings pilturinii kom skjálfandi og beið nú eftif
einhverri fádæma spurningu.
„Leggðu út orðið Moldesírokíó“.
Lærisveinninn hafði aldrei heyrt það og varð að ganga
frá prófi.
Kcm nú sá þriðji. Hann einsetti sér að gera allt sem
hann gæti, til að standast prófið.
„Hvað merkir orðið Kúepissíantíó?“ spurði séra Andri.
Piltinum varð um megn að skilja orðið og varð að
fara sneyptur.
Lauk svo prófi þessu.
Andri lék við hvern sinn fingur. Fékk hann nú mat-
arlystina og át í næði.
Lengi lengi var ekki um annað talað en hálærða pró-
fastinn og hörku hans við lærisveina. Þóra undraðist
hvað maður hennar komst vel áfram. henni féll vel
að heyra samræður fólksins.
Andri hélt venju sinni og flutti sí og æ sömu ræðuna.
v * E n d i f.
FJALLIÐ EVEREST
er bók, sem hefir inni að halda stórfróðlegar og skemmtilegar
frásagnir um hæsta fjall jarðarinnar og tilraunir manna um að
brjótast upp á hæsta tindinn. Höfundur er Sir. F. Younghusband,
en þýðandi Skúli Skúlason iitstjóri.
Tuttugu og tvær gullfallegar heilsíðumyndir prýða bókina.
Þessi bók er tilvalin tækifærisgjöf. Hún kos(ar kr. 22.00
óbundin, en kr. 30.00 í góðu bandi.
SJv'æLAIVDSÍTGAFAIV Ii.í., Lindaryötu 9A
Sími 2353.
er talið ágætt fóður handa öllum alidýrum. Við höfum
fyrirliggjandi birgðir af góðu fiskimjöli.
Talið við
M j ö 1 & Bein
sími 4088, Mjöl & Bein H.F.
--------------------------------^
Dáðir voru
drýgðar
,Saga Nólseyjar-Páls og fleiri afreksmanna, segir frá
margvíslegum mannraunum, ævintýrum, svaðilförum og
hetjudáðum. Sögurnar gerast á hinum ólíkustu stöðum
og umhverfi, allt frá hjarnbreiðunum á nyrztu slóðum
jarðarinnar til fjallavatnanna í Sviss, háfjallanna í Ti-
bet og sólheitra stranda Arabíu.
Allir, sem unna stórfenglegum hetjusögum og ævin-
týrum, lesa „Dáðir voru drýgðar".
Kaupið^bókina hjá næsta bóksala, eða pantið hana beint
frá útgefanda.
Bókaúígáfan Fram
Lindargötu 9 A — Reykjfavík — Sírni 2353
T Í M I M\ er víðlesnasta anglýsingablaðið!