Tíminn - 01.06.1945, Blaðsíða 3

Tíminn - 01.06.1945, Blaðsíða 3
40. blað TÍMINN, föstadaglnm 1. jjimí 1945 3 Jónas Gudmunsson: í YIÐ [Grein þessi birtist í vikublaðinu „Ingólfi" 9. maí, og er hér endur- prentuð með leyfi höfundarins]. I. Hinar óskaplegu fréttir, sem borizt hafa að undanförnu frá Þýzkalandi, um hörmungar þær, er nú gengju yfir hina „al- mennu borgara“ þar í landi vekja að vonum bæði hrylling og meðaumkvun. Hinn óslitni straumur flóttafólks um alla vegu Þýzkalands, konur og börn sveltandi, klæðlaus, deyj- andi, á vegum úti, brennandi borgir, sj álfsmorðaf araldurinn, sem svo stórkostlega hefir grip- ið um sig og margt og margt fleira, sem ekki verður hér tal- ið — allt þetta fær mönnum hryllings, er þeim verður hugs- að til þess. Og margir spyrja: Er ekki voðalegt, að saklaus börn og konur skuli þurfa að líða allt þetta fyrir heimsku og valdagræðgi foringja sinna — fárra manna? Nú á enginn nógu sterk orð um nazistana, heimsku þeirra, illgirni, kúgun og svik. Nú eru þeir fordæmdir, — nú eru þeh óalandi og óferjandi og nú er það „almanna rómur“, að þeir hafi aldrei annað verið en „ó- þokkar“ og illþýði. Enginn harmar dauða þeirra nazista- foringja, sem nú eru sagðir „fremja sjálfsmorð“ eða „deyja hetjudauða á vígvellinum“. Menn gleðjast yfir því, að þeir skuli vera „úr sögunni“. II. En þetta hefir ekki alltaf verið svo, hvorki í „heiminum hinum stóra og víða“, né held- ur á hinu litla íslandi. Árið 1938 'fórnaði Bretland og Frakkland Austurríki og Tékkóslóvakíu á altari nazism- ans. Árið 1939 samdi Sovét- Rússland við Hitler um skipt- ingu Póllands og innlimun baltisku landanna í Sovétríkin, og með þeim samningi siguðu Rússar herskörum Hitlers á all- ar þjóðir Vestur- og Norður- JUM Evrópu, stórar og smáar, með þeim árangri sem kunnur er orðinn. Næst Hitler og sam- herjum hans eru það engir aðr- ir en kommúnistarnir í Rúss- landi, sem ábyrgðina bera á þvi ástandi, sem verið hefir í heiminum að undanförnu. Með þessum tveim ræningjaflokkum, nazistum og kommúnistum, hélzt góð vinátta þar til 1941, er Hitler varð fyrri til að svíkja samkomulagið frá 1939, og réð- ist á Rússland. Bandaríkjamenn og Bretar björguðu þá Sovét-ríkjunum með því að herða árásir sínar á Þýzkaland — sérstaklega með því að auka lofthernaðinn stór- kostlega — og með því að senda Rússum ógrynni hergagna og matvæla. Hefði það ekki verið gert, hefðu Rússar beðið alger- an ósigur fyrir Þjóðverjum þeg- ar á árinu 1942. Þessa hjálp hafa Rússar aldrei þakkað, en leigusnápar þeirra um heim allan keppast við að halda þvi fram, að mann- kyn allt standi í einhvers kon- ar þakkarskuld við Rússa. Sann- leikurinn er sá, að næst Hitler eiga engir eins mikla sök á nú- verandi styrjöld eins og stjórn- endur Sovétríkjanna. Og nú er löngu vitað, að tilgangur þeirra var sá að láta Hitler og Þjóðverjana veikja svo Breta, Frakka og Bandaríkjamenn, að Rússar ættu alls kostar við þá aðila alla á eftir og gætu þar næst framkvæmt þann draum sinn að leggja allan heiminn undir Rússland. Þessi tilraun Rússa mistókst, og hurðin skall svo nærri hæl- um þeirra sjálfra, að við sjálft lá, að það yrðu þeir sjálfir, en ekki Bretar og samherjar þeirra, sem yrðu sigraðir af Þjóðverjum, og þeir hefðu orð- ið það, — eins og áður er sagt, — ef Bandaríkin og Bretland hefði ekki komið Rússum til hjálpar. Tugir þúsunda af flug- vélum, hundruð þúsunda af skriðdrekum og öðrum hervögn- LYGI um, miljónir hvers kyns vopna stórra og smárra hafa Banda- ríkin og Bretland ausið í Rússa án þess að fá svo mikið sem op- inbert þakklæti fyrir, og allt þetta létu þau af mörkum við Rússa meðan Bandaríkjamenn og Bretar háðu stórstyrjöld á mörgum vígstöðvum og börð- ust, m. a. við „vini“ Rússa — Japani. Þegar „griðasáttmál- inn“ var gerður, voru Hitlers- sinnar — nazistar — engir vand- ræðamenn að dómi rússneskra kommúnista. Þá voru það Bret- ar, Frakkar og Bandaríkja- menn, sem allt illt* stafaði* af. Það sannar bezt hin sameigin- lega yfirlýsing Rússa og Þjóð- verja eftir skiptingu Póllands 1939. III. En það voru fleiri en kom- múnistarnir í Rússlandi, sem litu öðrum augum á Hitler þá en nú. Hér á íslandi var hann ekki í neitt smáum metum hafð- ur hjá ýmsum. Hér voru margir sem í honum sáu hinn væntan- lega „Messías“ þessara tíma. Sjálfstæðisflokkurinn var gegn- sýktur af nazisma, svo gegn- sýktur, að bæði aðalblöð hans máttu frekar teljast nazistablöð en venjuleg borgaraleg mál- gögn. Bezt allra blaða hér- lendra stóð þó „Þjóðviljinn“, blað kommúnista, í ístaðinu fyr- ir nazistana, enda var hann að sögn kunnugra þá gefinn út um skeið fyrir fé, sem kom frá sendisveit Þjóðverja hér, þó það hafi sjálfsagt verið rúss- neskt eins og allt fé til hans bæði fy^r og síðar. Og þessi af- staða hélzt óbreytt hjá öllum þessum málgögnum og flokk- um þar til í júní 1941, er Hitler réðist á Sovétríkin. Þá söðlaði Þjóðviljinn um en Morgúnblað- ið ekki fyrr en alllöngu síðar, eða þegar sýnt var að Þjóðverjar mundu verða undir í viðureign- inni. Svona var nú ástandið þá. Við, sem frá öndverðu tókum mál- stað Breta og Bandaríkjanna, NMAR vorum kallaðir leiguþý, skrið- dýr, „brezkari en brezkir“, mútu- þegar brezka auðvaldsins, o. s. frv., o. s. frv., og þegar tvö leiguþý Rússa hér voru tekin — miklu síðar en von var til — og flutt á „föðurlandsvinaskól- ann“ 1 Englandi, lugu bæði kommúnistar og Sjálfstæðis- menn því upp, að ég og ýms- ir aðrir, sem höfðum trúað á vilja Engilsaxa til að varðveita ' frelsið í heiminum, — hefðum staðið að brottflutningi þessara kommúnistísku loddara. Slíkt var ástandið þá. Slík var vin- semdin þá í garð hinna engil- saxnesku stórvelda. En nú — nú fara sumar af þeim , „sprautum" kommúnista, sem þá gengu ljúgandl og rægj- andi Breta hér um göturnar í Reykjavík, — nú labba þær heim til sendiherra þessara þjóða, hinn 1. maí, til þess að hræsna fyrir þeim með sérstök- um ávörpum, þó allir viti, að þessir tveir sendiherrar hinna engilsaxnesku stórvelda séu að- eins „teknir með“ til þess að flokkur Rússa hér — kommún- istarnir — gætu notað þetta tækifæri til að sýna enn einu sinni opinberlega skriðdýrshátt sinn fyrir Rússum. — Það menningarleysi og sá undir- lægju- og sleikjuháttur, sem hér kemur fram, er svo fyrirlitlegur og viðbjóðslegur að engu tali tekur. — IV. Já, — en er ekki fólkið svona? í hugsunarleysi sínu læt- ur það fyrst og fremst leiðast af lygurum og hræsnurum. Hver hóf Hitler til valda í Þýzkalandi? Hlaut ekki Hitler miljónir atkvæða við hverjar kosningar, sem fram fóru árin áður en hann brauzt til valda? Vissulega. Fólkið í Þýzkalandi var það, sem lét blekkjast. Þvi var kannske vorkunn — um það má þó deila, því það átti þess kost að kynnast málunum frá fleiri hliðum meðan málfrelsi (Framhald á 6. siðuj lÁstamannavika - listamannaþin^ Síðustu dagana hefir verið margt um viðburði á vettvangi fagurra lista, er vert væri að minnast rækilega, enda hefir staðið yfir listamannaþing og listamannavika, hvort tveggja helgað minningu Jónasar Hall- grímssonar. í sýningarskálanum við Kirkjustræti stendur yfir myndlistarsýning, þar sem flest- ir beztu myndlistarmenn lands- ins sýna ýms verk sin, þótt svo virðist, sem sumir, er þar hefðu átt að koma fram, hafi dregið sig í hlé. Margar fagrar og til- komumiklar tónsmíðar hafa verið fluttar, sumar nýjar af nálinni. Skáld og rithöfundar hafa lesið upp úr ljóðum sinum og ritum. Þættir úr skáldskap Jónasar hafa verið færðir, á mjög laglegan hátt, í búning, sem hæfði leiksviði, og sýndir við hinar ágætustu undirtektir þeírra, er áttu þess kost að vera þar viðstaddir og sjá það, er fram fór. Og loks hafa margar snjallar ræður verið fluttar og (Framhald á 5. síðu) Davíð Stefánsson, forseti listamannaþingsins. Dr. jiliil. Ricliard Beck, prófessor: Jón á Bægisá Hér birtist framhald greinar dr. phil. Richards Beck prófessors um Jón Þorláksson á Bægisá og skáldskap hans. Vegna ártíðar Jónasar Hallgrímssonar var þessi grein látin niður faila í síðasta föstudagsblaði. Séra Jón var eitt hið allra merkasta sálmaskáld á íslandi sinnar samtíðar. Sálmar hans, sem að vonum bera eyrnamörk tíðaranda og trúarskoðana þeirrar aldar, eru mjúkir að orð- færi, lýsa einlægri trúarkennd og eru hvergi nærri snauðir að andagift. Vinsælastur þeirra og hvað ágætastur frá skáldskap- arlegu sjónarmiði er „Sumar- kveðja,“ þýð og ljóðræn, brag- arhátturinn vel samræmanlegur yrkisefninu. Eins og við á, á mótum sumars og hausts, dreg- ur skáldið athygli vora að hverf- ulleik jarðneskra hluta og sjálfs jarðlífs mannanna. Hér hljómar þó ekkert óp örvæntingarinnar; bjartsýni öruggrar trúarvissu og sannur karlmennskuhugur tala í þessum ljóðlínum: „Komanda tökum vetri vel! beizkt og sætt oss ætíð ætti eins kært vera, líf og hel.“ upp ógleymanlegri mynd hrelldrar og stríðandi sálar, sem leitar hafnar undan brotsjóum andstreymisins í föðurfaðmi Guðs. Dr. Jón Þorkelsson hefir tekið eftirfarandi vers sálms þessa upp í úrval sitt úr Ijóðum skáldsins, og hefðu fleiri mátt fylgja: „Loksins eg læri að játa, lyndi með hrelldu þó: því má eg gamall gráta, að gjálíf æskan hló. Hæst sumar geyst geymir gjóst-næman haust-tíma köst ama; kost annan í koll mér ellin dró. Ástríki faðir friðar, forskulduð mýktu gjöld! Sól gengur senn til viðar,. sýnir hið dimma kvöld. Væg beinum veglúnum, vog rauna sig lini; dugvana á daglínu dettur ellin köld.“ dýrara bragarhætti og þó með barnslega hreinskilnu orða- bragði. í þeim sálmi lifir and- ardráttur skáldsins eins og hann var þar sem lífsloft íslenzk- unnar var tærast.“ Skáldlegt og hreimmikið er „Nýársvers" séra Jóns, sem hefst með orðunum: „Drottinn kallar aldir allar, eilífðar til stóraflóðs.“ — Og ennþá syngja íslendingar sálma skáldsins frá Bægisá. í Sálmabókinni frá 1886, síðustu (18.) útgáfu henn- ar, 1928, eru tveir þýddir sálm- ar hans og þrír frumsamdir, þar á meðal „Sumarkveðjan", eins og verðugt er. Hún úreldist seint, því að þar er sigilt efni klætt í sannskáldlegan búning.*) í erfiljóðaskáldskap stóð séra Jón fyllilega á sporði hinum beztu samtíðarskáldum sínum. Engu að síður eru þau kvæði hans æði oft mjög ófrumleg, telja aðeins upp dyggðir hins látna, eða rekja sögu hans, en skortir á hinn bóginn allan sér- kennileik, ímyndunarauðlegð og tilfinningadýpt; eiga með öðr- um orðum ekkert varanlegt gildi. Skýringin liggur hendi nær. Meirihluti slíkra kvæða skálds- ins voru ort fyrir bænastað vina og vandamanna hinna látnu, en áttu sér engar rætur í djúpi hugar og hjarta höfundarins. Samt eiga erfiljóð séra Jóns þessa kosti sameiginlega: þau eru lipurt kveðin, jafnaðarlega á hreinu máli og látlausu. Fjarri fer einnig, að þau séu öll snauð *) Um sálmabókardeilu þeirra séra Jóns og Magnúsar Stephensen, sjá 1 Ljóðabók skáldsins, U. bindi, bls. | XXXHI—XXXIV. að bókmenntagildi. Þegar hjarta skáldsins er í þessum kveðskap hans, þegar hann yrkir af knýj- andi innri þörf, sameinast í minningarljóðum hans djúp, einlæg tilfinning og skáldlegt hugarflug. Minningarkvæði séra Jóns um fyrrverandi heimilisföður sinn og góðvin, Bjarna land- lækni Pálsson, sæmir snilldar- þýðanda „Paradísarmissis". Það er göfugt kvæði I anda og stíl, hæfur bautasteinn ágætismanni og föðurlandsvin, ort undir fornyrðislagi, sem varð svo mjúkur og þýðróma bragarhátt- ur í höndum skáldsins í þýðing- um hans. Skáldið lýsir kröftug- lega sárri sorg „Heilbrigðinnar" út af falli eins hlns hugrakkasta og fremsta hermanns hennar: „sýnist mér úr brjósti sem blóð renni. Síðan situr hún með sársauka, litverp og lotin, við leiði Bjarna; og er sem voni, að upp af honum muni líknar-gras loksins spretta." Heit tilfinning er undir- straumur kvæðisins og það sýn- ir, að skáldið hefir fyllilega kunnað að meta Bjarna lækni og nytjastarf hans fyrir land og þjóð. í kvæðinu „L.... enn danski“, minnist Jón fagurlega erlends íslandsvinar, er „gaf peninga til verðlauna dugnaðarmönnum i Norður- og Austuramtinu 1798.“ í svipuðum anda, viðkvæm og sönn eru nokkur önnur erfiljóð skáldsins: „Sorgin i Nain“ (son- arminning), kvæðið umtryggða- vin hans og velunnara, Halldór Hjálmarsson. — Snilldarlegt aö máli og þrungið að hugsun er stefið til minningar um séra Magnús Einarsson („Nú grætur mikinn mög“). „Túllinsminn- ing“ ber fagurt vitni valdi séra Jóns yfir máli og kveðandi. Mun mörgum nútímamanna finnast sem skáldið hafi verið stórum of örlátur í þessu ljóðlofi sínu; en setji lesandinn sig í spor hans, verður aðstaða skáldsins ofur skiljanleg; hann hafði snú- ið á íslenzku mörgum helztu kvæðum Tullins og mun hafa haft mikið dálæti á honum; hrifningartónninn í kvæðinu leynir sér heldur eigi. Prýðisfallegt, jafnsatt á öllum öldum, er þetta erindi úr minn- ingarkvæði séra Jóns um Ragn- heiði dóttur Stefáns amtmanns Þórarinssonar, er var mikill vel- gerðamaður skáldsins: „Hverr má herma nema himinn einn, tölu tegundir og tign vona, sem lifðu’ og létust með líki því, sem hér sefur und sorgar-blæju.“ Brúðkaupskvæði séra Jóns, þó að liðug séu og stundum smellin, bera of mikinn svip smekks og anda sinnar tíðar og eru því úrelt orðin. Af öðrum tækifær- iskvæðum hans verðskuldar „Þakkarávarp“ það, sem hann orti til manns þess í Danmörku, sem gefið hafði fé til framfara- verðlauna á íslandi, og fyrr var nefndur, sérstaka umgetningu. Þessi einstaka göfugmennska varð skáldinu efni snjallra ljóða. Hann leggur Fjallkonunni orð í munn: „Fátæk em eg og eí fjölskrúðug, öldruð móðir ótal harma, em eg köldum klædd klaka-stakkl, af því ber eg nafn alla daga.“ Játar hún, að brugðið hafi til beggja skauta um ræktarsemi sona hennar, en minnist jafn- framt með þakklæti þeirra, sem reynzt hafa henni góðir og göf- uglyndir. Hinír fá þessa nöpru kveðju: „Hinna séu heití á haf rituð og á ísfeld minn, þá ornar sól; þeir er tötur mín tönnum slíta og sjúga merg minn, þótt mögur sé.“ Ósvikinn kjarni er í þessum ljóðlinum; þær eru sprottnar upp af djúpri ættjarðarást. Ó- sjálfrátt kemur manni í hug hið máttuga þjóðhátíðarkvæðiBólu- Hj álmars. Andlegur skyldleiki séra Jóns og hans dylzt ekki, að eigl sé sterkara að orði kveð- ið. Miklu minni tilþrif eru í kvæð- inu „Þakkarljóð í íslands nafni til hins enska Biblíufélags,“ er Henderson hinn enski eys svo miklu lofi í ferðabók sinni. Á hinn bóginn er vísan „Til Rasks“ undir dróttkvæðum hætti, vel ort og hin snotrasta. Framúrskarandi fagur og á- hrifamikill, þrunginn djúpri til- finningu, er „Iðrunar- og bæn- arsálmur", sem skáldið nefndi „annál“ sextugasta og fyrsta æviárs síns. Með fágætri brag- fimi og málsnilld er hér brugðið Ummæli dr. Guðmundar Fínn- bogasonar (Skírnir 1919, bls. 244—245) um þenna snilldar- lega sálm, taka djúpt í árinni, en eru þó langt frá því að vera töluð út í bláinn: „Varlá hefir nokkur sál talað við drottin á

x

Tíminn

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Tíminn
https://timarit.is/publication/50

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.