Tíminn - 01.06.1945, Blaðsíða 5

mh
40. Mað
NN, föstndagmn 1. júní 1945
5
Um þetta leyti fyrir 162 árum:
Upphaf Skaptárelda
Sagnir herma, að veturinn
1783 hafi gerzt margir undar-
legir atburðir hér á landi. Fróm-
ir og sannorðir menn sögðu frá
því, að þeir hefðu séð skrímsli
vaða uppi í vötnum og maur-
ildahrúgur iða á jörðu. Hestar
gengu í fjóshauga, kálfar fædd-
ust vanskapaðir og menn höfðu
þunga drauma. í lofti heyrðist
tíðum annarlegur klukkna-
hljómur, en org og sog niðri í
djúpum jarðar, ef eyra var lagt
við. Hrævareldar loguðu, og eld-
ingum laust niður með miklum
hamförum. Um vorið fæddust
lömb í líki ferlegra kvikinda og
marglitar „pestarflugur, digrar
sem þumalfingursliður á karl-
manni“, sáust á kreiki.
Allt þetta þóttu hin mestu
tíðindi, og voru ekki allir geig-
lausir um, að þau boðuðu meira
illt.
Það voraði allvel þetta ár og
gróður tók skjótum framförum.
Var kominn talsverður kúahagi
um fardaga og tekið að rýja
geldfé. Leið svo fram að hvíta-
sunnu, er bar upp á hinn 8. júní-
mánaðar.
Á hvítasunnumorgun var veð-
ur heiðskírt og gott. Uggði eng-
inn neins ills á þeim degi. En
um dagmálabilið sló mistri bik-
svörtu upp á himininn norðan
byggðarfjalla á Síðu. Bar mökk-
inn á skammri stundu yfir alla
Síðuna, Skaptártungu og Fljóts-
hverfi. Dimmdi þá í húsum inni,
en á jörðu féll aska og vikur,
svo að sporrækt var orðið að lít-
illi stundu liðinni, nema í
Skaptártungu, þar ýrði regn úr
lofti og hlóð niður blásvartri
og fúlli eðju. Sló við þettá mikl-
um óhug á fólk, eins og vonlegt
var, því að enginn vissi, hver
undur myndu næst yfir ganga.
Eftir nokkra hríð tók gola að
blása af hafi, og svifaði þá
mekkinum frá byggðinni og birti
til, svo að sól náði aftur að
skína. Var síðan stórtíðinda
laust, það sem eftir var dags.
En ömurlegt var að líta yfir
svarta byggðina, og óró mikil í
skepnum öllum og fuglum.
Um nóttina urðu jarðhræring-
ar miklar, og var sem allt ætlaði
um koll að keyra í hörðustu
kippunum. Mun þeim, sem
bjuggu undir ægihrammi eld-
þursans, ekki hafa orðið svefn
samt þá nóttina. Morguninn
rann þó upp heiðskír og fagur.
En fyrr en varði lagði mökkinn
yfir héraðið og dundi nú á
steypiregn. Fylgdi því öskufall
og brennlsteinsfýla og sveið
mjög í augu og bert hörund und
an regninu, og að sumu fólki
setti jafnvel svima. Á nýrúið
geldfé komu brunasár, og göt
duttu á njólablöð og súrur.
Skaptá tók mjög að þverra.
Á þessu gekk einnig hinn
næsta dag. Lagðist öskuleðjan
yfir gróið land og gróðurlaust
og myndaði harða skel, líkt og
klamma á vetrardegi. Náði
peningur ekki til jarðar, nema
skelin væri brotin fyrir hann.
Hélzt þetta í marga daga.
Fimmtudaginn 12. júní var
heiðskírt veður og sunnangola.
Þann dag brauzt eldflóðið fram
Skaptárgljúfur með slíkum ó-
gangi að firnum sætti. Valt það
og æddi áfram með skruðningi,
buldri og gný, er yfirgekk allan
mannlegan skilning. Voru þrum-
urnar og brestirnir því líkast
að skotið væri nær látlaust af
fjölda fallbyssna. Þræddi eld-
straumur þessi fyrst aðalfarveg
árinnar, en flæddi síðan út yfir
brunahraunin beggja megin
hennar.
Fjórum dögum síðar brauzt
næsta eldflóð fram gljúfrin, og
þakti það öll hraun milli Síðu
og Skaptártungu og tók af fyrstu
jarðirnar, er ofurseldar voru
eyðileggingunni í þeim voða
hamförum, er nú voru hafnar
Mikill hraunstraumur flæddi
suður að Meðallandi og huldi
þar stór landsvæði.
18. júní kom enn eitt eldflóð-
ið, og fyllti það gljúfrin alveg
Hina pæstu daga brunnu margir
bæir, og jarðir tók af. Mátti
heita, að óslitinn straumur vell
andi eldhafs ylti niður yfir
byggðina. Voru flóðin sem log
andi eir í deiglu sinni, en ofan
á flutu heljarstór björg, líkt og
skip, er brimaldan lyftir sem
Vilhelm M.oberg:
fisi. Gömul hraun bráðnuðu
sundur fyrir ofurhita hins nýja
eldflaums, gróin jörð sviðnaði
niður í mold, og gufustrókar risu
til himins, þar sem ár og vötn
urðu á vegi hans. Víða bar
hraunstraumana við loft, þar
sem þeir ultu fram, svo hátt
hlóðust þeir upp.
Þessu öllu fylgdu óhljóð mikil
að fjallabaki, öskur og dynkir,
brestir, dunur og vein. Jarð-
hræringar voru miklar og tíðar,
öskufall og svæla, en stundum
rigndi niður stærðar vikurstein-
um viða um byggðir. Öskumökk-
urinn varð svo hár, að hann sást
víða um land, og smátt og smátt
tók ókennileg móða að fylla
loftið og bregða á það mjög
ánnarlegum lit. Sól sortnaði,
og tupglið varð rautt sem blóð,
og sló blóðlitnum á jörðina,
Degar ekki byrgðu ský.
Um nætur lék eldbjarminn
um allan himininn, og mátti sjá
3au feikn óravegu, en úr næstu
byggðum var eins og allt væri
eitt logandi eldhaf að fjall>baki.
Fóru nokkrir menn njósnarferð
fjallið Kaldbak og töldu þeir
22 stórbál í beinni röð norður
öræfin.
Stórrigningar, meiri en menn
höfðu áður þekkt, voru tíðar, og
fylgdu þá stundum þrumur og
eldingar. Var óþefurinn svo
megn, að brjóstveikt fólk náði
varla andanum, en allir aðrir
voru stórlega þjáðir.
Gróður allur visnaði og dó,
holdin hrundu af öllum skepn
um, en mjólkurpeningur stein-
geltist. Og brátt komu sár og
hnjúskar á skepnurnar, og urðu
hörmungar þeirra, er lengst
hjörðu, síðar mjög átakanlegar.
Farfuglar flýðu frá eggjum sín
um og ungum í hreiðrunum, og
smáfuglar ýmsir, tittlingar og
máríuerlur, flæktust kringum
bæina í smáhópum, unz þeir
ultu út af. Silungar í ám og
vötnum drápust og flutu uppi.
Fyrri hluta júlímánaðar varð
nokkurt hlé á þessum ógnum,
en hinn 12. dag júlímánaðar
dundu þær aftur yfir af hálfu
meira offorsi en fyrr. Verður sú
saga ekki rakin frekar hér, en
geta má þess, að eldarnir tóku
ekki að réna fyrr en í desember-
mánuði. Var þó eldur uppi lengi
eftir það, jarðskjálftakippir tíð-
ir, skruggur og öskufall, en
jörðin baneitruð. Heil þyggðar-
lög voru komin í auðn, pening-
ur nær gerfallinn og fólk komið
vergang í stórhópum. Móðu-
harðindin voru í algleymingi —
jafnvel enn miskunnarlausari
en undanfari þeirra. Öll þjóðin
að kalla lapti dauðann úr skel.
Þúsundir biðu óumflýjanlegra
örlaga sinna í verstöðvum
landsins. Aðrir hnigu út af á
píslargöngu sinni á vegunum
eða við fljót og farartálma á leið
sinni.
Hinir, sem sælari voru, drógu
fram lífið á skóbótum og holta-
rótum. Bæirnir stóðu hundruð-
um saman auðir og yfirgefnir.
Þar gó enginn rakki, og aldrei
lagðfreykjarlopa upp úr stromp
inum á góðviðrismorgnum. Ef
til vill lá í göngunum maðkað
eða freðið lík af flækingi, er
þangað hafði skreiðzt inn til
þess að gefa upp öndina.
Það er ekki ósennilegt, les
andi góður, að hann langa-lang-
afi eða hún langa-langamma
okkar, mín og þín, hafi verið í
hópi hins dauðvona göngufólks.
Svo skammt er milli allsnægta
og allsleysis í sögu þjóðarinnar
— og þó máske miklu skemmra,
ef nær væri litið og grannt að
gáð. En það er önnur saga.
Gamlar bæk-
ur og tímarit
Kaupi timarit og
gamlar bækur eftir ís
lenzka höfunda, enda
séu fiær hreiuar og
heilar.
Jón Helgfason
c/o Tíiiiiiin.
Sími 2353.
Eiginkona
FRAMHALD
en hvernig átti hún að vita, hvor þeirra það var, fyrst hún
hafði legið með báðum?
Margrét var sem þrumu lostin. Hún var kona tveggja manna,
hún vissi ekki, hvor þeirra hafði þungað hana. Hákon? Hún
hafði að minnsta kosti lengi haft samfarir við Pál, án þess að
neinar afleiðingar kæmu í ljós. En hún gat engar sönnur fært
á, að það væri honum að kenna. Þótt hún léti sér fremur detta
Hákon í hug, gat það allt eins verið Páll. Sannleikurinn var
miskunnarlaus. Hún gat ekki vitað, hvor var faðir barnsins.
Kannske myndi gátan ráðast, þegar fram liðu stundir. Þegar
barnið stækkaði, hlaut það náttúrlega að sjást, hvorum það
líktist. Ef til vill yrði það með hörgult hár, eins og Hákon, og
djúp, dökkblá augu — kannske yrði það með þetta breiða enni,
eins og Páll, og ljósleit, viðbragðssein augu. En þangað til — hvað
gat ekki-komið fyrir, áður en gátan réðist? Hún varð að vita
það strax, hvor var faðir barnsins — annars stoðaði það ekkert.
Þannig varð rólyndi Margrétar skammvinnt. Nei, þegar hún
hugsaði um það, þá var þetta ekki svo fagnaðarrík uppgötvun.
Hún mátti fremur vera skelfd. Meðan hún skipti sér svona milli
Hákonar og Páls var það óhamingja að verða vanfær. Hér fékk
hún að kenna á afleiðingum þess að vera kona tveggja manna.
Ef hún hefði bara getað sagt við annan þeirra: — Þetta eru
þín verk — þú átt barnið! En enginn gat krafizt þess, að Hákon
tryði því. Hann gat hvorki trúað því né hinu. Páli þurfti hún
á hinn bóginn ekki annað en segja, hvernig málum var komið.
í hans huga var enginn efi. Hann myndi verða glaður yfir von-
inni um erfingja. En ef til vill var annar maður faðir barnsins.
Hún vildi ekki telja honum trú um, að hann væri faðirinn, ef
hann var það svo ekki. Hún var alltof góð til þess að alá ann-
ars manns barn og láta eiginmanninn halda, að hann ætti það.
Nei, hún gat ekki fengið sig til þess að ympra á þessu við Pál.
Henni fannst það hyggilegast að þegja. Átti hún á hinn bóginn
ekki að segja Hákoni það? Hingað til hafði hún aldrei leynt
hann neinu. En jafnvel hann fékk ekki neitt að vita. Hún ótt-
aðist ásakanir af hans hálfu. Honum kynni kannske að detta
í hug að segja: Þarna sérðu það — þú hefðir aldrei átt að
þóknast tveimur! Þú værir ekki í þessari klípu, ef ég hefði
fengið vilja mínum framgengt. Þá værir þú ekki í vafa um
faðernið.
Já, hún var hrædd við að heyra hann segja sannleikann, og
ennþá hræddari var hún um, að honum kynni að liggja i léttu
rúmi, hvað um hana yrði hér eftir. Það gat vel verið, að hann
kærði sig ekki um konu, sem ef til vill var þunguð af völdum
annars manns. Og hún vildi allt fremur en það, að hann sneri
við henni bakinu.
Svo leyndi hún báða mennina ásigkomulagi sínu. Það var
miklu erfiðara að leýna því fyrir Páli. Hann spurði hana í þaula,
þegar að henni setti þessa fylgikvilla þungans: Hvernig
vék þessu við? Kannske átti hann von á litlum dreng með vor
inu? .... Þannig hafði hann spurt áður. Hún hafði neitað, og
hún neitaði enn, þótt hún hefði nú getað gert hann ánægðan:
Nei, það var ekkert — hún hafði bara borðað eitthvað, sem
hún þoldi ekki.
Páll trúði henni ekki fullkomlega. Honum datt ekki í hug, að
konan lygi að honum — hélt kannske, að hún væri ekki búin
að átta sig á því, hvernig ástatt var um hana. Hún var enn
svo ung, hún hafði ekki enn alið neitt barn — hvernig átti hún
að vita, hvernig þetta byrjaði? Og Páll, sem farið var að þykja
löng biðin eftir erfingjanum, sleppti ekki voninni: Að vori ef
til vill. Það var bara leiðinlegast, að gamli maðurinn skyldi falla
svo snemma frá, að hann fékk ekki að sjá barnabörn sín lifanda
lífi.
Margrét er lasin. Þetta hittist illa á, því að nú er mesta ann-
ríki ársins — nú eru allir önnum kafnir við heyskapinn. Páll
hefir tekið fólk í vinnu, bæði til þess að slá og raka. Og kona hann
verður líka að koma út á engið stund og stund og raka, jafnvel
þótt hún annist matreiðsluna. Því að hún vill sýna, hve hraust
hún sé....En hún hugsar og hugsar, þar til hana sárverkjar
í höfuðið: Hvað á hún til bragðs að taka?
Hún getur ekki látið reka svona á reiðanum, þar til allt er um
seinan. Sú stund rennur upp, að það þýðir ekki lengur að neita
spurningum Páls. Og þá er allt um seinan. Þá kemst allt upp, ef
hún vill ekki láta manninn sinn lifa í rangri trú, að hún heldur
Og hún er þó allt of heiðarleg til þess að ala honum barn ann-
ars manns. Þá yrði hún að halda áfram fláttskapnum allt sitt líf
Það vill hún umflýja. Og svo Hákon.Hún getur ekki heldur
dulið þunga sinn fyrir Hákoni til lengdar. Og hann snýr kannske
við henni bakinu. Það getur hún ekki afborið. Allt andstreymi
er hún reiðubúin til að þola — nema það. Án Hákonar veitir lífið
enga ánægju. Þetta barn, sem er að byrja líf sitt í henni, má
ekki fá að komast upp á milli þeirra. Heldur vill hún losa sig
við það. Já, hún er bókstaflega tilneydd að smokra sér úr þess
ari klípu, ef hún vill forðast stórkostlega ógæfu.
Sá fögnuður yfir því að verða móðir, er hún einu sinni gerði
sér í hugarlund, verður að engu. Hún á ekki um neitt að velja. Hún
á ekki að hugsa sig um. Úr því að hún getur ekki með fullri vissu
skorið úr því, hvor á barnið, vill hún ekki fæða það í þennan
heim. Það getur ekki annað en óhamingja hlotizt af þessu barni
hversu innileg sem gleði hennar hefði orðið, ef hún hefði fengið
að leggja það að brjósti sér.
Og hún má engan tíma missa.
Og svo getur Páll spurt sjálfan sig, hvaða duttlungar séu nú
komnir í konuna hans, þegar þau fara að aka heim heyinu. Hún
vill endilega vera uppi í vagninum, er hann fer tómur til baka, og
hún tekur taumana af honum og ekur sjálf. En hún kann ekki
að aka — vagnhjólin lenda á stórum steinum, og vagninn hrist
ist og skoprar, svo að við sjálft liggur, að hann mölbrotni.
Margrét ekur yfir stokka og steina. Það er eins og öndin sé
að skekjast úr skrokknum á manni. Lítil vera, sem ekki getur
verið orðin stærri en villiepli, þolir varla annað eins. Páll harð
bannar henni að aka svona, en hún stelst samt til þess.
Og dagar koma, og dagar fara. Ekkert ber fyrir hana. Litla
veran þolir meira en hún hélt. Og hún tekur eftir því, að Páli
verður æ tíðlitnara á hana með íbyggnu augnaráði. Hann er
réttum vegi, og hann iætur ekki villa sig. Og bráðum fer Hákon
kannske að spyrja líka. Ætti hún þá einnig að ljúga að honum?
Cr u 111 e i tf o
Norsk gamansaga eftir FREDERIK KITTELSEN.
Sigríður Ingimarsdóttir þýddi.
Þeir Jens, sonur ræðismánnsins, Níels og Eiríkur, syn-
ir útgerðarmannsins, og Axel og Jörgen, synir læknis-
ins, voru mestu mátar. Sumarið, sem þessi saga gerðist,
dvöldu þeir allir á heimili Eðvarðs föðurbróður Níelsar
og Eiríks. Eðvarð frændi bjó á Tröllahaugi, efsta bæn-
um í dalnum. Á húsinu voru rúmgóðar svalir og 1 kring-
um það var stór garður. í honum uxu ávaxtatré og berja-
runnar-
Drengjunum hafði nú verið boðið að dvelja þar „um
hálfs mánaðar skeið að minnsta kosti,“ hafði Eðvarð
xrændi sagt.
Hann bjó einsamall með ráðskonu, er Tómasína hét.
lúsið var stórt og rúmgott, og var því oft gestkvæmt á
'röllahaugi.
Drengirnir höfðu tvö kvistherbergi til umráða Þar var
snoturt og vistlegt. Þeir höfðu sitt rúmið hver og auk
pess skáp til þess að geyma föggur sínar í. Á veggjunum
léngu orustumyndir og myndir af nafnkunnum hers-
höfðingjum.
Niðri í garðinum voru leikfimisáhöld, sem voru óspart
íotuð, eins og gefúr að skilja. Oft höfðu þeir skotæf-
mgar undir leiðsögn Eðvarðs frænda. Hann var gamall
iiermaður sjálfur og vildi að þeir lærðu að fara með
vopnin og kynnu undirstöðuatriðin í skotfimi.
Því fór fjarri, að drengjunum leiddist á Tröllahaugi.
Hver dagur bar einhverjar nýjungar í skauti sér. Jafn-
vel þótt hellirigning væri og þeir yrðu að vera inni,
fannst þeim tíminn aldrei lengi að líða. Einu sinni sagði
ðvarð frændi þeim endurminningar frá vígstöðvuhum,
öðru sinni sýndi hann þeim safn af frægum kopar-
stungumyndum- Auk þessa átti hann ósköpin öll af bók-
um, hemaðarsögur, sjóræningjasögur og ævintýri.
Tómasínu ráðskonu féllu drengirnir vel í geð. Hún
sagði, að þeir „lífguðu svo upp“ á bænum. Enginn bjó
til eins góðan mat og hún. Hún matreiddi eitthvað nýtt
á hverjum degi. Drengirnir kunnu vel að meta góðan
rnat og gómsætar kökur og dýrkuðu því Tómasínu eins
og hálfguð!
„Heyrðu, það hlýtur að vera gaman að grafa eftir
sulli.“
„Já,og finna eitthvað, stóra hlunka kannske-“
„Það er leitt, að Noregur skuli ekki vera stærri. Hugs-
Bókmenntir ogj listir
(Framhald af 3. síðu)
ágætar blaðagreinar verið birt-
ar af þessu tilefni. Það væri
því margs að geta, ef lýsa ætti
öllu svo, að blaðalesendur gætu
af því myndað sér rökstudda
skoðun um það, sem fram hef-
ir farið. En því miður er þess
skki kostur. Þar er í máli sú bót
ein, að öllu, sem útvarpstækt er,
hefir verið útvarpað, en út-
varpstæki nú komin á miklnn
meiri hluta heimila á landinu.
%
Þorri landsmanna hefir þannig
átt þess völ að heyra í fjar-
lægðinni hina snjöllu setninar-
ræðu Davíðs Stefánssonar, for-
ljóð Tómasar Guðmundssonar
áður en sýningin á „Myndabók
Jónasar Hallgrímssonar“ hófst,
hinar nýju tónsmíðar Páls ís-
ólfssonar, er leiknar voru við
sama tækifæri, og margt annað,
sem markvert var. En margs
hafa þeir auðvitað farið á mis,
er ekki gátu sjálfir séð, því að
enn erum við íslendingar ekki
komnir svo langt áleiðis í tækr.
inni, að hér sé hægt að útvarpa
myndsýningunum eða sjón
leikjum, að öðru en því, sem
tekur til hins talaða orðs. Og þá
er auðvitað mikið sem glatast,
ekki sízt þegar aðallega er um
sýningu að ræða.
Það hafði heyrzt, að ýmsir
spáðu heldur illa fyrir þessaxi
listamannasamkundu, áður en
hún kom saman, enda hafði
ýmis konar óeining og deilur
meðal listamanna gefið fullt til-
efni til þess að álykta svo, auk
þess sem allfjölmennt félag,
sem skipað er ýmsum beztu
skáldum þjóðarinnar í bundnu
máli og óbundnu, stendur utan
Bandalags islenzkra listamanna,
er fyrír listamannaþinginu
gekkst. En vilji til þess að bæta
úr þeim ágalla kom fram í því,
að forseti þingsins var einmitt
kjörinn úr hópi þessara manna.
Var það og fyrir allra hluta sak-
ir hin maklegasta ákvörðun.
Styr mun að vísu haía staðið
um ýms mál, er þessa lista-
mannahátíð varða, og 'er í sjálfu
sér ekki um það að fást, meðan
drengilega er á vopnum haldið,
því að sjálfsögðu er listamönn-
um sem öðrum heimilt að líta
á menn og málefni frá mismun-
andi hliðum. Það, sem mestu
máli skiptir, eru hin vekjandi
áhrif, er svona vika hefir, bæði
á almenning og listamennina.
Örvi hún listamennina til þess
að skapa ný listaverk og ýti við
almenningi að öðlast á þeim
skilning og njóta þeirra, er vel
heiðruð minning Jónasar Hall-
grímssonar. Þess munu sjást
merki, þegar fram líða stundir,
en fyrnast j£fir misklíð og
flónskuverk.
Tíminn birtir á 4. síðu ýmsar
myndir frá einstökum þáttum
þess, sem fram hefir farið lista-
mannavikuna, lesendum sinum
til gamans og glöggvunar.