Tíminn - 16.03.1945, Qupperneq 3

21. blað
TÍMIM, föstodagimn 16. marz 1945
3
H
e r m a n n
Jó
n a s s o n
Kollsteypustefnan er fordæmd
Hvernig er nýja stefnan?
. Þinginu hefir nýlega verið
slitið. Fyrri hluti þess er eitt
merkasta þing í sögu okkar —
seinni hlutinn eitt hið ómerk-
asta.
Þg.ð, sem einkenndi öll vinnu-
brögð á Alþingi frá því í haust
og fram á seinasta dag, var það
hve forysta stjórnarinnar í
störfum þingsins var óákveðin
og reikul, vinnubrögðin fálm-
andi og langdregin. Ljósast
dæmi þessara fálmkenndu
vinnubragða eru þingstörfin
eftir áramót. Það tók um tvo
mánuði að afgreiða tvö mál:
Launalögin og veltuskattinn.
Ástæður þessa eru auðsæar.
Ég hefi áður vakið athygli á
þeim. Stjórnarkreppan, sem ríkt
hefir í landinu undanfarið, var
ekki læknuð með stjórnarmynd-
uninni síðastliðið haust. Þrír
flokkar komu sér saman um að
setja sex menn í ráðherrastóla
— en þeir komu sér ekki saman
um stjórnarstefnuna til úr-
lausnar.
. Ástæðan til stjórnarkrepp-
unnar undanfarin ár var sú, að
flokkarnir gátu ekki komið sér
saman um hvaða stefnu skyldi
taka í dýrtíðar- og fjármálum,
eftir að óstjórnin 1942 hafði
tvöfaldað dýrtíðina og komið
fjármálunum úr jafnvægi.
Vegna þessa ósamkomulags var
fyrrverandi stjórn skipuð af.
þáverandi ríkisstjóra og sö'kum
þessa ósamkomulags var sú
stjórn gerð óstarfhæf. Engum
kom til hugar að mynda stjórn
án þess að viðunandi samkomu-
lag meiri hluta þings næðist um
dýrtfðar- og fjármálin — grund-
völlinn undir sérhverri stjórn-
arstefnu. —
Þegar stjórnin var mynduð
síðastliðið haust, álitu flestir, að
samkomulag um þessi atriði
hefðu að sjálfsögðu náðst.
Stjórnarkreppu- og stefnuleys-
istímabilinu væri því lokið.
Landsmenn fögnuðu þessu. —
En þetta var misskilningur. —
Stjórn var mynduð með þeim
undarlega hætti að ganga fram-
hjá því að leysa það mál, sem
fyrst og fremst var skylda henn-
ar að leysa. —
Fyrverandi stjórn varð óstarf-
hæf vegna þess að hún hafði
ekki að baki sér þingmeirihluta
til að framfylgja ákveðinni
stefnu í dýrtíðar- og fjármálum.
Á þessu varð raunverulega
engin breyting við myndun nú-
verandi stjórnar, þótt reynt væri
að láta lítá svo út og fá lands-
menn til að trúa, með því að
spila „plötuna“ í útvarpið hvað
eftir annað.
Sú breyting, sem varð við til-
komu núverandi stjórnar, er sú
fyrst og fremst að eyðsla ríkis-
sjóðs hefir stóraukizt sökum
margháttaðra krafna frá stjórn-
arflokkunum vegna þess að þeir
hafa nú ráðherra í ríkisstjórn-
inni.
Núverandi stjórn stefnir því
ekki út úr ógöngunum, * heldur
lengra inn í sjálfhelduna.
II.
Af þessum ástæðum hlutu
vinnubrögð þingsins að verða
með þeim ósköpum, sem reynd
sýnir. í samþykktum seinni
hluta þessa þings og lögum,
þingsins, sem eyðslusamast hef-
ir verið, örlar ekki á neinu stóru
framfaramáli. — Framfaramál-
um var yfirleitt vísað frá.
Það liggur nú ljóst fyrir, að
„platan“ var réttnefni. Um ný-
sköpun eru stjórnarsinnar hætt-
ir að ræða, — nema hvað það
heyrðist frá fjármálaráðherran-
um að hún væri ekki fram-
kvæmanleg, nema breytt yrði
um fjármálastefnu.
% En muna menn nú fyrstu dag-
ana eftir að „platan“ var spiluð
fyrir landsfólkið?
Traustsyfirlýsingum rigndi
yfir stjórnina vegna fjármála-
stefnu hennar óg loforða um
nýsköpun. — En síðan stjórnin
fór að starfa hafa henni ekki
borizt neinar traustsyfirlýsingar
svo vitað sé. Og hvað er nú orð-
ið um þessa stefnu stjórnar-
innar?
Það undarlega hefir skeð í ís-
lenzka stjórnmálaheiminum, að
ríkisstjórn vill ekki kannast við
sína eigin stefnu. í stað þess að
verja „plötuna", í stað þess að
berjast með nokkrum mann-
dómi fyrir þeirri stefnu, sem
stjórnin hefir fengið traustsyf-
irlýsingar fyrir, er nú byrjað að
beygja skeifur og sagt að stefn-
an, sem stjórnin fylgir, sé alls
ekki stefna stjórnarinnar, held-
ur einhver bannsett stefna, sem
komin sé frá fyrverandi jstjórn.
Núverandi stjórn neitar alveg
að meðganga króann. — Og
þessi stefna, sem áður var svo
dýrðleg, þegar hún birtist í
„plötunni“, að samþykktar voru
um hana fjölda traustsyfirlýs-
ingar, — hún er nú á máli sjálfra
stjórnarblaðanna „fordæmd
stefna“.
Þetta er þá orðið úr stefnu
stjómarinnar, allri dýrðinni,sem
birt var landslýðnum á „plötu“
og að því er ýmsum virtist ekki
alveg yfirlætislaust.
En varnaraðferðir stjórnar-
innar eru um fleira með undar-
legum hætti.
III.
Það kemur naumast svo út
blað í stjórnarherbúðunum, að
ekki sé þar útmálað, hvílík úr-
hrök þeir menn séu, sem eru í
stjórnarandstöðunni. Er þessu
oft'lýst mjög átakanlega.
En viti menn. Svo undarlega
bregður við, að þá sjaldan
stjórnarblöðin reyna að verja
stefnu stjórnarinnar er það gert
með þvi að reyna að telja lands-
mönnum trú um að stjórnar-
andstaðan hafi verið stjórninni
sammála.
Eitt síðasta dæmið eru launa-
lögin. Vegna þess að Bernharð
Stefánsson bar fram frumvarp-
ið til launalaga, ásamt þing-
mönnum úr öðrum flokkum,
telja stjórnarsinnar Framsókn-
arflokkinn meðábyrgan um af-
greiðslu málsins.
Þessar fjarstæður eru fram
bornar þótt fyrir liggi að málið
var flutt af Bernharð Stefáns-
syni að áskyldum rétti til að
flytja breytingatillögur og láta
það skera úr um fylgi við frum-
varpið, hvort þær tillögur yrðu
samþykktar. — Þegar frum-
varpið, eins og það var í byrj-un,
var lagt fyrir fjárhagsnefnd
efri deildar tók Pétur Magnús-
son, þá formaður nefndarinnar,
frumvarpið, kastaði því úr hendi
á borð út í horni og kvað ekki
koma til mála að samþykkja
það, — ríkið hefði engin
efni á því. Pétur hefir nú tekið
við launalögunum til fram-
kvæmda; útgjöld samkvæmt
þeim eru miklu hærri en í
frumvarpinu.
Framsóknarmenn gerðu þrjár
•megin atrennur að því í þing-
inu að fá frumvarpinu ger-
breytt til bóta. Það var ekki við
það komandi. Það var allt fellt,
en frumvárpinu breytt og út-
gjöld samkvæmt því stórhækk-
uð. Og alltaf fækkaði við hverja
atkvæðagreiðslu þingmönnum
stjórnarliðsins, sem þorðu að
fylgja málinu. En það var þó
afgreitt, því stjórnin hafði lofað
því skriflega, til að fá stuðning
jafnaðarmanna og kommúnista.
Og nú er það vörn stjórnar-
liðsins, að Bernharð Stefánsson
hafi flutt málið—- Framsóknar-
flokkurinn sé meðábyrgur um
afgreiðslu launamálsins!
Varnir stjórnarinnar fyrir
fjármálastefnunni eru af sama
toga spunnar. Þær eru allar í
þeim dúr að nudda sér utan í
stj'órnarandstöðuna og reyna að
fá menn til að trúa því, að fjár-
málastefna ríkísstjórnarinnar
sé í samræmi við skoðanir
stjórnarandstöðunnar. Þessi
fjármálastefna sé að vísu for-
dæmd stefna, það hafi fjár-
málaráðherrann sýnt með rök-
um á Alþingi. En hún sé frá
fyrrverandi stjórn.
Manni skilst, að þetta og því-
líkt skjóti nokkuð skökku við
það, sem sagt var, er „platan“
var spiluð. Þá var, ef ég man
rétt, talið að nú væri brotið
blað, nú væri gerbreytt um
stef-nu frá því, sem verið hefði
hjá hinni „ráðlausu" forseta-
stjórn.
IV.
Ég bendi á þessar varnarað-
ferðir, sem eru með endemum.
Ég hygg, að visu, að þær blekki
fáa. En þegar á þær er bent og
þær krufðar til mergjar, ættu
þær að geta opnað augu manna
fyrir því, hvernig þeir voru
blekktir með „plötunni". Sér-
staklega ætti þetta fáum að geta
dulizt, þegar jafnhliða eru at-
huguð verk síðasta þings.
Þeir, sem fylgjast með því,
sem gerðist síðastliðið haust,
vita, að f jármálastefnan er
mörkuð af núverandi ríkisstjórn
svo sem að líkum fer.
Það voru Sjálfstæðismenn í
tólf-manna-nefndinni (sem stóð
í samningum um stjórnarmynd-
un), er fóru þess á leit, að
bændur gæfu eftir 9.4% af sex-
manna-nefndar-verðinu. Gegn
því átti að koma, að kaup yrði
ekki hækkað, dýrtíð stöðvuð og
síðan byrjað að færa niður.
Við Framsóknarmenn vórum
fylgjandi þessari stefnu, og
Sjálfstæðismenn og blöð þeirra
fylgdu henni einnig fast til
loka septembermánaðar 1944.
Seinasta blaðið, sem kom kom
út af Morgunblaðinu fyrir
prentaraverkfallið, er hófst 1.
október s. 1., fordæmdi þær
kauphækkanir („samræming-
arnar“ svonefndu), sem Alþýðu-
sambandið hafði farið fram á.
En í byrjun október tók Sjálf-
stæðisflokkurinn „kollsteyp-
una“, notaði verðlækkun bænda,
en gekk inn á kauphækkun og
hækkun á launum embættis-
manna, sem hefir í för með sé£
launahækkun hjá starfsmönn-
um bæja og verzlunarmönnum.
Af því leiða. svo margskonar
aðrar hækkanir. Hefir nú geng-
ið yfir landið, vegna kollsteypu-
stefnunnar, sem tekin var í
byrjun október, kauphækkun-
aralda, sem ekki á neinn sinn
líka nema kaupskrúfuna 1942,
og hefir brátt sínar afleiðingar.
Brynjólfur Bjarnason hældist
um yfir því í umræðum á Al-
þingi fyrir nokkru síðan, að
kauphækkanir væru nú orðnar
meirl og almennari en þær, sem
Morgunblaðið hefði I septem-
bermánuði síðastliðnum talið
fordæmanlegar og útilokað að
ganga inn á.
Þegar meiri hluti Sjálfstæð-
isflokksins tók þessa kollsteypu-
stefnu, skyldu leiðir milli hans
og okkar Framsóknarmanna
og Sjálfstæðisflokkurinn sleit að
nokkru leyti af sér fimm af
sínum þingmönnum. Staðhæf-
ingar þeirrar tegundar, að
Framsóknarflokkurinn hafi ver-
ið samþykkur þessari koll-
steypu, er því miklu fremur efni
í öfugmælavísu en blaðagrein.
En það vakna óneitanlega
grunsemdir um það, að eitthvað
meira en lítið sé bogið við þá
stjórnarstefnu, sem kappkostað
er að klína á stjórnarandstöð-
una. Og sennilega á sllk mál-
færsla sér fá fordæmi.
V.
En rétt er að gera sér ljóst,
hvað bak við þessa blekkingu
býr. Með því að spila „plötuna“
síðastl. haust var leikinn ná-
kvæmlega sami leikurinn og
vorið 1942.
Vorið 1942 voru menn, meðan
verið var að mynda stjórnina,
róaðir með því að segja þeim
nægilega oft, að gerðardómslög-
in yrðu framkvæmd. Þeim var
einnig oft sagt, að dýrtíðinni
yrði alveg áreiðanlega haldið' í
skefjum.
Þegar kauphækkanir byrjuðu,
var fyrst sagt eins og nú, að
það væri stjórnarandstöðunnar
sök; hún hefði æst verkamenn
til verkfalla.
En þegar stjórnin loksins, eft-
ir tvöföldun dýrtíðarinnar,
hrökklaðist frá völdum, sagði
forsætisráðherrann, að þetta
væri ofur eðlilegt, þetta væri
svo sem ekki sín sök, sitt hlut-
verk hefði verið að breyta kjör-
dæmaskipunínni, hann hefði
orðið að kaupa fylgi kommúnista
því verði að gera ekki neinn á-
greining í stærri málum, sízt í
dýrtíðarmálunum. Kommún-
istum hefði fyrirfram verið
fengið sjálfdæmi í skæruhern-
aðinum og dýrtíðarmálunum.
Þegar stjórnin hafði farið frá,
var að nýju byrjað að predika
um lækkun dýrtíðar og því var
haldið áfram þar til í lok sept-
ember s. 1.
Nú er þetta haft þannig, að
spiluð er platan og þar stendur,
að Vinnuveitendafélag íslands
og Alþýðusambandið hafi komið
sér saman um að tryggja vinnu-
friðinn.
Ágætt, hugsuðu flestir. Verk-
föllunum verður þá aflétt.
Kauphækkanir verða engar. En
rétt á eftir notar ríkisstjórnin
prentsmiðju ríkisins, Gutenberg,
til þess að knýja fram kaup-
hækkanir. Sögu þessa máls
þekkja allir. Yfirlýsingin um
vinnufriðinn var aðeins blekk-
I,
ing, sams konar og yfirlýsing-
arnar 1942, um að dýrtíðinni
yrði haldið niðri.
Og athugið nú hvað hefir gerzt
á fáum mánuðum. Fyrst eftir
stjórnarmyndunina halda for-
vígismenn Sjálfstæðisflokksins
því fram, að stefnan, sem birt
var á plötunni, sé tvímælalaust
rétt og framkvæmanleg. Með
nýsköpun atvinnulífsins þoli
framleiðslan að greiða það
kaup, sem nú er greitt og jafn-
vel hærra. Ef framleiðendur fá-
ist ekki til að leggja í nýsköpun,
skuli peningarnir sóttir inn í
rottuholurnar til þeirra.
Næsta stigið er það, að haldið
er fram, að þessi stjórnarstefna
sé tilraun. Ef að því kæmi þrátt
fyrir nýsköpun, að framleiðslan
stöðvist, þá muni verkalýðurinn
eftir að tilraunin hafi mistek-
izt, verða fús til að lækka kaup-
ið.
Og nú er komið þriðja stigið.
Stefnan er alls ekki stefna nú-
verandi stjórnar — hún er frá
fyrri stjórn. Þetta er nú orðin
„fordæmd stefna“, sem ekki
kemur til nokkurra mála að
halda áfram. Aðalatriðið sé að
finna rétta stefnu, áður en
næstu fjárlög verða afgreidd.
Hins vegar segist stjórnin ekki
vera tilbúin til að segja, hvernig
þessi stefna eigi að verða.
Það er þó tvennt, sem fjár-
málaráðhprrann hefir sagt við-
komandi nýju stefnunni.í fyrsta
lagi, að sköttum verður aflétt;
veltuskattur ekki lagður á nema
í þetta eina skipti. í annan stað
er látið í það skína, að ekki
verði greiddar útflutningsupp-
bætur á landbúnaðarvörur og
þær ekki borgaðar niður.
En ekki verður séð með
hverju móti f jármálaráðherr-
ann hugsar sér að framkvæma
þetta, án þess að það hafi þau
áhrif á dýrtíðarvísitölu, er hefði
aivarlegar afleiðingar fyrir
framleiðsluna. Við skulum því
athuga á hverju byggist það
verð, sem nú er á landbúnaðar-
vörum.
VI.
Verð á landbúnaðarvörum er
ákveðið af sex-manna-nefnd-
inni 1943.
Samkvæmt sex-manna-nefnd-
ar-álitinu eða dýrtíðarlögunum,
tók ríkissjóður aldrei neína á-
byrgð á því verðlagi, sem sex-
manna-nefndin taldi bændur
(Framhald á 6. síBu)
Guðni Þórðarson, blaðamaður:
Minníngar um
Guðmund Hjaltason
— Kona hans segir !rá —
Flestlr miðaldra menn á íslandi minnast ennþá fyrir-
lestra Guðmundar heitins Hjaltasonar, enda var hann einn
af snjöllustu ræðumönnum, sem þjóð vor hefir eignazt
fyrr og síðar. Guðmundur ferðaðist um nokkurt skeið á
vegum ungmennafélaga um landið og flutti erindi, er
bæði voru fróðleg og skemmtilega flutt. Á seinni árum
hefir lítið verið ritað um líf hans og störf og má það
furðu gegna, svo merkileg og viðburðarík sem ævi hans
var. Ekkja Guðmundar Hjaltasonar, Hólmfríður Björns-
dóttir, er ennþá lifandi við góða heilsu og á heima á Grett-
isgötu 35 í Reykjavík. Hún varð 75 ára 24. febrúar síðastl.
og notaði tíðindamaður blaðsins þá tækifærið og heim-
sótti hana. Hún rifjaði við það tækifæri upp ýmsar gaml-
ar minningar, sem skrifaðar voru niður, ef lesendur Tím-
ans kynnu að hafa gaman af að lesa þær. Þær eru aðal-
lega frá árunum erlendis. Guðmundur Hjaltason fæddist
að Ásbjarnarstöðum í Stafholtstungum 17. júlí 1853 og dó
úr spönsku veikinni 1918,
’ÍTalið hefir borizt að því, að
Guðmundur þótti þegar á ung-
lingsárum óvenju gáfaður pilt-
ur, og mig langaði þvl til að fá
að vita, hvernig það atvikaðist,
að hann var settur til mennta.
------Þegar Guðmundur var
um tvítugt, var hann styrktur
til utanfarar og náms af Jóni
Jónssyni landritara og nokkrum
bændum á Seltjarnarnesi. Fór
hann í Vonheimsskólann í Nor-
egi, en þá var þar skólastjóri
Kristófer Bruun, prestur og rit-
höfundur. Hann var víðfrægur
maður.gæddur miklum gáfum og
eldheitum áhuga hugsjóna-
mannsins. Bruun var vakninga-
maður og boðberi Grundtvigs-
stefnunnar í Noregi.
Það var mikilsvirði fyrir hinn
unga, ómótaða en gáfaða íslend-
ing að verða fyrir áhrifum frá
slíkum vakningamanni sem
Hólmfríður Björnsdóttir
I •
Kristófer Bruun var. Áhrifin frá
þessum norska alþýðufræðara
komu lika þrátt í ljós hjá Guð-
mundi.
1 — Var hann lengi í lýðháskól-
anum í Vonheim?
1 — Hann var þar tvo vetur, en
ferðaðist um á sumrin og flutti
erindi um ísland og íslenzka
menningu.
— Já, það hefir snemma sýnt
sig, hvað í drengnum bjó. Var
það á Vonheimsárunum, sem
hann kynntist Björnson fyrst?
— Já, Björnson fluttl fyrir-
lestra við Vonheimsskólann,
þegar Guðmundur var þar, og
fékk þessi mikli skáldjöfur strax
mikið álit á unglingnum ís-
lenzka. Hann þóttist sjá, að það
mundi búa mikið í honum.
Björnson bauð Guðmundi á
Guðmundur Hjaltason
heimili sitt, og varð hann þar
daglegur gestur og notfærði sér
dyggilega hið mikla bókasafn
skáldsins, því að Björnson vildi,
að honum yrði sem mest úr
skólaveru sinni 1 Vonheim.
Það er óvíst, hvort Guðmundur
hefði nokkurn tíma orðið slíkur
sem hann varð, ef hann hefði
ekki hitt Björnson á leið sinni.
En þó vildi hann ekki, að Guð-
mundur yrði alþýðukennari,
fannst að með því myndu gáfur
hans ekki njóta sín eins vel og
ef hann nyti æðri menntunar.
Björnson bauðst til að styrkja
Guðmund til háskólanáms, en
hann vildi ekki þiggja það boð
af einhverjum ástæðum, sem
mér eru ókunnar.
— Hvernig ætli hugur Björn-
sons hafi verið til íslendinga?
Hann hafði víst einhver kynni
af íslenzkum málum, að því er
sagt er.
— Já, það getur verið, en ég
held samt, að hann hafi ekki
haft þau kynni af íslendingum
sem skyldi. Svo mikið er víst, að
Björnson talaði yfirleitt illa um
íslendinga, þótti þeir vera fullir
af prettum og lygum. Slíkt tal
gat Guðmundur ekki þolað, og
þess vegna rifust þeir Björnson
oft eins og kettir um ísland og
íslendinga. Guðmundi var svo
annt um föðurlandið og vildi
í hvívetna halda heiðri þess á
loft. Þrátt fyrir þetta þótti Guð-
mundi vænt um Björnson, og
vinátta þeirra var alltaf jafn
traust, hún entist þeim báðum
til æviloka.
— Það er fróðlegt að heyra
meira um kynni þessara tveggja
fulltrúa norrænnar menningar?
— Björnson hlotnaðist það,
að verða heimsfrægt skáld, en
Guðmundur hlaut aðeins hylli
einnar litillar þjóðar. Ef til vill
hefði honum líka geta hlotnazt
heimsfrægð, ef hann hefði ver-
ið barn fjölmennari þjóðar. En
það er önnur saga, sem við skul-
um ekki eyða tímanum í að ræða
að þessu sinni.
— En kynntist Guðmundur
ekki fleiri af andans mönnum
Noregs?
— Jú, hann heimsótti til
dæmis Ibsen, þegar hann var á
fyrirlestraferð í Guðbrands-
dalnum. Hann tók Guðmundi
vel, gaf honum nytsamar bækur
og spáði vel fyrir þessum fram-
sækna og dugmikla unglingi.
Annars var Ibsen ákaflega þurr
og drembinn við alla. Hann gerði