Tíminn - 03.07.1945, Blaðsíða 3

49. blað
TfMITViV. briðjmlaginn 3. júlí 1945
HALLDÓR KRISTJÁNSSON:
Rafmagnið oá landið
Línur, sem skýrast.
Það eru nú fáein ár síðan
farið var að ræða um það í al-
vöru að sjá öllum landslýð fyr-
ir rafmagni með bærilegum
kjörum með tilstyrk hins opin-
bera. Sú hugmynd hefir fengið
misjafnar undirtektir. Suihir
.hafa kallað þetta ófyrirleitið
kosningaloforð og nefnt það sem
met í ófyrirleitni við kjósenda-
veiðar. Það má skipa þeim, sem
þannig hafa talað, í einn flokk
í þessu máli, þó að þeir fylgi
ýmsum landsmálaflokkum og
tregða þeirra og mótspyrna birt-
ist með ýmsum hætti.
Eitt er það, sem sameinar allt
andófsliðið í þessu stórmáli is-
lenzkra byggða. Það er vantrú á
þörf og gildi rafmagnsins fyrir
sveitirnar eða ölly heldur nauð-
syn þjóðarinnar á því að veita
sveitunum rafmagn. Þeir sjá
enga þörf fyrir raforkuna þar
eða a. m. k. ekki það mikla, að
þeim finnist ómaksins vert að
kosta til þess. Því halda þeir, að
ef þjóðfélagið kæmi upp raf-
stöðvum fyrir sveitir landsins,
yrðu það einskonar ölniusugjaf-
ir handa sveitamönnunum. Það
væri þeim til gamans en lítt til
gagns. Þessir menn, sem ég vil
kenna við vantrú á landið, hafa
verið á undanhaldi nú um sinn.
Þeir hafa hörfað undan ákveðn-
um vilja byggðafólksins. Vax-
andi stórhugur og umbótavilji
landsfólksins hefir hrakið þá á
hæl. En það þarf þó að herða
sóknina betur og glæða trú
þeirra, sem ennþá hika og brjóta
á þak aft.ur tregðu þeirra, sem
vilja bregða fæti fyrri þetta stór-
merka þjóðmál.
f myrkrinu
fyrir utaii.
Nú er svo ástatt að segja má
um fólkið í sveitum og þorpum
landsins, að það sé í myrkrinu
fyrir utan, þar sem íbúar
Reykjavíkur og hinna stærri
kaupstaða búa við þægindi raf-
magnsins. Hér er um reginmun
að ræða og þarf ekki að lýsa
því. Úti um land eru þau heim-
ili, sem hafa nægilegt rafmagn,
hverfandi fá. Auk þess er það
víða, að not smávirkjana, en
um þær er einkum að ræða í
þessu sambandi, verða nokkuð
stopuí, og vilja m. a. oft trufl-
ast af krapi, þegar mest ríður
á. Vindrafstöðvar þarf naum-
ast að telja hér, því að þó að þær
geti gefið skemmtileg ljós, er
reynslan af þeim mjög misjöfn.
Ending vill stundum verða lítil
og rekstursaflið, vindurinn, á
það til að bregðast. Um þorpin
er það að segja, að þó að þau
séu mörg raflýst með olíuvélum,
er það rafmagn yfirleitt dýrt og
auk þess lýsingin víða mjög
slæm, svo að hvergi jafnast á
við góð olíuljós.
Ekki þarf að fjölyrða um það,
hversu rafmagnstæki eru hrein-
legri heldur en olíulampar og
eldavéJar. Því er þeim, sem
rafmagnið hafa, þar með veitt
ódýrari innanhússvinna. Aðal
atriðið er þó ekki fjárhagshliðin,
þó að hún skipti miklu. Það, sem
er stærsta atriði þessara mála,
er það, að rafmagnið gerir hý-
býli manna svo aðlaðandi,
björt, hreinleg og viðfeldin, að
þar vilja allir miklu heldur vera.
Því mun það sýna sig, að ef raf
magnið kemur ekki til fólksins,
kemur fólkið til rafmagnsins.
Þjóðfélagið hefir nú hjálpað
nokkrum stærstu bæjunum um
þægindi rafmagnsins. Það var
eðlilegt, að þeir gengju á und^
an. En hitt er nauðsyn, að
fylgt sé eftir og landsfólkinu
unnað jafnréttis í þessum efn-
um. Þúsundir manna dvelja nú
úti um land vegna þess ein-
göngu, að þeir trúa því,‘ að
byggðavaldið geti borið þessar
jafnréttiskröfur fram til sigurs.
Væri það sýnt, að hið trúlausa
úrtölulið í málefnum landsins
myndi sigra, hlyti aðsókniri að
rafmagni stærstu bæjanna mjög
að aukast úr myrkrinu fyrir
utan.
Rafmagn og
landbúnaðnr.
Auk þess, sem sveitafólk þarf
rafmagn innanhúss eins og ann-
að fólk, er mikil þörf fyrir raf-
orku við atvinnurekstur þess.
Mér er ekki kunnugt um það, að
nokkur hafi reynt að reikna út
og meta þá þörf. Það verður ekki
gert hér, en aðeins bent á fá-
ein atriði.
Miklar líkur eru nú til þess,
að á næstu árum verði súg-
þurrkun fastur liður í heyverk-
un bænda. Þá þarf orku til þess
að blása heyið. Til þess myndi
rafmagnið vera hentugast. •
Samkvæmt dönskum afköst-
um við mjaltir og íslenzku kaup-
gjaldi, má gera ráð fyrir því, að
það kosti nú 25 aura að nwólka
hvern lítra af kúamjólk, ef það
er gert með handafli. Þá er þó
eingöngu miðað við dagvinnu-
kaup, sem ekki er rétt, þvl að
kýrnar þarf að mjólka í eftir-
vinnu eða næturvinnu og helgi-
dagavinnu. Og þó að þeir, sem
mjólka, séu undantekningarlítið
ráðnir fyrir mánaðarkaup, hefir
þetta sína þýðingu. Fólk vill síð-
ur ráða sig við störf, sem eru
eins bindandi og mjaltir, og því
þarf að greiða því mgira kaup
en ella, svo að það fáist til slíkra
starfa. Það er auðséð af þessu,
að hentugar mjaltavélaife gætu
haft mikla fjárhagslega þýð-
ingu fyrir íslendinga, ef raf-
magn væri tiltækilegt þar, sem
þeirra þarf með, en það er í
fjósunum um allt land.
Klemens á Sámsstöðum og
nokkrir lærisveinar hans hafa
leitt það í ljós, að kornrækt á að
verða festur liður í búskap ís-
lendinga, a. m. k. víða um land.
Þannig má fá nóg korn fyrir
kýr og alifugla og jafnframt
sennilega, að verulegu leyti, til
manneldis. En þá þarf fleira að
gera en að ganga út og plægja
akur sinn og sá. Það þarf að
byggja kornhlöður og þreskja
kornið og hreinsa og að ein
hverju leyti að mala það. Til
þess þarf áhöld og þau áhöld
þurfa rekstursafl, og væri
ekki hagkvæmara að knýja
þau með rafmagni en innfluttri
olíu.
Svona mætti lengi halda á-
fram að telja. Það er margt
smátt, sem bændur nota og
myndu knýja með rafmagni, ef
þess væri kostur, allt frá strokk
og skilvindu og hverfisteini.
Safnast þegar saman kemur.
Raforka og iðnaður
sveitanna.
*
Eitt af því, sem er óeðlilegt í
þróun síðustu ára, er það, að
nálega allur smáiðnaður hefir
færzt úr sveitunum. Sú mun þó
vera reynslan, að þeir iðnaðar-
menn, sem þar eru ennþá, hafa
yfirleitt nóg að gera og góða
afkomu.
Allt mælir líka með því, að í
sveitunum v.erði töluverður iðn-
aður. Fyrst er það, að bændur
3urfa ýmsa iðnaðarmenn til
vinnu fyrir'sig, svo sem húsa-
gerðarmenn alskonar og járn-
smiði. Iðnaðarmönnum er það
mikils virði að vera svo i sveit
settir, að þeir fái ódýrar land-
búnaðarvörur. Búsettir í sveit
myndu þeir með góðu móti
framleiða þær sjálfir og tíðum
hafa við það heppileg not af
vinnu kvenna sinna og vaxandi
barna.
Allir hljóta að sjá það, að
framleiðsla bænda gæti orðið ó-
dýrari ef iðnaðarmannastétt
væri búsett i sveitunum. Auk
þess myndu bændur þá geta
veitt sér ýmislegt, sem þeir nú
fara almennt á mis við. Þær
staðreyndir, að einn stóll í
Reykjavík, — að sönnu þægileg-
ur og vandaður, — kostar álíka
mikið og 12 til 15 dilkar, tala
sínu máli.
Ekki verður heldur séð, að
prjóriastofur og slíkar stofnanir
þurfi endilega að vera í^Reykja-
vík. Ýms rök mæla með því, að
slíkur iðnaður sé að nokkru
leyti dreifður út um héruð
landsins. Til þess þarf auðvitað
góðar samgöngur og ódýrt raf-
magn.
Mér virðist þvi, að iðnaðar-
málin, skoðuð frá sjónarmiði
þjóðarinnar allrar, kalli á þá
lausn raforkumálanna, að ódýru
rafmagni verði dreift um byggð-
ir landsins.
Rafmagn og
landgræðsla. *
Tiltölulega fáir íslendingar,
hvar sem þeir búa, eru ósnortn-
ir af landgræðsluhugsjóninni.
íslendingar hafa alltaf þráð
skóga og gróður. Fátt þykir
venjulegum manni hér á landi
ömurlegra en uppblástur og ör-
fok lands og eyðing skóga. Sú
þrá, að koma grænum skógi að
skýrða, skriðu bera, sendna
strönd, blundar eða vakir í
hverju íslenzku brjósti.
Ég er ekki viss upi hitt, að
menn hafi ennþá gert sér það
ljóst almennt, að landgræðslu-
hugsjónin er í nánu sambandi
við rafmagnsmál landsins og á
mjög mikið undir lausn þeirra.
Þegar næg raforka er fyrir
hendi úti um allar sveitir,
myndast alveg ný og áður ó-
þekkt skilyrði til þess að girða
land og verja. Ég get hugsað
mér, að það yrði tvöfalt ódýrara
að girða með sléttum vír og raf-
magnsstraum en gaddavír eða
neti, eins og gert hefir verið
hingað til. Það þýðir það, að
leiðir opnast til þess að auka
stói’kostlega sandgræðslu og
skógraektargirðingar. Þjóðin
hefði fengið nýtt tækifæri til
þess að verja sitt kæra land upp-
blæstri og eyðingu og græða að
nýju eyddar auðnir. Mér finnst
þetta svo merkilegt atriði, að
ekki sæmi að gleyma því eða
ganga þegjandi framhjá.
Allir eitt.
Hér hafa vei'ið nefnd fáein
dæmi af töluverðu handahófi
og meira sem sýnishorn af
þeirri rafmagnsþörf landsbyggð-
arinnar, sem oft er vanmetin.
Ég hygg að þessi dæmi nægi til
þess, að allir geti séð, að hér er
um mikla rafmagnsþörf að
ræða. Auk þess er þessu þannig
varið, að það er ekki sérmál
sveitafólksins, hvernig þessi mál
leysast. Hér er um að ræða stór-
mál, sem varðar alla íslendinga.'
Fólkið úti um byggðir landsins
á skýlausa jafnréttiskröfu til
rafmagns, með sömu kjörum og
aðrir borgarar landsins.
Rafmagnsþörf sveitanna hefir
mjög verið vanmetin og fjár-
hagsleg lausn málsins því sýnzt
erfiðari en hún er í raun og
veru.
Dreifing rafmagnsins um
byggðir laridsins er nauðsynja-
mál þjóðarinnar allrar í heild,
því að án þess verður sveitum
landsins ekki haldið í byggð eða
þeirri framleiðslu, spm þar er
rekin, haidið við.
Þjoðsa^naritið
Gríma
Fyrir allmörgum árum hóf
Þorstein M. Jónsson á Akureyri
útgáfu nýs þjóðsagnarits, sem
hann nefndi Grímu. Rit þetta
náði fljótt mikilli útbreiðslu og
sést hér, eins og á mörgu
fleiru, að áhuga þjóðarinnar
fyrir þjóðlegum fræðum hrakar
ekki, þrátt fyrir hinar marg-
háttuðu breytingar seinustu
áratuga. Myndu margir hafa
ætlað, að breytingar þessar
drægu úr áhuga manna fyrir
þjóðlegum efnum,en svo virðist
sem betur fer, ekki vera. Sér-
hver sú starfsemi, sem hjálpar
til þess að viðhalda þessum á-
huga og glæða hann, er hin Iófs-
verðasta.
Fyrir nokkru síðan er komið
út 20. árgangur Grímu, og er
þar með lokið 4. bindi ritsins.
Lengsta frásögnin í þessu hefti
fjallar um Víðidal eystra, en
dalur sá er uppi í hálendinu bak
við Álftafjarðai-dali eysti-a og
fjarri mannabyggð. Þarna var
þó byggð um nokkurt skeið á
19. öld, og segir einkum frá
henni í umræddri frásögu. Höf-
undur hennar er Guðjón Bryn-
jólfsson í Skálholti. Önnur
lengsta frásögnin er úm systkini
frá Víðivallagerði í Fljótsdal,
sem lögðust út þaðarí á síðari
hluta 18. aldar og bjuggu í út-
legð á þriðja áratug. Þá kem-
ur grein um örnefnasagnir í
Fnjóskadal og síðan ýmsar
stuttar frásagnir af margvísleg-
Þeir, sem trúa á íslenzka mold,
hljóta því allir að standa saman
einhuga í raforkumálum lands-
ins. Og trúin, sem sameinar þá,
mun verða hjálpræði íslenzkrar
þjóðar.
ustu atburðum, slysfarasögur,
draugasögur, kímnisögur o. fl.
Þá fylgir þessum árgangi
Gi’ímu efnisyfirlit yfir fimm
siðustu árgangana, sem er ætl- .
azt til að verði fjórða bindi rits-
ins. Jafnfrámt er skrá um þá,*
sem hafa ritað í þessa árganga,
og eru þeir 48 að tölu. Einnig
er skrá yfir frásagnarmennina,
sem sþgurnar eru hafðar eftir,
og eru þeir 50 að tölu. Má af
þessu marka, að efnið er fengið
úr ýmsum áttum. Ritstjórn
þessara árganga, eins og hinna
fyrri, hafa þeir Jónas Rafnar
læknir og Þorsteiny, M. Jónsson
annazt í sameiningu.
Efnisval Grímu er mjög víð-
tækt. Því er flokkað í 12 aðal-
flokka, en flestum aðalflokkun-
um er síðan skipt í fleiri eða
færri undirflokka. Aðalflokk-
arnir eru: Viðburðasögur, hjá-
trú, galdrasögur, ófreskissögur,
(draugasögur, dýrasögur, hof-
mannasögur, huldufólkssögur,
tröllasögur, útilegumannasögur,
kimnisögur og kreddusögur.
Með útgáfu Grímu hefir
mörgum þjóðlegum fróðleik ver-
ið bjargað frá gleymsku og
mönnum verið séð fyrir þjóðlegu
og skemmtilegu lestrarefni. Enn
eru ýmsar gamlar sagnir á
kreiki, sem ekki hafa verið skrá-
settar, en nauðsynlegt væri
bjarga frá gleymsku. Atburðir,
sem eru frásagnarverðir í slíku
riti, eru líka alltaf að gerast, en
munu fyrnast, ef hvergi er frá
þeim sagt.Þeir,sem til þekkja og
ekki vilja láta slíkar frásagnir
gleymast, ættu að skrá þær og
koma þeim á framfæri. Vafa-
laust myndu t. d. ritstjórar
Grímu taka slíkum frásögnum
með þökkum.
Erik Wellandcr:
Utanríkismál Svía
Eftirfarandi grein er tekin úr Svenska Dagbladet og
fjallar um utanríkismál og hlutleysisstefnu Svía í styrjöld-
inni og afstöðu nágrannaþjóðanua til hennar. Við lestur
greinarinnar ber að hafa hugfast, að hún er rituð um mán-
aðamótin janúar og febrúar í vetur. — Hefir Tímanum þótt
rétt að birta greinina, því að hún skýrir á iriargan hátt
aðstöðu Svía, til þessara mála.
Ef heimsstyrjöldinni lýkur, án
þess að Svíþjóð dragist inn í
hana, á sænska þjóðin eftir að
þola þrekraun, sem getur tekið
töluvert á taugarnar. Það er að
hitta aftur að máli þær þjóðir,
sem hafa staðið í eldinum til
hins síðasta, og þá fyrst og
fremst grannaþjóðirnar.
Þegar þær þjóðir, sem hafa
orðið að líða margs konar þreng-
ingar, sjá bæi sína og borgir
lagðar í rústir í loftárásum og
beztu menn sína hníga í valinn,
hitta aftur fólk, sem öll strlðs-
árin hefir lifað í friði og alls-
nægtum, er hætt við, að sam-
fundirnir geti orðið beiskju-
blandnir. Sviar ættu að skilja
þetta alveg eins og það, að virk
þátttaka í styrjöld gefur þjóð
rétt til að ráða nokkru um frið-
arskilmálana. Menn ættu, að
gera sér ljóst inntak og styrk
þeirra tilfinninga, sem koma
fram i þessum finnsku orðum,
er látin voru falla meðan vetr-
arstyrjöldin I Finnlandi stóð yf-
ir: „Sofið vel, Svíar, við vökum
og berjumst fyrir ykkur“.
Þjóð, sem á í styrjöld, lítur á
stríðið sem baráttu milli þess
illa og góða, og henni finnst
lítils skilnings að vænta af þeim
þjóðum, sem horfa aðgerðar-
lausar á. Sjónarmiðið, sem hér
er um að ræða, er í stuttu máli
þetta: Þjóð, sem ekki hreyfir
legg eða lið til þess að hafa á-
hrif á gang styrjaldarinnar, en
á þó tilveru sína og frelsi undir
úrslitum hennar, verður efS láta
sér lynda, að búið sé að henni
í samræmi við það.
Svisslendingar eru hér á sömu
hillu og Svíar, að þvi undan-
skildu, að nánustu nágrannar
þeirra, er áttu frelsi sitt að
verja, eru stórveldi í saman-
burði við þá. Þess vegna gátu
þessir grannar ekki kallað á
hjálp hins litla Sviss með sama
bróðurrétti og nágrannar okk-
ar til hinnar stóru Svíþjbðar.
Hlutleysi Svisslendinga mun því
sæta vægari dómum en stefna
Svíþjóðar, sem svo mjög hefir
verið gagnrýnd í krafti nor-
rænnar samhjálpar. Þjóð okkar
hefir búið við almerína velmeg-
un, sem þó hefir verið gert
meira úr erlendis en rétt er.
Menn verða að gera ráð fyrir
því, að Svíar sæti aðfinnslum
og spurningum eitthvað á þessa
leið: Hvað höfðust Svíar að,
þegar neyð okkar var stærst? Og
hvernig mundi Svíum líða núna,
ef við hefðum ekki barizt gegn
ofbeldinu? Þetta eru forsendur
allra ásakana á hendur hlut-
leysisstefnu Svía.
Ef menn vilja heyi'a málið
fært fram skýrum stöfum, er
handhægast að vitna í finnska
ræðu, sem haldin var síðajtliðið
sumar: „Við vitum, að lítil þjóð
á jafnmikinn rétt til frelsis
öi-yggis og stórþjóð. Þess vegn:
er öllum leyfilegt og skylt að
berjast fyrir frelsi sínu. Við
börðumst sem ein af norrænu
þjóðunum fyrir frelsi allra
Norðurlanda. Við börðumst sem
útvörður vestrænnar menning-
ar. Og við börðumst fyrir til-
verurétti allra smáþjóða“.
Norðmaður nokkur snýr sér
hins vegar beint að Svíþjóð:
„Margir Norðmenn standa al-
gerlega undrandi gagnvart þeirri
undanlátssemi, sem einkennt
hefir stefnu Svía í utanríkis-
málum síðan 9. apríl, og það er
ýmislegt í því sambandi, sem
þeir verða að gefa nánari skýr-
ingar á, áður en við föllumst í
faðma á ný. Norömenn hafa
alltaf álitið, að barátta þeirra
væri einnig barátta Svíþjóðar,
og að frelsi og réttlæti væri ein-
hvers virði í augum Svía. En í
því stríði, sem enn geisar, eru
Norðmenn í eldlínunni og leggja
líf sitt fram til þess að sigur
vinnist, en Svíþjóð er hlutlaus
áhorfandi, bg þar gengur lífið
sinn vanalega og friðsama
gang“.
Og einhver danskur maður
talar um „árásaraðila, sem öll-
um ætti að vera gleði að berjast
gegn — eða réttar sagt ættu að
skammast sín fyrir að berjast
ekki gegn“.
Eftir þessum skilningi yrði
vináttusamband Svíþjóðar og
nágrannalandanna aðeins tengt
á ný með því, að Svíar iðruðust
af hjarta og gerðu syndajátn-
ingu, og síðan — líklega eftir
einhverja yfirbót — gætu þeir
vænzt fyrirgefningar. Margir
Svíar hafa og litið þannig á
málið og byrjað „að skammast
sín“. Margt hefir verið ritað og
ort um það, að við yrðum að
auðmýkja okkur. Á þetta verður
að líta sem tilfinninga-andsvar
við því, sem skeð hefir — á sama
hátt og norska og danska til-
vitnunin eru einkennandi fyrir
beiskjuna í þeim löndum — en
góð og gild fyrirsögn um stjórn-
arstefnu getur það varla talizt.
Á ýmsan annan hátt hefir yf-
irbótastefnan einnig komið
fram, t. d. hjá Róttæka kvenna-
sambandinu, sem skrifaði for-
sætisráðherranum það skýrt og
skorinort, að Svíþjóð hefði átt
að bera upp þá spurningu við
ríkisstjórn Noregs, hvort orlofs-
flutningarnir þýzku mættu fara