Tíminn - 31.07.1945, Blaðsíða 8

ÐAGSKRÁ er bezta íslenzka timaritið um
þj óðfélagsmál.
Þeir, senu vilja kynna sér þjóðfélagsmál, inn-
lend og útlend, þurfa að lesa Dagskrá.
Við ánauð nazista
og ógnir styrjaldarinnar
(Framhald aj 1. síöu)
mennings. Viðskipti landanna
komu sér samt vel fyrir Þjóð-
verja. Þeir fengu í tvö ár ósköp-
in öll af matvælum frá Rúss-
um, en það var einmitt, sem þá
vanhagaði mest um heima fyr-
ir. Telja má víst, að ef Rússar
hefðu ekki styrkt Þjóðverja í
styrjöldinni með matvælum,
þá hefði hún orðið mun styttri.
Þjóðverjar voru þó ekki að öllu
leyti ánægðir með þessi við-
skipti.
— Var annars ekki mikil harð-
stjórn heima fyrir í Þýzkalandi
á ýmsum sviðum á styrjaldar-
árunumV .
— Jú, en verst var skoðana-
kúgun nazista. Ofsóknirnar gegn
kirkjunni féllu aldrei niður.
Margir kaþólskir biskupar héldu
mjög berorðar ræður um þetta
efni. Frægastur þeirra mun þó
hafa verið erkibiskupinn í
Múnster, von Galen greífi.
Hann hélt oft mjög hatramar
árásaræður á nazismann og
foringja hans. Biskupinn jafn-
vel, nafngreindi þá og kallaði
þá landráðamenn. En hið eftir-
tektarverðasta var það, hann var
að mestu látinn afskiptalaus.
Gestapomenn höfðu vakandi
auga með honum og er sagt, að
einu sinni, er hann var að halda
eina af sínum hatrömustu ræð-
um um nazismann, hafi hann
allt í einu tekið eftir því úr
ræðustólnum, hvar Gestapo-
menn sátu á bekk fram í kirkj-
unni og voru að skrifa upp það,
sem hann sagði. Hann beygir
sig fram yfir ræðustólinn og
segir til þessara manna: „Þið
skuluð ekki vera að gera ykkur
þetta ómak, herrar mínir, því að
þið getið fengið handritið, þeg-
ar ég er búinn“.
— Það eru til í Þýzkalandi
menn, sem verið hafa andstæðir
nazistum, en hafa þó ekki verið
teknir fastir?
' — Já, þeir eru til, þótt þeir
séu ekki mjög margir. En sem
sagt, það voru aðallega menn
kirkjunnar og háskólakennarar,
sem nutu trausts meðal þjóðar-
innar. Einn meðal þeirra er
kennari minn, Dr. Theodor Litt.
Hann hefir alltaf skrifað opin-
berlega og í fullri hreinskilni á
móti nazismanum síðan 1933, en
verið látinn að mestu óáreittur.
Hann fékk lengi að prenta bæk-
ur sínar, en loks var tekið fyrir
það. Að vísu var ekki prentun
þeirra beilínis bönnuð, en í
Þýzkalandi þuxfti þess ekki, því
að engir gátu fengið pappír til
prentunar, nema með leyfi
stjórnarvaldanna, og hvort það
leyfi fékkst eða ekki var að
mestu komið undir því, hvað átti
að prenta á hann. Þannig var
hægt að koma í veg fyrir útgáfu
bóka.
Yfirleitt má segja, að háskól-
inn í Leipzig hafi staðið mjög
á móti nazistaflokknum, þó að
ýmsir væru honum hlynntir. En
þá kom skoðanakúgun nazism-
ans til skjalanna, því að þó
menn væru mótfallnir nazista-
flokknum, var bezt fyrir þá að
þegja, ef þeir vildu ekki stofna
lífi sínu í hættu. Hinir óánægðu
voru raunar algerlega útilokaðir
frá því að tala um það, jafnvel
í hópi félaga sinna. Það var ekki
• óalgengt, að þegar félagar og
vinir ræddu þessi mál af hrein-
skilni og einhver þeirra lét í
ljós hið rétta álit sitt á nazista-
flokknum, að daginn eftir væri
sá sami kominn í fangabúðir.
Þá hafði einhver af félögum
hans verið í flokknum og sagt
til um skoðanir hans. Þess vegna
skapaðist það ástand, að menn
gátu aldrei verið öruggir og
þorðu ekki að láta skoðanir sín-
ar óhikað. í ljós.
— Hvernig var annars hagur
fólks í Þýzkalandi á styrjald-
arárunum?
— Eftir að barizt hafði verið
1 tvo vetur í Rússlandi var hag-
ur almennings mjög farinn að
þrengjast og viðurværi orðið af
skornum skammti. Það mátti
segja, að enginn fengi jafn mik-
ið og hann þurfti af fæðu. Þá
fór almenningur fyrst fyrir al-
vöru að efast um sigurinn, og
það var farið að tala um þann
möguleika, að Þýzkaland myndi
bíða ósigur. Erfiðleikar þjóðar-
innar fóru vaxandi úr því. Mat-
arskammturinn fór alltaf
minnkandi. Svo byrjaði flótta-
mannastraumurinn, þegar Rúss-
ar tóku að sækja fram á aust-
urvígstöðvunum. Fyrst kom
flóttafólk úr Rússlandi. Voru það
aðallega Rússar, er höfðu haft
samstarf við Þjóðverja og ótt-
uðust afleiðingarnar, þegar
rússneski herinn kom aftur.
Þetta fólk kom með járnbraut-
arlestum. Það voru margar lest-
ir, sem fóru um Leipzig með
slíkt fólk. Svo komu lestir með
flóttafólk frá Póllandi og síðan
úr austurhéruðum Þýzkalands.
Um jólin og upp úr nýárinu
hófst svo stöðugur straumur
flóttafólks að austan. Það mátti
daglega sjá langar lestir af hest-
vögnum með flóttafólk fara í
gegnum Leipzig.
— Voru það þá aðallega gam-
almenni og börn, þetta flótta-
fólk?
— Já, það voru nær eingöngu
gamalmenni og börn. Ég man
glöggt einu sinni á sunnudags-
morgni í vetur, að ég skrapp út
á götu. Það var nístingsnorðan-
kuldi og næðingur. Eftir göt-
unni, sem ég bjó við, kom lest
innan úr borginni. í henni voru
50—60 hestvagnar, og það var
ömurleg og átakanleg sjón, sem
blasti við augum mínum. Eftir
að hafá séð slíkt er hægt að
gera sér til fulls 'grein fyrir
hörmungum styrjaldarinnar.
Tjaldað var yfir vagnana og í
hálminum lá gamalt fólk og
börn. Þar mátti sjá mjög aldrað
fólk grágult í framan af kulda
og hungri. Ein gömul kona hafði
til þess að verjast kuldanum,
sveipað um sig svörtum pappír,
sem notaður var til að ljós-
byrgja glugga með. Flestum
vögnum óku gamlar konur. Ungt
fólk sást ekki meðal þessa
flóttafólks. Þetta vesalings fólk
hafði rifið sig upp frá heimil-
um sínum og átti nú hvergi
höfði sínu að að halla. Það var
með aleiguna þarna á vögnun-
um.
— Hvar var ungá fólkið, ungu
stúlkurnar? Ekki börðust þær á
vígstöðvunum?
— Allar ungar stúlkur og yf-
irleitt allt vinnufært fólk, sem
ekki var í þjónustu hersins, var
tekið í landvarnarvinnu. Þjóð-
verjar tóku að grafa í austur-
héruðum landsins, miklar graf-
ir, sem áttu að varna Rússum
að sækja fram, og stúlkurnar
voru teknar í þessa skylduvinnu.
Þetta var um haustið 1944. Þessi
skylduvinna mæltist illa fyrir.
Konur voru teknar frá heimil-
um sínum og látnar fara að
grafa þessar varnargrafir. Börn-
um var á meðan komið á sér-
stök heimili, þar sem hugsað var
um þau fyrir mæðurnar. Um
tíma var fólk bjartsýnt um, að
þessar grafir og varnarbelti á
austurvígstöðvunum myndu
stöðva framsókn Rússa, en þeg-
ar það reyndist ekki svo, þá
missti fólk fljótt trúna á þessi
bráðabirgðavirki, enda var fljót-
lega hætt við þau, eftir að séð
var að þau komu ekki að haldi.
__ Þá hefir flóttamanna-
straumurinn aftur aukizt?
— Já, hann jókst mikið um
áramótin. Hver lestin eftir aðra
kom að austan og fór með
flóttafólk um Leipzig. Þá kom
ungt fólk, sem verið hafði við
landvarnavinnuna. En flutn-
ingaörðugleikar urðu brátt
miklir. Það voru varla nokkur
farartæki til lengur. Sumar
járnbrautirnar, sem komu með
flóttafólkið austan að, voru illa
til reika. Þær höfðu orðið fyrir
árásum, vagnarnir voru glugga-
lausir, hurðalausir og götóttir
eftir skothrið, og jafnvel þakið
alveg farið af sumum þeirra.
Þarna sátu konur með smábörn
í íanginu í nístingskulda vetrar-
ins. Ung börn frusu oft í hel, og
það var algengt að sjá helfrosin
börn í keltu mæðra, sem húktu
í þessum járnbrautarvögnum.
Þá var það, að læknir fann upp
ráð, sem bjargað hefir lífi fjölda
flóttabarna í Þýzkalandi. Ráðið
var það, að gefa þeim ekkert að
drekka meðan þau voru á ferð
í vögnum. Þet'ta var 'harð-
neskjulegt, en það bjargaði lífi
margra barna og varnaði því, að
þau frysu í hel. Mér er minnis-
stætt eitt atvik, er ég sá á járn-
brautarstöðinni í Leipzig, þegar
flóttamannastraumurinn var
kominn í algleyming. Ég átti
leið í gegnum stöðina og sá
fjölda flóttafólks liggja á braut-
arpöllunum aðhlynningarlaust
og bíða eftir því, að komast á-
fram og fá nýja lest. Margt
þetta fólk var búið að bíða þarna
í marga daga og enn var alger-
lega óvíst hvenær hægt væri
að leggja af stað að nýju. Allt
þetta fólk var klæðlítið og flest
matarlaust. Borgarbúar gátu
hvorki léð því húsaskjól né mat.
Borgin var þá orðin svo illa
leikin vegna loftárása Banda-
manna.
— Hvernig voru annars kjör
þýzkra bænda á styrjaldartím-
unum? Þeir hafa þó haft nóg
matvæli af landbúnaðarfram-
leiðslunni?
— Nei, kjör þeirra voru varla
betri en borgarbúa. Það var far-
ið að sverfa mjög að þýzkum
bændum seinustu styrjaldarár-
in. Landbúnaðarafurðir voru
skammtaðar til þeirra sjálfra.
Stjórnin hafði eftirlit með bú-
stofni hvers og eins og varð hver
bóndi að láta af hendi það, sem
ákveðið var, að bú hans skyldi
gefa af sér, en var svo aftur
skammtað eins og öðrum þegn-
um þjóðfélagsins. Yfirleitt var
gengið svo nærri bændum og
heimtað svo mikið af þeim, t.
d. af kjöti, að þeir urðu að
ganga mjög nærri stofninum til
þess að fullnægja því, sem af
þeim var krafizt. Það eina, sem
þeir gátu gert til að fá meira
sjájfir, var að ala búpeninginn
betur, svo að hann gæfi meira
af sér, en stjórnin lét hafa
strangt eftirlit með landrými
hvers og eins og hafði áætlan-
ir um það, hvað miklum bú-
stofni land hans gæti fram-
fleytt. Þannig var ófrelsið á öll-
um sviðum.
— Var ekki fámennt heima
á sveitabæjunum við landbún-
aðarstörfin?
— Jú, allir karlmenn voru í
herþjónustu, nema gamalmenni
og börn, svo að það var helzt
gamla fólkið og ungar stúlkur,
sem voru heima við landbún-
aðarstörf. En Þjóðverjar tóku
snemma að nota útlendinga
mikið við sveitastörfin. Að-
allega voru það Pólverjar, sem
skipt var niður á bæina. Kon-
urnar voru heima, en mennirnir
í hernum, og urðu þær því að
taka á móti þessum útlending-
um og hafa bústjórnina á hendi.
Flestir þessara manna voru
stríðsfangar, en til þess að þeir
kynntust ekki fólkinu of mikið
var skipt um verustað þeirra
á 3—5 mánaða fresti. Þetta var
þó mjög bagalegt; þegar menn-
irnir voru farnir að venjast
störfum og staðháttum, voru
þeir kallaðir burt og nýir við-
vaningar settir í staðinn.
Stjórnarvöldin brýndu mjög
fyrir almenningi að sýna þess-
um verkamönnum ekki neina
samúð né vinarhót, en fæstir
breyttu eftir því. Pólverjarnir
komu sér yfirleitt vel. Þeir þóttu
röskir við búskapinn og unnu
störf sín vel, en aftur á móti
olli það nokkrum erfiðleikum,
að þeir skildu ekki málið.
— En svo ég snúi mér aftur
til borganna. Voru hörmungar
loftárásanna ekki ægilegar? Við
höfum að vísu heyrt ýmislegt
af þeim hörmungum, en mér
finnst varla, að hægt sé að tala
við mann nýkominn frá Þýzka-
landi, án þess að þær beri á
góma.
— Það fer víst sízt ofsögum
af þeim hörmungum. Það er eitt
hryllilegasta fyrirbæri styrjald-
arinnar. Fyrst í stað höfðu þýzk-
ar orustuflugvélar slg allmikið
í frammi við brezku sprengju-
flugvélarnar, þegar þær komu
til árása, og skutu margar
þeirra niður. Á meðan svo gekk
var tjónið af loftárásunum ekki
óskaplegt. En það kom að því,
að Þjóðverjar áttu engar or-
ustuflugvélar til þess að beita
til varnar heima fyrir og treystu
þá á loftvarnabyssurnar, sem
reyndust lítils megnugar. Með
þeim tókst ekki að skjóta niður
nema eina og eina flugvél. En
þeim tókst aftur á móti framan
af að mynda varnarbelti með
skothríð sinni í kringum borg-
irnar þannig, að brezku flug-
vélarnar áttu örðugt með að
komast inn fyrir þann varnar-
hring. Bretarnir fundu þó brátt
upp á því að senda flugvélar
sínar í smáhópum og fara á bak
við skothríðarbeltin og komast
þannig inn yfir borgirnar og
hella sprengjum sínum yfir
þær.
Ég sá ógnir loftárásanna í
Leipzig. Flugvélarnar flæddu
yfir borgina og létu sprengjur
sínar falla. Árásirnar stóðu
venjulega í kringum tuttugu
mínútur og hurfu þá vélarnar
aftur. Fólk fór þá á stjá til þess
að sinna ýmsum björgunar-
störfum eða fyrir forvitnissakir.
En þegar minnst varði, stund-
um eftir örfáar mínútur, kom
annað sprengjuregn yfir borg-
ina og þannig beið fólk, er þá
var úti við, bana í stór hópum.
í seinustu og ægilegustu árás-
unum, þegar heilar borgir voru
lagðar í rústir á örfáum klukku-
stundum, brunnu heil borg-
arhverfi með öllu sem í þeim
var. ,Stundum læstust eldarnir
um stóra borgarhluta. Fólkið,
sem var inni að slökkvistörfum,
hafði ekki gáð að sér, fyrr en
um seinan, og þannig hafa
sennilega þúsundir manna
brunnið með borgunum.
Sprengjunum virtist kastað
nokkuð af handahófi á borgirn-
ar, enda oft erfitt að þekkja
verksmiðjuhúsin, sérstaklega
þegar dimmt var af nóttu. Áður
en sprengjunum var kastað, var
að vísu oft kastað niður ljós-
sprengjum frá flugvélunum. Þær
féllu hægt til jarðar og -lýstu
upp umhverfið, en við þánn
bjarma sást aðeins, hvort hús
voru fyrir neðan eða ekki. Svo
fór líka stundum, að verksmiðj-
urnar stóðu einar eftir, en enda-
lausar rústir allt í kring.
— En hvernig er hugarfar
Þjóðverja nú?
..— Um það get ég ekki sagt,
því að. ég fór frá Þýzkalandi áð-
ur en styrjöldin var úti. Það má
samt ganga út frá því, að þeir
sætta sig sumir allvel við her-
nám Bandamanna og allir eru
fegnir því, að styrjöldin og allar
hörmungar hennar eru á enda.
Hins vegar óttast Þjóðverjar
Rússa og kvíða samskiptunum
við þá miklu meira en Banda-
menn. Fólk er nú loks laust við
skoðankúgun nazismans. Það
hefir orðið hugarfarsbreyting
meðal þýzku þjóðarinnar við
þessa styrjöld. Hitler tilheyrir
nú sögunni, og nú má hver mað-
ur bráðum sfcgja það, sem hann
vill í Þýzkalandi.
Um skeið var það svo, að skrítl-
an var eina leiðin, sem Þjóð-
verjar höfðu til að láta í ljós
álit sitt á nazismanum og stjórn
hans. Það var oft vitnað í orð
foringjans: „Gefið mér tíu ár,
og ég skal breyta Þýzkalandi,
svo að þið þekkið það ekki aft-
ur.“
Ég vil nú ljúka þessu rabbi
með skrítlu, sem mikið gekk á
meðal manna styrjaldarárin
í Þýzkalandi. Hún lýsir nokkuð
vel hugarfari Þjóðverja eins og
það er í dag, að ég hygg. Skrítl-
an er svona: „Stalin ætlaði sér
að eyðileggja Þýzkaland, en
Hitler varð fyrri til.“
Útvarpstíffindi,
6. hefti þessa árs, hefir borizt blað-
inu. Meðal efnisins er: Sindur, Stríð
á stuttbylgjum, Styttuvísur eftir Kon-
ráð Vilhjálmsson, En hvað tekur svo
við? smásaga eftir Ingólf Kristjánsson,
Nýjung 1 tæknilegri meðferð efnis-
flutnings í útvarpinu, Vísnasamkeppni,
Hið helzta úr dagskránni, Raddir
hlustenda o. fl. ,
GAMLA BlÓ
DRAIIMURINN
H A ÍV S JÓA
Cabin In The Sky)
Amerísk söngvamynd.
Rochster,
Lena Horne,
Ethel Waters,
Duke Ellington
og hljómsveit.
Sýning kl. 5 og 9.
Börn innan 12 ára
fá ekki aðgang.
i » 1
Þeir gerða garðinu
frægan
OG
Dáðír
voru drýgðar
eru ágætar skemmtibækur og
hafa auk þess þann kost að
vera ódýrar.
•• NÝJA BtÓ f
liðþjAlfim
ÓSIGRANDI
(„Immortal Sergeant“)
’
Spennandi og ævintýrarík
mynd.
Aðalhlutverkin leika:
Henry Fonda,
Maureen O’Hara.
Sýnd kl. 5, 7 og 9.
*~-~m<~~~m.~.~.mm.mm.~.mm.^.mm,#
•' TJARNABBÍÓ '•
ÞREANTí
HEIMILI
(3 Is A Family)
Sprenghlægilegur
amerískur gamanleikur.
Marjorie Reynolds
Charlie Ruggles
Sýning kl. 5, 7 og 9.
^ ^ ..^
Tilkynning
um atvinnuleysis-
skráningu
Atvinnuleysisskráning, samkvæmt ákvörffun laga nr.
57 frá 7. maí 1928, fer fram á Ráðningarstofu Reykjavík-
urbæjar, Bankastræti 7 hér í bænum, dagana 1., 2. og 3.
ágúst þ. á., og eiga hlutaffeigendur, er óska aff skrá sig
samkvæmt lögunum, að gefa sig fram á afgreiffslutíman-
um kl. 10—12 f. h. og 1—5 e. h. hina tilteknu daga.
Reykjavík, 30. júlí 19ý5.
Borgarstjórinn í Reykjavík
uöurgata
milli Kirkjugarffsstígs og Skothússvegar verður lokuff fyrir
bifreiðaumferff frá og meff mánudegi þ. 30. júlí, meffan viff-
gerff götunnar stendur yfir.
Reykjavík, 28. júlí 1935. í
Lögreglustjórinn í Reykjavík
isi. listamaður
heiðraður
Pennell-sjóðurinn í Washing-
ton hefir fyrir nokkru veitt
Halldóri Péturssyni verðlaun
fyrir myndina „Fighting Hors-
es“, er hann sendi á hina árlegu
myndasýningu, er haldin er 1
bókasafni Bandaríkjaþings til
minningar um einn frægasta
dráttlistarmann Bandaríkjanna,
Pennell. Flestir þekktustu drátt-
listarmenn Bandaríkjanna létu
myndir á þessa sýningu. Af um
1100 myndum, er bárust sýn-
ingarnefndinni voru aðeins 335
myndir valdar úr til sýningar,
og af þeim hlutu 35 verðlaun,
Tvær myndir Halldórs Péturs-
sonar voru teknar á sýninguna
og er það í sjálfu sér mikill
heiður, því að ekki má sýna
nema tvær myndir eftir hvern
listamann. Er þetta í sjálfu sér
mikil viðurkenning á hæfileik-
um Haíidórs
Myndasýningin hófst þann 1.
maí og stendur yfir til 1. ágúst.
Magnús Kjartans-
son látinn laus
Sú tilkynning hefir borizt, að
þriðji maðurinn af farþegunum
fimm, er handteknir voru, þegar
Esja var að leggja af stað frá
Kaupmannahöfn, hafi nú verið
látinn laus, þar sem ekkert sak-
næmt hefir fundizt í fari hans.
Þess er að vænta, að senn verði
einnig gert út um mál hinna
tveggja, sem enn eru í haldi, ekki
sízt þar sem annar þeirra mun
vera veikur. Því mun hafa verið
heitið, að fullt tillit skuli tekið
til heilsubrests hans,
ÉR R Æ IV U M
Pétur Sigurffsson
sjóliðsforingi er nýlega kominn heim
frá Ameríku. Dvaldi hann vestra um
tveggja mánaða skeið til að kynna sér
skipasmíðar og fleira.
Trúlofun.
Síðastliðinn þriðjudag opinberuðu
trúlofun sína ungfrú Kristín Stefáns-
dóttir, Bergþórugötu 41 og Vilmundur
Stefánsson starfsmaður í verksmiðj-
unni á Álafossi.