Tíminn - 26.10.1945, Blaðsíða 3

MU
81. blatf
TlMINIV, föstadagiim 26. okt. 1945
Jóhann Guðjónsson:
Kóngsfulltrúar í nýjum stíl
Fátt hefir vakið eins mikla1
óánægju meðal sveitafólks eins
og skipun svonefnds búnaðar-
ráðs, sem ríkisstjórnin skipaði
til að ákveða verð á landbún- |
aðarvörum. Bændastéttinni er
sýnd einstök fyrirlitning með
þessum lögum, einmitt þegar
skipulögð samtök bænda eru
hafin með fulltrúa, sem kosn- |
ir eru á lýðræðislegan hátt úr
öllum sýslum landsins. For-
göngumenn samtakanna höfðu
lýst yfir því, að það yrði fyrsta
verk þeirra að kjósa nefnd úr
sínum hóp til að verðleggja vör-
ur landbúnaðarins. Þá rýkur
ríkisstjórnin til að gefa út
bráðabirgðalög um skipun bún-
aðarráðs, til að reyna að kom-
ast hjá því, að réttkjörnir full-
trúar sveitanna hafi þessi mál
með höndum.
Því er haldið fram af þeim
blöðum, sem vilja verja stjórn-
ina og þessa óvenjulegu fram-
komu hennar gagnvart sveita-
framleiðendum, að flestir þessir
menn séu bændur. En það skipt-
ir raunar ekki miklu gagnvart
aðferðinni í þessu máli, og auð-
vitað eru þessir menn sem aðr-
ir misjafnir, sumir leiðitamir,
aðrir sjálfstæðir og láta ekki
hlut sinn móti hverjum sem vera
skal. Þeim síðarnefndu er helzt
treyst og verða þeir jafnan fyr-
ir valinu, þegar kosið er á lýð-
ræðislegan hátt. Svo eru þeir
talhlýðnu, sem líta upp til sér
hærri stéttar manna. Ef slíkir
menn verða fyrir valinu og rík-
isstjórnin vill nota slíka menn
fyrir verkfæri, þá skiptir það
litlu máli úr hvaða stétt slíkir
menn eru.
Það mætti benda þeim mönn-
um á, sem leggja alla áherzlu
á að verja þetta tiltæki ráð-
herra með því, að þetta séu
bændur, að það sé hliðstætt því
réttlæti, er þing íslendinga
var svo skipað, að á því áttu
sæti sex konungkjörnir menn.
Þessir menn þóttu standa
mjög á móti ýmsum um-
bótum, sem hinir þjóðkjörnu
óskuðu eítir. Hefir verið talið,
að yfirleitt hafi þessir menn
oft sýnt allt of mikla þjónslund
við konungsvaldið og þá stjórn,
sem þá fór með mál íslendinga.
Voru þetta þó allt íslendingar,
og sumir þeirra merkir menn að
ýmsu leyti. Annars virðist næsta
undravert, ef verkalýðsflokkarn-
ir standa að þessum lögum, þvi
það fordæmi, sem þau gefa, er
ekki sízt hættulegt fyrir verka-
lýðsfélögin, ef stjórn óvinsamleg
verkalýðnum færi með völd i
landinu.
Hvað hefðu verkalýðsfélögln
gert, og blöð þeirra sagt, ef t. d.
Sjálfstæðisflokkurinn og Fram-
sóknarflokkurinn 1942 hefðu
skipað 25 minn til að ákveða
kaup verkamanna, og gætt þess
vandlega, að flestir þessir menn
væru auðsveipir fylgismenn
stjórnarinnar, og væru ekkl yfir
3—4 menn úr þeim stjórnmála-
flokkum, sem mikill meiri hluti
verkamanna fylgir?
Eftir að 6-manna samkomu-
lagið varð, og verð á landbúnað-
arvörum átti að reiknast eftir
þvi, svo að tekjur þeirra, sem við
landbúnaðinn ynnu, gætu orðið
sem líkastar og aðrar stéttir
þjóðfélagsins hafa, fékkst að
ýmsu leyti mikil bót fyrir sveit-
irnar, þar sem hækkun eða
lækkun á afurðaverði átti að
fara eftir landbúnaðarvisitölu.
Þar með var reiknað með sama
fyrirkomulagi og um tekjur
flestra annarra landsmanna.
En í ýmsu var hallað á fram-
leiðendur m. a. að vísitalan
skyldi ekki vera reiknuð mánað-
arlega eins og gert er almennt
til launagreiðslu.
Þegar vísitalan verður næst
endurskoðuð, verða bændur að
sjá um, að tekið sé fullt tlllit til
eftir- og sunnudagavinnu, eins
og hjá öðrum stéttum. Þegar
dýrtíðarlögunum var breytt á
síðastliðnum vetri, eftir að Bún-
'aðarþing hafði mælt með, að
vísitöluhækkun skyldi falla nið-
ur, gegn ýmsum hagsbótaskil-'
yrðum fyrir framleiðendur, kom
upp hörð gagnrýni margra
bænda.
Búnaðarþlng taldi hins vegar
þetta gert meðal annars í þeirri
trú að aðrar stéttir gerðu slíkt |
hið sama og spornuðu þar með
við dýrtíðarhættunni.
Þegar Alþingi kom saman
síðastliðinn vetur, var það eitt
af fyrstu verkum þess, að bera
fram launalög, sem höfðu gifur-
lega hækkun í för með sér, og
snoppungaði þar með bæði Bún-
aðarþlng, og aðra, sem í orði og
verki höfðu varað við dýrtíðar-
hættunni.
Þegar þingið hafði samþykkt
launalögin var svo komið að
fyrlr var þingvilji um kaup-
hækkun l landinu. Þá var auð-
vitað útilokað, að lágtekjufólk,
hvort sem það bjó í sveit eða
kaupstað, lækkaði nokkuð tekj-
ur sínar, eða gæfi nokkuð eftir
af sinni vísitölu, á meðan svo
stendur.
Það heflr því ekki að ástæðu-
lausu vakið mikla undrun og
umtal meðal sveltafólks að Bún-
aðarráð skyldi vísa frá tillögum
um að bændur fengju sína visi-
tölu eins og aðrar stéttir þjóð-
félagsins.
Svo er sjáanlegt að Búnaðar-
ráð hefir haft skipulögð samtök,
að enginn af þeim mönnnum,
sem vildu láta bændur njóta
sama réttar og aðra, skyldi kom-
ast í verðlagsnefnd. Voru það þó
allt þjóðkunnir menn. Dettur
nokkrum í hug, að fulltrúar,sem
kosnir hefðu verið af framleið-
endum, hefðu fellt þessa tiílögu?
Nei, alls ekki. En hér kom fram
eðli þeirra konungkjörnu.
Það má telja furðulegt, hvern-
ig sum blöð rita um þetta, og
verja verðlagsnefnd. Það stend-
ur í Morgunbl. frá 20. sept. að
þeir, sem eru óánægðir meðal
bænda yfir að fá ekki sama rétt
og aðrir, séu aðeins ábyrgðar-
lausir skemmdarverkamenn.
Annars staðar í sama blaði
stendur: „Ekki þarf að efa, að
ábyrgðarlausir menn munu ráð-
ast á verðlagsnefnd fyrir þessar
ákvarðanir hennar. Það er
vandalaust verk að gera kröfur,
heimta og heimta“.
Þessi ummæli mega heita ein-
stök. Það er talið skemmdarverk
að gagnrýna, en áðeíns hjá einni
stétt, sé vísitalan lækkuð, og hér
sé ekkert annað en ábyrgðar-
lausir menn því það sé ekki
vandi að heimta og heimta.
Það væri eins og allar stéttir
hefðu gefið eftir vísitölu sína,
eða kaup þeirra hefði ekki
hækkað neitt síðustu 2 árin. Það
væri gaman að vita, hve margir
kæmust á skemmdarstarfslist-
ann, ef ætti að svifta alla vísi-
töluhækkuninni þessi tvö síð-
ustu ár.
Ekki var blaðið í vetur að
minnast á skemmdarverkin og
ábyrgðarleysið og ágengdina
og vandaleysið að heimta meira,
þegar launalögin voru til með-
ferðar. Nei, þá var það tóm sann-
girni og sjálfsagt. En það sem
reið baggamuninn var, að hér
átti ekki sveitafólk í hlut. í
umræddu blaði er þess getið, að
það sé óvíst, að bændur fái eins
hátt verð fyrir kjöt, eins og
síðastliðið ár, eða ekki 6-manna-
verðið, eins og það var fyrir
2 árum án allrar vísitöluhækk-
unar.
Um mjólkina er það að segja,,
að mjólkurbúin gátu ekki borgað
nærri það verð, sem nefndin
hafði áætlað. Sú hækkun, sem
hefir verið ákveðin á mjólk,
verður sennilega lítið meiri, en
hún geti uppfyllt 1.23 aura
verðið eíns og það var ákveðið
á sínum tíma. Það má segja um
mjólkina að hún sé eftirsótt og
nytsamleg vara, og vöntun á
henni, og mjólkurvörum hefir
verið upp á síðkastíð. Það er
talin ein af ástæðum fyrir kaup-
hækkunum, hvað mikil eftlr-
spurn væri eftir vinnuafli.
Þetta gat átt fullkomlega við
mjólkina. Útkoman er samt önn-
Eisa Sigfúss kemur h.eim
Fyrir nokkru flaug sú fregn
fyrir, að í haust myndi von á
annarri kunnustu söngkonu ís-
lendinga, sem dvalið hefir er-
lendis undanfarin ár, hingað
heim í stutta heimsókn. Litlu
síðar fékkst staðfesting á því,
að Elsa Sigfúss myndi koma
innan skamms. Nú er hennar
von, einmitt þessa dagana,
fljúgandi frá Svíþjóð, og senni-
lega verður hún hér mitt á með-
al okkar, er lesendum Tímans
berst þetta blað í hendur.
Elsa Sigfúss hefir dvalið er-
lendis óslitið síðan 1938. Á þeim
tíma hefir hún getið sér hinn
bezta • orðstír meðal annarra
þjóða og unnið marga og mikil-
væga sigra á sviði listarinnar,
er hver góður íslendingur hefir
fagnað af heilum hug.
Af skiljanlegum ástæðum
höfum við hér heima ekki átt
þess kost að njóta að neinu
leyti listþroska hennar og hæfi-
leika hin síðari ár, því að plöt-
ur, sem hún hefir sungið inn
á meðan stríðið stóð yfir, hafa
ekki borizt hingað ennþá. En
þær munu væntanlegar með
næstu skipum frá Danmörku.
Sjálf hyggst söngkonan að
dvelja hér fáeinar vikur, og
mun hún þá að sjálfsögðu
syngja nokkrum sinnum opin-
berlega, og er það Hljóðfæra-
hús Reykjavíkur, sem stendur
fyrir söngskemmtunum hennar.
Enn er þó ekki vitað, hve marg-
ar þær verða", og sennilega munu
ekki aðrir en Reykvíkingar eiga
því láni að fagna að heyra hana
og sjá,'og jafnvel þeir verða að
vera vel á verði, því að að-
tlsa bigjuss
göngumiðarnir á fyrstu söng-
skemmtunina munu þegar upp-
pantaðir fyrirfram.
Það gefur nokkra hugmynd
um það, hvaða viðtökur Elsa
Sigfúss mun hljóta hjá söng-
elsku fólki, er hún nú kemur
aftur heim á ættjörðina eftir
sjö ára dvöl i öðrum löndum.
ur, og hvaða sanngirni er í
þessu? Þegar vísitalan var
reiknuð út í síðasta mánuði,
hækkaði hún um þrjú stig. Ekki
hefir heyrst annað en þessi
hækkun ætti að borgast. Það er
sagt, að hækkunin stafi af mola-
sykri, sem hefir verið lítt fáan-
legur, og af pylsum, sem hafa
varla verið almennt á borðum
fólks.
Væri ekki meiri ástæða, að
fella niður þessa hækkun> Það
væri víst ekki hætt við að neinn
hreyfði mótmælum, og kæmist
þess vegna á skemdarverkalist-
ann.
Það má segja, að fátt sé svo
með öllu illt, að ekki boði nokkuð
gott. Það gæti átt við brölt ráð-
herra, með skipun þeirra 25, og
framkomu þeirra. Það hefir vak-
ið þá andúð, jafnt hvar sem
menn hafa staðið í flokkum í
sveitunum.
(Framhald á 6. síðu)
Gísli Kristjánsson:
Samvinnuþvottur
Gísli Kristjánsson landbúnaðarkandidat var einn þeirra ís-
lendinga, er komu heim frá Höfn í sumar eftir langa útivist, svo
sem kunnugt er. í þessari grein reifar hann mjög merkilegt mál,
sem líklegt er, að húsfreyjur í dreifbýlinu leggi eyrun við. Er
það hugmyndin um samvinnuþvottahús, sem framkvæmd hefir
verið í Svíþjóð síðustu árin og gefizt þar mjög vel, og nú er
einnig á döfinni í Danmörku. Er líklegt, að svipað fyrirkomu-
lag eigi vel við hér og geti létt miklu erfiði af herðum íslenzkra
Fyrsta samvinnuþvottahúsið í Svíþjóð
húsmæðra á viðráðanlegan hátt.
Eitt af mestu áhyggjuefnum
vorra tíma er hvaða ráða skuli
leita til þess að hindra flótta
fólksins úr sveitunum.
Þetta vandræðamál steðjar að
ekki aðeins hér á íslandi heldur
og meðal bræðraþjóða okkar á
Norðurlöndum, er hafa svipaða
sögu að segja í þessum efnum
eins og við. Hjá þeim er það
fyrst og fremst kvenfólkið, sem
flýr sveitina, alveg eins og hér
á íslandi.
Svo ramt kveður að þessu, að
ýmsir búa konulausir, en í bæj-
unum er kvenfólkið i yfirgnæf-
andi meirihluta.
Nú er það viðurkennt af öll-
um, að eins og heimilið er ekk-
ert heimili án húsmóður, þannig
verður búskapur í sveit heldur
ekki rekinn, svo að í lagi sé, án
aðstoðar kvenfólksins.
En hvernig á að fara að því
að hindra brottflutninginn úr
sveitunum án þess að gripa til
róttækra ofbeldisaðferða? Átt-
hagafjötur skal eigi binda, en
eitthvað verður úr vöndu að ráða
til þess að bjarga þessu vanda-
máli þjóðanna.
Að sjálfsögðu eru ýmsar leið-
ir til — misjafnlega færar að
vísu — og á meðal þeirra verður
að telja þær, sem miða að því
að ljá fólkinu í sveitinni í hend-
ur þau hjálparmeðul af ýmsu
tagi til daglegu starfanna, sem
sveitirnar, fremur en bæirnir,
hingað til hafa farið á mis.
Sveitafólkið þarf að fá tækni
nútímans til hjálpar, ekki að-
eins við landbúnaðarstörfin
heldur og við innanhússtörfin.
Á vélaöld vorra tíma má það
engan veginn viðgangast að
kvenfólkinu sé gleymt. Það eiga
húsmæðurnar ekki skilið, hvorki
í kaupstað eöa sveit — þær, sem
einatt bera þyngsta okið með
þolinmæði — með skyldurækni
— og rækja sín ábyrgðarmiklu
störf með sóma og prýði.
Okkur karlmönnunum verður
einatt tíðræddara um það, sem
léttir okkar eigin störf, en um þá
hluti — stóra eða smáa — sem
geta orðið kvenfólkinu til léttis
i striti dagsins. Þetta verður að
breytast og það sem fyrst.
Meðal annarra þjóða eru ýms
þau hjálparmeðul þekkt, sem
enn hafa eigi verið notuð á
íslandi. Skal ég hér I stórum
dráttum gera grein fyrir hvern-
ig aðrir leitast við að létta hús-
mæðrunum eitt hið erfiðasta
verk heimilisins og um leið fara
nokkrum orðum um möguleika
þá, sem eru fyrir hendi á þessu
sviði hjá okkur.
Það starf, sem hér er um að
ræða, er fataþvotturinn.
Flótti ungu stúlknanna úr
sveitum Svíþjóðar gaf fyrir fá-
um árum tilefni til þess, að haf-
izt var handa um útvegun
hjálpartækja til þess að létta
þvottinn. Staðnæmdust menn
þá strax 'við starfrækslu þvotta-
húsa á samvinnugrundvelli, og
er það skemmst frá að segja, að
samvinnu-þvottahúsahreyfingin
í Svíþjóð hefir breiðzt eins og
logi á akri um allar sveitir lands-
ins og ýmsa bæi á þeim sex
árum, sem liðin eru siðan stofn-
að var hið fyrsta af slíku tagi.
Það var árið 1939, að einhverj-
um hugvitssömum einstaklingi
datt það snjallræði i hug að
hagnýta til upphitunar_ þvotta-
vatns hita þann og gufu, sem
fór til spillis á rjómabúi einu.
Hugmyndin varð að veruleika
ekki aðeins á einum stað heldur
á nokkrum öðrum mjólkurbú-
um.
Þótti það hentugt af ýmsum
ástæðum að hafa þvottahúsið
í sambandi við mjólkurbúið, en
það fyrirkomulag hefir þó ekki
talizt það heppilegasta í reynd-
inni. Á hinn bóginn var ekkert
því til fyrirstöðu, að bæði fyrir-
tækin séu á sama stað.
Sex ára reynsla hefir sýnt ár-
angur fram yfir allar þær vonir,
sem menn höfðu gert sér um
bessa hluti.. í Danmörku hefir
hugmyndinni verið tekið tveim
höndum, og samvinnufélögin
dönsku hafa allt undirbúið til
stórvirkra athafna um stofnun
samvinnuþvottahúsa, en stríðið
hefir hindrað framkvæmdir til
þessa. Þó hafa mikilsverðar at-
huganir verið framkvæmdar
viðvíkjandi heimilisþvottum.
Hafa samvinnufélögin og hús-
méðrafélögin unnið að þeim í
félagi.
Samvinnuþvottahúsið.
Hlutverk þvottahúsanna er að
taka á móti óhreinu taui al-
mennings og skila því aftur
hreinu og stroknu. Eru þau
gömul í hettunni sem einkafyr-
irtæki víða um lönd. Víða í bæj-
um erlendis hafa verksmiðjur
reist þvottahús til sameigin-
lggra afnota fyrir fjölskyldur,
se'm þær hafa í þjónustu sinni
Þá hafa og stór samvinnuþvotta-
hús verið rekin í Englandi um
langt skeið.
En samvinnuþvottahúsin
sænsku eru stofnuð og starf-
rækt á nokkuð öðrum grundvelli
en þessi, sem ég nú hefi nefnt,
og skal ég fyrst fara nokrum
orðum um sjálf húsin og inn-
rétting þeirra og koma síðan að
gagnseminni.
Samvinnuþvottahúsið er
stofnun, sem notendurnir eiga
og starfrækja í félagi á sam-
vinnugrundvelli.
Það er byggt og ætlað til
þvotta eingöngu og útbúið með
vélum af fullkomnasta tagi.
Innréttingin er annað hvort
miðuð við, að húsmæðurnar
komi sjálfar með þvottinn og
þvoi hann undir eftirliti og leið-
sögn forstöðukonu, sem ráðin er
til þess að hafa alla umsjón
hússins og starfsins með hönd-
um, eða húsmæðurnar senda
þvottinn þangað og fá hann
hreinan og strokinn heim aftur.
Einnig má innrétta húsin með
tilliti til hvoru tveggja.
Um stærð húsanna er það að
segja, að reynslan hefir sýnt,
að til þess að starfsemi þvotta-
húss verði hagkvæm í alla staði
og um leið ódýr er bezt, að það
sé sem stærst, og talið er, að
of dýrt reynist að útbúa þvotta-
hús með öllum nýtízku útbúnaði,
nema að því standi að minnsta
kosti 60—80 fjölskyldur. Ef færri
eru. um húsið og hinar dýru vélar
verður stofnkostnaðurinn óhæfi-
lega þungur baggi á starfsem-
inni. Gott telst, ef 100—200
fjölskyldur mynda félagsskap,
og ágætt, ef 250 eða fleiri sam-
einast um verkefnið.
Innréttingin.
Þvottahúsið er oftast reist sem
lág bygging með lágu risi, þegar