Tíminn - 14.12.1945, Qupperneq 3

95. WafS
TtMCVIV, föstmlaginn 14. des. 1945
3
Ágúst Þorvaldsson:
Bændur
láta ekki misbjóða sér
íslenzkur landbúnaður hefir
löngum átt í vök aS verjast, og
íslenzk bændastétt því meira
herzt í volki lífsins en bændur í
nálægum löndum. Veldur því
margt að svo hefir verið. ís-
lenzkir Tjændur hafa átt við ó-
blítt náttúrufar að etja. Þeir
hafa búið dreifðir í allstóru
landi erfiðu yfirferðar, og orðið
að búa nær eingöngu að þeirri
fábreyttu framleiðslu, er landið
gat látið í té, en þó kostaði ó-
hemju fyrirhöfn að vinna úr
skauti þess. Þar á ofan bættist
ásælni og kúgun erlendrar þjóð-
ar.
Landbúnaður var fram á síð-
ustu tíma svo að segja hin eina
atvinnugrein þjóðarinnaiv Út-
vegurinn var eiginlega hliðar-
grein hans. Það eru ekki nema
fáir aratugir síðan aðrir at-
vinnuvegir hófust hér á legg
svo um munaði, og sérstakar at-
vinnustéttir mynduðust í sam-
bandi við þá.
Fiskveiðar, siglingar, verzlun
og iðnaður eru nú áð verða all-
fyrirferðarmiklar atvinnugrein-
ar hjá þjóðinni, og fer þar mest
fyrir fiskveiðunum, sem. eru
annar höfuðatvinnuvegurinn og
ásamt landbúnaðinum eru
grundvöllurinn að öllu öðru
starfi þjóðarinnar.
Að sama skapi sem ýmsar
hinar nýju atvinnugreinar hafa
aukizt hefir fólki fækkað í
sveitum og mörg býli lagzt i
eyði, jafnvel heilar sveitir, en
allmikið hefir þó verið reist af
nýjum býlum.
Þrátt fyrir hina miklu fólks-
fækkun við landbúnaðarstörf,
sem orðið hefir, þá hefir fram-
leiðslumagn landbúnaðarvara
samt mjög aukizt frá því sem
var t. d. um síðustu aldamót.
Það er fróðlegt fyrir þá kaup-
staðabúa, sem þykjast hafa á-
hyggjur út af þröngsýni og aft-
urhaldssemi bænda á sviði
framfara viðvíkjandi atvinnu-
rekstri sinum, að líta ofan i
skýrslur um ræktunarfram-
kvæmdir, byggingar- og fram-
leiðsluaukningu siðustu 3J3 árin
í sveitum landsins.
Hver maður hlyti, eftir að
hafa kynnt sér þetta, að sann-
færast um það, að bændur hafa
notað tækni við störf sín eins
og aðstæður og efni hafa fram-
ast leyft, og jafnvel stundum
ekki sézt fyrir sem skyldi að
leggja í nýjungar. Þess er einnig
skylt að minnast, að flestir, ef
ekki allir, lærðir menn um
búnaðarmál er gengið hafa á
einn eða annan hátt í þjónustu
landbúnaðarins hafa verið á-
hugamenn, símiðlandi þekkingu,
og sumir ævinlega í leit að
nýrri tækni til að létta störf
sveitafólksins og gera því þann-
ig auðveldara en áður að fram-
leiða meiri og bétri vöru.
Ekki ætti paö að geta dulizt
neinum manni, sem íhugar mál-
efni þjóðfélagsins af samvizku-
semi, hversu þýðingarmikill
landbúnaðurinn er fyrir þjóð-
ina í heild, bæði á hagrænum
og menningarlegum sviðum.
Ætti þetta að vera svo augljóst
mál fyrir stjórnmálamennina,
hvar í flokki sem þeir eru, að
ekki ætti að'þurfa um pað að
ræða við þá. Þó ber svo undar-
lega við, að ýmsir stjórnmála-
flokkar virðast nú ekki eiga
annað áhugamál stærra en að
gera landbúnaðinn, hinn forna
höfuðatvinnuveg, sem þjóðin á
tilveru sína að þakka frá önd-
verðu, að olnbogabarni en
hlynna um leið að ýmsu vafa-
sömu braski í öðrum atvinnu-
vegum. Ekki skal það lastað, þótt
hver sá atvinnuvegur, sem hér
á tilverurétt, fái að njóta um-
hyggju og eflingar af hálfu
beirra, er málum þjóðarinnar
stjórna á hverjum tíma. Slíkt
er sjálfsagt og nauðsynlegt, og
hafa bændur á því fullan skiln-
ing.
Hitt þykir bændum kynleg
stjórnvizka að sýna landbúnað-
inum fjandskap og tómlæti og
nota hvert tækifæri, er gefst,
til þess að storka bændastétt-
inni og móðga hana stórlega
með ýmsum athöfnum, er
snerta málefni hennar. Skal hér
nefna nokkur- dæmi þessu til
sönnunar, er skeð hafa siðan
núverandi rikisstjórn hófst til
valda:
Þegar Stéttarsamband bænda
var stofnað í sumar, með vilja
og þátttöku flestallra bænda
landsins, með það meðal annars
fyrir takmark að fá í hendur
sambandsins verðlagsmál land-
búnaðarafurða — með öðrum
orðum að bændur verðlegðu
sjálfir störf sin eins og aðrir
vinnandi menn gera nú á tím-
um — þá er þegar rokið til af
ríkisstjórninni og gefin út
bráðabirgðalög um stofnun
búnaðarráðs, þar sem landbún-
aðarráðherra skipar alla menn-
ina, og bændastéttin hefir ekk-
ert um þa& að segja, hverjir
fara með mestu hagsmunamál
hennar.
Má mikið vera ef bændur
gleyma slíkri storkun í náinni
framtíð.
[ gera bændur að. þrælastétt í
þjóðfélaginu.
Eitt langstærsta áhugamál
bænda nú sem stendur er bygg-
ing áburðarverksmiðju í land-
inu, er fullnægt geti áburðar-
þörf landsmanna þeirra, er erja
vilja hina góðu gróðurmold, sem
hér er svo mikið af. Snertir
þetta mál ekki eingöngu bænd-
urna, heldur er um að ræða
þýðingarmikið framfaramál, er
öll þjóðin ætti að hafa áhuga
fyrir að kæmist sem fyrst í
framkvæmd. Þetta stóra þjóð-
mál er tafið með þeim forsend-
[ um að undirbúningurinn á
hinni faglegu hlið þess hafi ver-
ið svo gallaður. að efnið, sem
, kæmi úr verksmiðjunni eins og
i hún var hugsuð, yrði ekki áburð-
1 ur, heldur „sprengiefni,“ vitan-
lega stórhættulegt lífi og lim-
j um manna.
Hitt hefir sýnt réttlætis-
kennd ríkjisstjörnarinnar,
mannsbrag og háttvísi, ef hún ,
hefði þegar búið var að stofna i
stéttarsambandið gefið út,
bráðabirgðalög og fengið sam- 1
bandinu í hendur fullt vald til
verðlagningar á öllum landbún-
aðarvörum.
Seint miinu bændur einnig
gleyma þeirri móðgun, er þeim
var sýnd af stjórnarliðinu, er
það setti það ákvæði inn_j lög-
in um búnaðarmálasjóð, að
ekki mætti nota fé hans nema
með samþykki landbúnaðar-
ráðherra.
Er slíkt ákvæði firn mikil, þar
sem sjóður þessi er partur af
tekjum bænda, er þeir leggja
til hliðar í þvi skyni að verja
honum til framfara i atvinnu-
vegi sínum. Þannig er hvert
tækifæri notað til að hnekkja
hverju því nýmæli, er bændur
vænta sér góðs af, atvinnu sinni
til eflingar, og hver athöfn á
félagslegu sviði, er bændur.vilja
framkvæma til þess að halda
uppi virðingu stéttarinnar, kúg-
uð og brotin, svo að hún verði
að sem minnstu gagni.
Verður varla annað séð en að
stjórnarliðið stefni að því að
Nú hafa flestir bændur lands-
ins á s. 1. sumri fengið að reyna
sams konar áburð, sem verk-
smiðjunni var ætlað að fram-
leiða, samkvæmt undirbúningi
þeim, er Vilhjálmur Þór lét gera,
og leikur það ekki á tveim
tungum hjá okkur, er þennan
áburð notuðum, að hann gefur
mjög mikla grassprettu og er á
engan hátt vandasamara með
hann að fara en aðrar þær á-
burðartegundir, er hér hafa ver-
ið notaðar.
Áburðarverksmiðjumálið er
enn eitt dæmið um það, hvern-
ig skeytingarleysi stjórnarliðs-
ins um velferð elzta og annars
þýðingarmesta atvinnuvegar
þjóðarinnar er mikill skaðvald-
ur, þar sem af þessum orsökum
hlýtur ræktun í landinu að tefj-
ast.
Er'þetta skeytingarleysi enn
átakanlegra vegna þess, að það
mun, að ekki litlu leyti, vera
sprottið af pólitískri óvild til
bænda og þess stjórnmála-
flokks, er mikill meirihluti
þeirra skipar.
Þau atriði, sem hér hefir ver-
ið drepið á, eru þannig vaxin,
að bændur láta sig mjög miklu
(Framhald á 7. síðu)
Nokkrar merkisbækur
Að þessu sinni verður getið
nokkurra ritsafna og góðra
skáldsagna, sem komið hafa út
nýléga og vert er að vekja sér-
staklega athygli á. Á öðrum
stað í þessu blaði birtist sérstök
grein um eitt af öndvegisritum
þjóðarinnar, Ferðabók Sveins
Pálssonar, sem er nýkomin út,
og síðar mun verða getið
Ódáðahrauns eftir Ólaf Jóns-
son framkvæmdastjóra, sem er
mikið rit í þrem bindum.
Ritsafn Þorgils gjallanda.
ÞorgiLs gjallandi var eins og
alþjóð veit mývetnskur bóndi,
fæddur um miðja 19. öld, dáinn
um Jónsmessuleytið 1915. Hann
bjó á Litlu-Strönd og hét Jón
Stefánsson. Hann fékk snemma
aðrar hugmyndir um lífið og
tilveruna heldur en þá voru
ríkjandi í landinu og tók áður
en langt um leið að láta þær í
ljós. Fyrsta bók hans, Ofan úr
sveitum, olli hneykslunum með-
al þröngsýnna manna. Á sömu
leið fór, þegar skáldsagan Upp
við fossa kom út. Samt sem áður
fundu menn, og það viður-
kenndu þeir, sem réttsýnir voru,
að hér hafði kvatt sér hljóðs
sá maður, sem kunni að halda
á penna og segja það, sem hon-
um bjó í brjósti.
Það er þó ekki fyrir þessar
uppreisnarsögur, sem Þorgils
gjallandi hefir hlotið mesta
frægð og hylli, heldur dýrasög-
ur sínar. Á því sviði stendur
hann enn í dag fremstur ís-
lenzkra rithöfunda — slíkur
meistari var hann, er hann greip
til þess að lýsa dýrunum, lífi
þeirra og örlögum. Sýnir það
i rauninni ræktarleysi okkar ís-
lendinga og hirð.uleysi um hinar
dýrmætustu erfðir, að ekki skuli
vera til margar útgáfur á dýra-
sögum hans og þær sjálfsagt
lestrarefni hverju íslenzku
barni.
Fyrir rösklega tveim áratug-
um var farið að hugsa til þess
að gefa út rit Þorgils gjallandi
í heild. Sú ætlun féll þó um
sjálfa sig, svo aldrei kom nema
fyrsta bindið. Lá svo málið niðri
þar til fyrir nokkrum árum, að
það var vakið upp. Er nú loks
komið út mjög myndarlegt
ritsafn, og er í því mest-
allt, sem eftir Þorgils gjall-
anda liggur. Þar á meðal er
talsvert, sem ekki hefir áður
verið prentað. Eru i fyrsta
bindinu sögurnar Ofan úr sveit-
um og Upp við fossa, í öðru
bindinu smásögur, þriðja bind-
inu dýrasögur, smásögur, frá-
sagnir, erindi og ritgerðir og
dánarminningar, og í fjórða
bindinu er svo allmikið safn
greina úr blöðum og tímaritum,
auk bókarauka mikils og stór-
merks eftir Arnór Sigurjóns-
son um rithöfundinn og ævi-
feril hans og þann jarðveg er
hann er sprottinn úr.
Útgáfa þessi er hin vandað-
asta, svo sem hæfir höfundinum
og efninu, og skyldi þvi fagnað,
að nú loks hefir Þorgils gjall-
anda verið sýndur verðugur
sómi eftir þrjátiu ár í gröfinni.
Útgefandinn er Helgafell.
Konungurinn á Kálfskinni.
Guðmundur G. Hagalín hefir
látið skammt stórra högga á
milli á rithöfundarferli sínum.
Tuttugasta og þriðja bókin kom
í haust — og það ekki nein
smábók: stærsta skáldsagan
sagan hans 520 blaðsiður í stóru
broti og þéttprentaðar. Önnur
skáldsaga kom þó út eftir hann
í vor, og fleiri járn mun hann
hafa haft í eldinum.
Þessi nýja bók heitir Konung-
urinn á Kálfskinni. Af nafninu
mætti freistast til að halda, að
þetta væri eitthvert fornaldar-
ri’t. En þvi fer íjarri. Sagan ger-
ist á okkar dögum — á gamal-
mennahæli vestur á fjörðum. Er
það skemmst að segja, að þetta
er ein skemmtilegasta saga
Hagalíns — og hefir hann þó
margt vel gert. Aðalsöguhetjan
er gamall karl, Eiríkur Athan-
iusson, og söguefnið skipti hans
við veröldina og samferðafólkið.
Bregður þá undarlega við, ef
Eirikur verður' ekki á sinn hátt
eins og Kristrún í Hamravík
sögupersóna, sem heldur áfram
að lifa í minni manna, svo Ijós-
lifandi er hann, sérkennilegur
og þróttmikill karl.
(Framhald á 4. síðu).
Halldór KrLstjánsson:
Ferðabók
Sveins Pálssonar
Ferðabók Sveins Pálssonar er að koma út þessa dagana — eitt
af öndvegisritum þjóðarinnar, er fram til þessa hefir legiff í hand-
riti á dönsku. Halldór Kristjánsson frá Krkjubóli skrifar hér
um þessa miklu merkisbók.
Það er ekki ástæða til þess
að verja löngu máli til þess að
kynna Svein lækni Pálsson fyr-
ir íslenzkum lesendum. Þeim er
það ljóst að hann er einn af
mætustu ’ og merkilegustu
mönnum þjóðarinnar að fornu
og nýju. Þeir vita, að hann stóð í
fremstu röð vísindamanna
heimsins um sína daga í nátt-
úrufræði. Auk þess var hann
vinsæll, samvizkusamur og dug-
legur læknir í viðlendu og erfiðu
héraði. Það er ekki fjarri því
að minning Sveins Pálssonar
hafi yfir sér nokkurn þjóðsögu-
blæ eða jafnvel helgisögublæ í
hugum manna. Má vel vera, að
hetjukvæði Gríms Thomsens
eigi sinn þátt í því.
Það munu því þykja góðar
fréttir með þjóð okkar, að helztu
rit Sveins Pálssonar hafa verið
gefin út í vandaðri útgáfu. Öll-
um mun þykja það sjálfsögð
ræktarsemi við þennan merki-
lega mann. Þegar bækur hans
hafa legið i handriti í 150 ár
eru þær fyrst birtar þjóð hans.
Þær hafa aðeins verið til í einu
einasta handriti, frumritinu
sjálfu. Og ef til vill er það til-
viljun að það er ekki löngu
glatað. Jónas Hallgrímsson
keypti það úr dánarbúi Sveins
og lét binda úti i Kaupmann-
höfn og seldi síðan Bókmennta-
félaginu.
Ef til vill er Þorvaldur Thor-
oddsen eini maður, sem hefir
lesið ferðabækur Sveins Páls-
sonar allar þar til þær voru
skrifaðar upp. En svo skemmti-
lega bar til, að ungur maður,
sem var við nám i Kennara-
skólanum, byrjaði á því að af-
rita þær í tómstundum sínum.
Þessi maður var Haraldur Jóns-
son, sem nú er kennari og
hreppstjóri vestur undir Jökli
í Gröf í Breiðuvík. Síðar fékk
hann lítils háttar styrk úr
menningarsjóði til þess að ljúka
uþpskriftinni. Ljúka þýðendur
bókarinnar miklu lofsorði á það
verk. Er það sannarlega ánægju-
legt að frétta um atburði sem
þessa, og sýnir það að ræktar-
semi og fræðimannleg þjónusta
er ekki aldauða okkar á meðal.
Jón Eyþórsson, Pálmi Hann-
esson og Steindór Steindórsson
hafa þýtt þessi rit og gert við
þau skýringar. Mun það einkum
vera verk Jóns Eyþórssonar, því
að í hans hlut kom að búa ritið
til prentunar. Þessir menn eru
allir þjóðkunnir rithöfundar og
þarf ekki að fjölyrða um það.
Þeir segja í formála, að þeir hafi
talið sér skylt að gera þýðing-
una svo nákvæma sem þeir
töldu fært, þótt stílinn yrði fyr-
ir þá sök nokkru > stirðari en
þurft hefði að vera. Ég hygg þó,
að ekki séu mikil brögð að þvi,
að stíllinn sé stirðari en títt er
um ritað mál nú á timum. Trúi
ég þvi, að þýðingin sé mikið
verk og vel unnið.
Mér var ærin forvitni að sjá
þessa bók. Ég gat búizt við því,
að margt væri það i henni sem
lítið erindi ætti til nútíma-
manna. Eins var ég við þvi bú-
inn að bókin væri leiðinleg af-
lestrar, þurr og strembin og
tiningsleg. En skemmst er frá
því að segja að mér þykir bókin
skemmtileg aflestrar og mikill
fengur fyrir nútímamenn.
Allir þeir, sem unna þjóðleg-
um fræðum og vilja skilja þjóð
sina og sögu hennar, munu taka
þessari nýju bók opnum örm-
um. Þegar þess er gáð, hve mik-
ið kapp fjöldi manna leggur á
að elta uppi og eignast ýmisleg
sagnakver, ef þau eru tengd við
þjóðsagnaheiti, og virðast þó
sum þeirra ekki sérlega mikils
virði, þá væri það undarlegt ef
menn kynnu ekki að meta svo
örugga og glæsilega frum-
heimild um þjóðlíf, þjóðtrú og
þjóðhætti sem bók Sveins Páls-
sonar er. í þessari bók kynn-
umst við Sveini Pálssyni og
þjóð hans merkilega vel, svo fá-
orður sem hann er þó um sjálf-
an sig og öll persónumál.
Þessi þrítugi vísindamaður og
læknir verður margs var, þegar
hann ferðast um land sitt. Hann
tekur eftir atvinnuháttum og
verzlun, byggingum og skóla-
málum. Stundum segist hann
hafa skrifað yfirvöldunum um
það, sem honum þótti miður
fara. Það kemur fyrir, að hann
tefst á ferðum sínum, vegna
þess, að hann á svo annríkt við
að vitja sjúkra manna og líkna
þeim. Hann getur þess stund-
um, að þannig hafi hann fengið
tækifæri til að kynnast heilsu-
fa,ri fólks og fleira. En þess er
líka dæmi, að hann afsakar þá
töf, sem farsóttir valda honum
og býðst til þess að framlengja
bjónustutíma sinn, sem því
nemi.
Ást vísindamannsins á fágæt-
um náttúrugripum kemur víða
fram og meðal annars i sam-
bandi við geislasteinana við
Djúpavog. Honum er sárt um að
slíkir gripir lendi í höndum ó-
verðugra, sem ekki kunna að
meta þá eða með að fara. Því
segir hann: „Á síðustu árum
hafa lika einstakir menn í
Kaupmannahöfn sent hingað
skemmdarvarga. Einn slikur
dvaldist hér sex vikur og réðst
með púðursprengingum, járn-
körlum og fleira á þessar vesa-
lings klappir í nágrenninu.
Hafði hann á brott með sér hin-
ar dýrmætuátu konungsger-
semar, svo sem hársteina, geisla-
steina, kristalla og annað slikt“.
Merkileg eru sum orð Sveins
um skógana. Hann kemur í
Hallormsstaðarskóg og segir þá
m. a.:
„En svo mun fara um þetta
fagra hérað sem aðrar skógar-
sveitir á íslandi: Það verður
lagt í örtröð til skammar fyrir
alda og skaða fyrir óborna!
Hin fegurstu birkitré hafa verið
stráfelld á þessum slóðum, ekki
samt að rótum, heldur hefir
stofninn verið bútaður allt að
mannhæð frá jörðu, svo að
svæðið er yfir að líta sem væri
það krökkt af vofum eða ná-
hvítum, staurbeinum draugum,
er hestarnir mínir voru i fyrstu
dauðhræddir við og ramm-
fælnir. Skógarhöggsmennirnir
hafa ekki nennt að hafa fyrir
þvi né viljað leggja það á sig að
höggva hin stóru tré að rótum.
en með því hafa þeir banað fjöl-
mörgum rótarteinungum.
Stofnarnir visna, og samt sem
áður geta þessir skógræningjar
ekki drattast til að höggva þá
til eldsneytis, heldur láta þeir
þá grotna niður, og halda áfram
að kvista lifandi tré, ef til vill
hálfvaxin".
Og þegar hann kemur i
Fnjóskadal segir hann:
„Fnjóskadalur er fögur en
mögur sveit og hefir fyrrum
verið vaxin fögrum skógi. Eink-
rpn er Hálsskógur nafntogaður
um land allt, en síðustu 10 ár-
In hefir haiin verið eyðilagður
meðr. öllu á sama hátt og áður
er getið um Hallormsstaðarskóg,
að undanteknum litlum bletti
um mílufjórðung sunnan við
bæinn á Hálsi. Þar er nokkur
nýgræðingur tekinn að gægjast
fram á nýjan *leik, og ætti að
friða hanrt af öllum mætti og
hlúa -að honum, því að skógleys-
ið háir öllu Norðurlandi".
Það væri hægt að taka upp
margar fleiri tilvitnanir, sem
sýna sviða og sársauka vísinda-
mannsins yfir rányrkju og van-
þekkingu. Hann hvetur menn
til að brenna mó og nota tað
til áburðar og láta sér ekki
nægja það gras, sem sjálfkrafa
sprettur. Hann gleðst yfir þvi,
að finna skólagengna bændur
og mótmælir þeirri skoðun, að
það sé niðurlæging fyrir slíka
menn að búa embættislausir.
Og svona má halda áfram.
Þessar bækur sýna okkur líka
gleði náttúruskoðarans og gefa
okkur hugmynd um þær
nautnalindir, sem hafa bætt
honum upp skilningsleysi og
fátækt. Hann lýsir því hversu
gaman sé að sjá steindepilinn
leika á köttinn og að fylgjast
með lífi æðarfuglsins um varp-
tímann. Og honum er ánægja
að segja frá hreinkvígunni, sem
leitaði í harðindum heim að bæ
í Fnjóskadal og var tekin þar á
þeygjöf og varð svo mannvön