Tíminn - 20.05.1953, Blaðsíða 5

111. blað.
TÍMINN, miSvikudaginn 20. april 1953.
I
Miðvihud. 20. nmí
Hvar eru 120
inlBBjónsrnar?
í seinasta hefti Samvinn-
nnnar eru birtar tölur um
samanburð á verðlagi ýmissa
neyzluvara hjá kaupfélagi
einu í nágrenni Reykjavíkur
og fimm kaupmannaverzlun-
um á sama verzlunarstað.
Samanburður þessi sýnir, að j
verðlagið er í öllum tilfellum
nokkru lægra hjá kaupfélag-
inu. í blaðinu Suðurland birt
ist einnig fyrir nokkru saman
burður á verðlagi hjá Kaup-
félagi Árnesinga og meðal-
verði hjá kaupmönnum í
Reykjavík á 16 matvöruteg-
undum. Verðið var lægra hjá
kaupfélaginu á 11 vörutegtind
um. Þess er þó að gæta, aö
hjá kaupfélaginu bætist við
flutningskostnaður á vörurn
ar frá Reykjavík til Selfoss,
sem er drjúgur skildingur.
_ Þau dæmi, sem hér eru
nefnd, sýna það og sanna, að
útsöluverðið er yfirleitt lægra
hjá kaupfélögunum en kaup-
ihöniium. Það gefur það jafn
framt ótvírætt -til kynna, að
verðlagið myndi yfirleitt vera
h'æfrá hjá kaúþmönnum, ef
ekki væri samkeppnin við
kaupfélögin annars vegar.
Nýsköpunarstjornin tafði áburðar-
verksm.málið um margra ára skeii
Af því licfir lilotizt stórkosllegt tjón fyrir {tfóSma
Þetta er þó engan veginn
eini ávinningurinn við sam-
vinhuverzlúnina. Ilér í blað
inu hefir áður verið skýrt frá
því, að kaupfélögin í
-S.Í.S. hafi endurgreitt félags
*mönnum sínum á árunum
"1945—51 rúmar 24 millj. af
1 tekjuafgangi sem beinar við
1 skiptauppbætur .. eða sem
"stofnsjóðsframlög. Auk þess
~ hafa kaupfélögin svo lagt í
sameiginlega sjóði á sama
itíma um 14 millj. króna. Alls
eru það þannig’Um 38 millj.
-kr., sem kaupfélögin hafa
skilað félagsmönnum beint
"og óbeint af tekjuafgangi
• sínum á þeim 10 árum, sem
*hér um ræSjr. Miðað við nú-
' verandi gengi peninganna er
_*er þetta miklu hærri upp-
~hæð, þar sem mest af þes§u
rfé'er~greltrfyrir gengislækk-
- anirnar 1949 og 1950.
^ Það verður ekki talið óeðli
legt, að kaupmenn hafi grætt
tilsvarandi og kaupfélögin á
Sama tíma. Þvert á móti væri
ástæða til að ætla, að þeiv
feafi yfirleitt grætt mun
meira, þar sem þeir verzla
iheð hlutfallslega meira af
álagningarháum vörum en
kaupfélögin. Samkvæmt upp1
Iýsingum, sem Björn Ólafs-
son hampar nú mjög mikið,
eiga kaupféiögin ekki að hafa
nema 23% af verzluninni, en
kaupmenn 77%. Þar sem end
urgreiddur tekjuafgangur
kaupfélaganna á undanförn-
Um árum hefir numið 38 millj.
kr., ætti því tilsvarandi ágóði
kaupmanna alltaf að vera um
120 millj. kr. eða þrisvar sinn
um meiri. Miðað við núver-
ándi gengi peninganna, 'er
þessi upphæð þó miklu hærri,
þar sem mest af þessum
gróða er fengið fyrir gengis-
lækkanirnar 1949 og 1950.
Hvað hefir orðið af gí'óða
kaupmanna, sem er tilsvar-
andi þeim 38 millj. kr., sem
kaupfélögin hafa endur-
Meðal þeirra mála, sem
Sjálfstæðisflokkurinn er nú
byrjaður að eigna sér, er
áburðarverksmiðjumálið. Svo
langt er jafnvel gengið, að
Ingólfur'á Hellu er leiddur
fram á sjónarsviðið í Mbl. og
látinn vitna um það, að Sjálf
stæðismenn hafi alltaf stutt
þetta mál „af ráðum og dáð“!
í tilefni af því þykir rétt
að rifja upp sögu áburðar-
verksmiðjumálsins i höfuö-
dráttum:
Fyrir styrjöldina og á fyrstu
árum hennar lét Hermann
Jónasson, sem þá var landbún
aðarráðherra, vinna að ýms-
um undirbúningi að byggingu
áburðarverksmiðju hér á
landi. Meöal annars fór Sig-
urður Jónasson vestur um
haf á vegum landbúnaðar-
ráðuneytisins í þessu skyni og
aflaði mikilvægra upplýsinga.
Frumvarp Vilhjálms Þór.
Þegar Vilhjálmur Þór varð
landbúnaðarráðherra í utan-
þingsstjórninni 1942, hélt
hann þessu starfi áfram og
tryggði aðstoð færustu amer-
ískra sérfræðinga. Á grund-
velli þessara athugana lagði
hann fram frumvarp um
áburðarverksmiðj u á haust-
þinginu 1944. Hafði þingið
fengið þetta frumvarp til at-
hugunar rétt áður en nýsköp
unarstjórnin kom til valda.
Jafnframt hafði Vilhjálmur
Þór fengið tekna upp 2 millj.
kr. fjárveitingu til áburðar-
verksmiðju í fjárlagafrum-
varpið fyrir 1945.
Samkvæmt frv. Vilhjálms
skyldi ríkið láta reisa áburðar
verksmiðju, er fullnægði
áburðarþörf landbúnaðarins.
Verksmiðjan skyldi reist fyrir
óafturkræft framlag ríkisins
og lánsfé að því leyti, sern
framlag ríkisins nægði ekki.
Verksmiðjan skyldi verða
sjálfseignarstofnun undir
þriggja manna stjórn og
skyldi Búnaðarfélag íslands
tilnefna einn mann í stjórn-
ina. Verksmiðjustjórn skyldi
strax kosin og hafa forustu
um allan undirbúning máls-
ins eftir að lögin höfðu veric
samþykkt.
Deilan um kjör
verksmiðjustjórnar.
Það hefði mátt ætla, að
nýsköpunarstjórnin tæki vel
þessu frumvarpi, ef hún vildi
reynast trú loforöum sínum
um nýsköpun atvinnuveg-
anna. Reyndin varð hins veg-
ar á aðra leið.
Fyrsta viðleitnin til að
stöðva málið var gerð af
meirihluta landbúnaðarnefnd
ar undir forustu þeirra Jóns
Pálmasonar og Sigurðar
Guðnasonar. Samkvæmt til-
lögum þeina skyldi ríkis-
stjórninni falinn undirbún-
[ingur málsins, en kosningu
verksmiðjustjórnar frestað.
Þetta töldu þeir Bjarni Ás-
geirsson og Jón á Reynistað
gert eingöngu til að tefja fyr-
ir málinu. Stjórnarliðið sam-
þykkti þó þessa tillögu gegn
atkvæðum Framsóknar-
manna, Jóns á Reynistað, Pét
! urs Ottesen, Gísla Sveinsson-
j ar og Ingólfs á Hellu.
I
; Þáttur Jóns Pálmasonar.
j Það kom glöggt fram í um-
I ræðunum, að ætlunin með
i þessari breytingu var fyrst og
: fremst sú að tefja málið. Eink
í um talaði Jón Pálmason mik
ið um það, að aðrar fram-
kvæmdir væru nauðsynlegri.
M. a. lét hann þannig um
mælt í tilefni af því, að reikn
að var með 10 millj. kr. bygg-
ingarkostnaði:
„Þótt hér sé um að ræða
upphæð, sem mönnum vex
ef til vill ekki í augum núna,
þá eru 10 millj. kr. talsve'ð
upphæð, og vildi ég miklu
fremur, ef um það tvennt
væri að velja, að þessar 10
millj. kr. yrðu lagðar í raf-
magn út um land, því að það
er lífsskilyröi, ekki aðeins
fyrir landbúnaðinn, heldur
landið allt, heldur en þótt
áburðarverksmiðja þyrfti að
bíða um nokkurra ára
skeið.“
Vitanlega var þetta tal
Jóns um raforkuframkvæmd
irnar eingöngu sagt í því
augnamiði að drepa málinu á
dreif, eins og kom líka á dag-
inn. Raforkuframkvæmdir í
þágu sveitanna voru ekki
neitt auknar, þótt áburðar-
verksmiðjumálinu væri stung
ið undir stól.
Jón fjasaði líka heilmikið
um það, að áburðarverksmiðj
an þyrfti að geta borið sig.
Það væri ekki nógu vel
tryggt. Sveinbjörn Högnason
innti þá eftir því, hvort
tryggt væri, að síldarverk-
smiðjurnar, sem stjórnin ætl
aði að láta byggja, myndu ör-
ugglega bera sig. Jón svaraði
þvi, að þar væri um nokkuð
annað að ræða, því að efling
sjávarútvegsins væri lífsnauð
syn.
Frumvarpinu vísað frá.
Þegar málið kom til efri
deildar varð enn greinilegra,
að þvl átti að stinga undir
greitt, og ætti að nema um
120 millj. króna? Hafa kaup
menn endurgreitt hann við-
skiptamönnum sínum eða
, lagt hann í sameignarsjóði
þeFra, eins og kaupfélögin
hafa gert? Eða hafa þeir
blátt áfram stungið honum
í eigin vasa o<g þannig raun-
verulega arðrænt almenning
í landinu í stórum stíl?
Þessum spurningum stend
ur milliliðablöðunum Morgun
blaðinu og Vísi nær að svara
en að ráðast með dylgjum og
lygum á samvinnuhreyfing-
una og forvígismenn hennar.
Eða er sú rógsherferð raun-
verulega hafin til að draga
athygli frá þeirri gífurlegu
féflettingu, sem almenningur
verður fyrir af hálfu kaup-
mannavaldsins, og sem for-
vígismenn Sjálfstæðisflokks-
ins leggja meira kapp á að
verja en nokkuð annað?
En vissulega verður eftir
því tekið, ef kaupmannablöð-
in víkja sér undan að svara
þessum spurningum.
stól. kleirihluti lahdbúnaðar-
nefndar undir forustu Krist-
ins E. Andréssonar og Eiríks
Einarsson flutti svohljóð-
andi frávísunartillögu:
„í trausti þess, að ríkis-
síjórnin feli nýbygginga-
ráði nauðsynlegan og ýtar-
legan undirbúning áburðar
verksmiðjumálsins og leggi
síðan fyrir Alþingi frum-
varp til laga um áburðar-
verksmiðju, þykir eigi á-
stæða til að samþykkja
frumvarp það, er hér liggur
fyrir, og tekur deildin fyrir
næsta mál á dagskrá“.
Þorsteinn Þorsteinsson bar
fram þá breytingartillögu við
frávísunartillöguna, að í stað
orðanna „leggi síðan fyrir A1
þingi frumvarp til laga um
áburðarverksmiðju" komi
„leggi síðan fyrir næsta reglu
legt Alþingi frumvarp um á-
burðarverksmiöju“. Sú til-
laga hans var feld með at-
kvæðum alls stjórnarliðsins
gegn atkvæðum Framsóknar
manna, Þorsteins sjálfs og
Gísla Jónssonar. Var méð
þessu fengin hin áþreifan-
legasta sönnun fyrir því, aö
stjórnin ætlaði að svæfa mál
ið, eins og líka kom á dag-
inn.
Það var á þessu stigi máls-
ins, sem nýsköpunarstjórnin
taldi sig hafa gert þá upp-
götvun, að áburðurinn, sem
verksmiðjan ætti að fram-
leiða, væri einskonar sprengi
efni, og var það ein röksemd
in fyrir því að betur þyrfti
að athuga málið. Þetta reynd
ist að sjálfsögðu tómur hug-
arburður, þótt forsprakkar
kommúnista hafi ekki losn-
að við hann enn og hálf ótt-
ist að verksmiðjan sé þáttur
í árásarundirbúningi gegn
Rússum!
Fjárveitingin felld.
Eins og áður segir, hafði
Vilhjálmur Þór fengið því til
vegar komið, að tekin var upp
í 16. grein fjárlagafrumvarps
ins tveggja millj. kr. fjárveit-
ing til áburðarverksm. Var ætl
unin, að svipað framlag héld-
ist svo áfram næstu árin,
unz stofnkostnaðurinn væri
að mestu greiddur. Nýsköp-
unarstjórnin lét fella þetta
framlag niður, en samþykkja
1 þess stað heimildarákvæði
í 22. grein fjárlaganna þess
efnis, að stjórnin mætti verja
2 millj. kr. í þessu skyni, ef
tekjuafgangur yrði hjá rík-
inu. Sú heimild var að sjálf-
sögðu ekki notuð, þar sem
aldrei var til þess ætlast.
Framsóknarmenn og bænda-
deild Sjálfstæöisflokksins
greiddu atkvæði gegn þess-
ari breytingu.
Saga áburðarverksmiðj-
unnar eftir þetta í tíð nýsköp
unarstjórnarinnar var í fá-
um orðum sú, að það lá í salti
og ekkert var aðhafst til að
hrinda því í framkvæmd. Þeg
ar Framsóknarmenn fengu
stjórn landbúnaðarmálanna
að nýju eftir áramót 1947, var
hins vegar strax hafizt handa
að nýju og þess vegna er á-
burðarverksmiðjan senn kom
in upp.
(Praxnh. á 6. bí5u).
Á víðavangi
Einn á móti 500.
Egill Skallagrímsson er
talinn hafa barizt einu sinni
við átta menn og tvisvar við
ellefu. Jón Páhnason er þó
meiri. Fimm hundruð kosn-
ingasmalar Sjálfstæðis-
flokksins ganga hús úr húsi
í Reykjavík og segja, að
Framsóknarflokkurinn sé
svo mikill bændaflokkur, að
Reykvíkingum stafi hætta
af, og verði þeir því að
fylgja Sjálfstæðisflokknum
að málum. En Jón Pá segir
í Mbl., að Sjálfstæðismenn
gangi mun harðar fram í
því en Framsóknarmenn að
styðja málstað bænda. —•
Hvorir tveggja ýkja líkt og
Skammkell forðum, en liðs-
munur er mikill.
'M
Staðreyndir tala.
Mbl. og Jón P. vilja gera
lítið úr því, að Framsóknar-
menn hafi haft forgöngu
um að útvega sjóðum Bún-
aðarbankans starfsfé í tíð
núverandi stjórnar. En stað
reyndirnar tala.
Þegar Ólafur Thors lagði
fram gengisfrumvarpið 1950
var ekkert í því um fjár-
greiðslur til landbúnaðar-
lána. Það getur hver sá séð,
sem frumvarpið les í þing-
tíðindunum. Síðar myndaði
Framsóknarflokkurinn rík-
isstjórn og lét breyta frum-
varpinu. Ein breytingin var
sú, að Byggingarsjóði var
fenginn hluti af stóreigna-
skatti. Jafnframt var það
ákvæði bætt inn í frv., að
Byggingarsjóður og Ræktun
arsjóður fengju lánaðar 14
milljónir af gengishagnað-
inum. Það var heldur ekki í
frumvarpi Ólafs.
Síðar voru þessum sjóðum
lánaðar 16 milljónir af
tekjuafgangi ríkissjóðs, sem
safnaðist saman á árinu
1951 vegna þess, að Fram-
sóknarflokkurinn fór með
f jármálin. Ekki bar á slík-
um lánveitingum í tíð Jó-
hanns Þ. Jósefssonar.
Loks var ákveðið á síðasta
þingi að afhenda sjóðunum
fyrrnefnd 30 millj. kr. lán
sem óafturkræft framlag. —
Frumvarpið um þá ráðstöf-
un var flutt af hálfu Fram-
sóknarflokksins og borið
fram af þremur þingmönn-
um hans. Afgreiðsla þess
dróst á langinn vegna
tregðu Sjálfstæðismanna, en
var knúin fram af Fram-
sóknarflokknum í þinglok.
Mbl.menn ættu ekki að vera
að þræta um jafn augljós
mál.
Erlend lán.
Ráðherrar Framsóknar-
flokksins kom því til leiðar,
að ríkisstjórnin óskaði heim
ildar þingsins til að taka 16
millj. kr. í fyrra og 22 millj.
kr. í ár að láni erlendis
handa landbúnaðinum. —
Heimildirnar voru veittar,
þótt sumir þingmenn Sjálf-
stæðisflokksins reyndu að
fleyga málið í vetur. 16
milljónirnar fengust í fyrra
og voru lánaðar bændum
það ár. Vonir standa til að
22 milljónirnar fáist í ár.
Engin slík lán voru tekin
meðan Ólafur Thors og
Stefán Jóhann höfðu for-
ustu í ríkisstjórn. En Mbl,
(Framh. ú 6. síðu).