Tíminn - 02.09.1953, Qupperneq 5

197. blaff.
TÍMINN, miðvikudaginn 2. september 1953.
Mi&vikud. 2. sept.
Rekstrarformin
Flokkaskipun nútímans er
aö verulegu leyti byggS á bví,
hvaða rekstrarform menn
telja henta atvinnuvegunum
bezt. Sósíalistar og kommún-
istar hallast að opinberum
rekstri, íhaldsmenn að einka
rekstri og samvinnumenn að
samvinnurekstri, en þessara
þriggja rekstrarforma gætir
nú mest í heiminum.
í bókinni „Framsóknar-
flokkurinn, störf hans og
stefna“, sem kom út á síðast-
liðnu vori, er afstaða hans til
þessara mála skýrð á eftir-
farandi hátt:
„Tilvera þjóðarinnar og
velmegun byggist á því, að
henni takist að afla sér lífs-
nauðsynja með vinnu sinni.
Ef of margir hverfa frá
starfi eða vinna að öðru en
öflun lífsnauðsynjanna, er
hætt við að framfærsla
þeirra verði til þess að rýra
hin almennu lífskjör fólks i
landinu, jafnvel þótt talið sé,
að þeir hafi peningatekjur
sér til framfæris. Framsókn-
arflokkurinn mun vinna að
því, að flestir landsmanna
séu beinir þátttakendur í
framleiðslustarfsemi höfuð-
atvinnuveganna þriggja,
landbúnaðar, sjávarútvegs og
iðnaðar. Og hann vill koma
því í kring, að hver einstak-
lingur, líka þeir, sem ekki eru
beinir þátttakendur, eigi af-
komu sína undir því, hvernig
framleiðslunni vegnar. Á
þann hátt skilst mönnum
bezt nauðsyn framleiðslunn-
ar og geta þjóðarbúsins á
hverjum tíma. Úr afleiðing-
um tímabundinna fram-
leiðsluáfalla telur flokkurinn
þó rétt að draga með jöfnun-
arsjóðum, sem fé er greitt til,
þegar afkoman er í meðallagi
eða betri.
Flokkurinn vill vinna að
því, að rekstrarform atvinnu
veganna séu við þetta miðuð.
En við ákvörðun rekstrar-
formanna kemur það jafn-
framt til greina, að sem flest
ir starfandi menn hafi sem
ríkasta hvöt til að leggja
íram krafta sína, án þving-
unar og að raunverulegur ár-
angur framleiðslunnar verði
sem mestur. Með tilliti til
framantaldra þriggja undir-
stöðuatriða ættu rekstrar-
formin, samkvæmt stefnu
flokksins, yfirleitt að vera
sem hér segir:
Atvinnufyrirtæki, sem geta
notið sín í smáum stíl og
þurfa ekki á mörgu starfs-
fólki að halda, t. d. búskapur
eins og hér gerist, smáútgerð
og smáiðnaður eru bezt fallin
til einstaklingsreksturs. í
slíkum fyrirtækjum getur
dugnaður, áhugi og útsjón
einstaklingsins notið sín að
fullu, og lítil hætta á, að
„framtakið“ gangi á hlut ann
ara, en æskilegt er, að sem
flestir geti haft sjálfstæða at
vinnu og verið öðrum óháðir
í starfi.
Þurfi fyrirtækin að vera
stór, með miklu fjármagni og
fjölmennu starfsliði, er æski-
legt, að þau séu rekin af sam
vinnufélögum, sem stofnuð
eru af frjálsum vilja, án laga
boða og félögunum veittur
nauðsynlegur stuðningur af
hálfu hins opinbera, t. d. með
því að auðvelda þeim aðgang
ERLENT YFIRLIT:
FAZOLLAH ZAHEDI
Mann var fangi Breta í þrjú ár, en
er m'c fnrsætisráðherra Irans
Seinustu þrjú árin hafa ýmsir
menn, sem áður voru lítt þekktir,
komið fram á sjónarsviðið í Austur
löndum og beint að sér athygli
alls heimsins. Þekktastur af þess-
um mönnum eru þeir Mossadeq
hinn íranski og Naguib hinn
egyzki. Nú nýlega hefir nýr mað-
ur bætzt í þennan hóp og benda
flestar líkur til þess, að hann geti
ekki orðið síður frægur en hinir
tveir fyrstnefndu. Það er nýi for-
sætisráðherrann í Iran, Pazollah
Zahedi.
Sterkar líkur benda til þess, að
bylting sú, sem Zahedi fram-
kvæmdi á dögunum, eigi eftir að
reynast mjög örlagarík. Og senni-
lega hefir engin bylting í seinni tíð
komið meira á óvænt. Allt benti
til þess, að byltingartilraun sú, sem
Zahedi og keisarinn höfðu stofn-
að til, væri runnin út í sandinn
og Mossadeq væri fastari í sessi en
nokkru sinni fyrr. Fregnin um fall
Mossadeq og sigur Zahedis kom
því flestum á óvart. Það virðist
einkum hafa gert gæfumuninn, að
Zahedi átti fylgi hinna óbreyttu
hermanna. Þeir gerðu skyndilega
og samstillta uppreisn gegn herfor-
ingjum þeim, sem Mossadeq hafði
sett yfir þá, og tóku völdin í sínar
héndur. Sennilega hefir það ráðið
mestu um afstöðu þeirra, að þeir
héldu tryggð við gömlu herfor-
ingjana, sem Mossdeq hafði vikið
frá, og keisarastólinn. Einkum virð
ist þeim hafa ofboðið, þegar Mossa
deq lét rífa niður styttur af íöður
núv. keisara og stofnanda núv.
keisarastóls. Hann hefir öðrum
fremur verið átrúnaðargoð og fyrir
mynd iranskra hermanna í seinni
tíð. Zahedi á ekki fylgi sitt sízt
því að þakka, að hann hefir verið
talinn einn dyggasti lærisveinn
hans.
Mikill fylgismaður
Reza Pahlevi.
Pasollah Zahedi hershöfðingi er
56 ára gamall. Hann gekk ungur í
herinn og varð fljótlega einn af
nánustu samverkamönnum Reza
Pahlevi, föður núv. keisara, er þá
var einn af leiðtogum hersins.
Hann hjálpaði honum til að gera
byltinguna og hlaut að launum
hershöfðingjatitil, þegar hann var
25 ára gamall. Þegar Reza Pahlevi
tók sér keisaratitil, gerði hann
Zahedi að landstjóra sínum í fylki
því, þar sem helztu olíulindirnar
eru og hefir jafnan síðan verið
grunnt á því góða milli Zahedis
og Breta. Síðar gegndi hann ýms-
um öðrum mikilvægum trúnaðar-
stöðum, t. d. var hann tvívegis lög
reglustjóri í Teheran, en það er
ein mesta tignar- og valdastaða
ríkisins. Þegar uppreisnartilraun-
ir voru gerðar í ýmsum afskekkt-
um fylkjum, var Zahedi oft falið
að bæla þær niður. Yfirleitt virt-
ist Reza Pahlevi ekki treysta öðr-
um manni betur en Zahedi, enda
reyndist Zahedid honum hinn trú-
verðugasti.
Fangi Breta. j
Arið 1941 komu Rússar og vestur
veldin sér saman um að hernema
Iran og skiptu því til helminga á
milli sín meðan á hergæzlunni stóð.
Reza Pahlevi vildi ekki fallast á
þetta og var því neyddur til þess
aö leggja niður völd og fara úr
landi. Sonur hans varð þá keis-
ari. Zahedi var í hópi þeirra, sem
undu þessu illa, og töldu Bretar að
hann ætti í makki viö Þjóðverja. !
Þetta varð þess valdandi, að þeir
létu handtaka hann 1942 og höfðu
hann í haldi til striösloka. Var
hann lengstum hafður í haldi í
Palestínu. j
Eftiir stylrjöldina sneri Zahedi
heim aftur og kom keisarinn því
til leiðar, að hann fékk stöðu í
hernum. Það kom þá þegar í ljós,
að Zahedi var ekki síður hollur
nýja keisaranum en hann hafði
verið hollur föður hans. Voriö 1949
hætti Zahedi herþjónustu og varð
nokkru síðar lögreglustjóri í Te-
heran um fárra mánaða skeið. Vor-
ið 1950 var hann skipaður öldunga
deildarmaður af keisaranum, en
sagði því starfi af sér, er hann varð
innanríkisráðherra í fyrstu stjórn
Mossadeq í april 1951. Hann stóð
með Mossadeq að setningu laganna
um þjóðnýtingu olíulindanna, n
fljótlega eftir það slitnaði upp úr
samstarfi þeirra og tók Zahedi þá
aftur sæti í öldungadeildinni. Hann
gerðist síðan einn af þeim, sem
gagnrýndu Mossadeq óvægilegast.
Pylgismenn Mossadeq beittu líka
áróðri sínum ekki sízt gegn honum
og leitaði hann því hælis í þing- 1
húsinu um nokkurra vikan skeið á
síðastl. vori. Hann fór síðan frá Te- |
heran, án þess að fylgismenn
Mossadeq fengju fréttir af því, og
kom ekki þangað aftur fyrr en eft-
ir að byltingin var afstaðin.
!
Stefna Zahedis. i
Zahedi hefir lengi haft það orð
á sér, að hann væri einn mikil-
| hæfasti hershöfðingi íranska hers- [
(ins. Innan hersins hefir hann jafn
an notið vinsælda og álits. Hann
I hefir ekki fyrr en nú haft veru-
leg afskipti af stjórnmálum og !
; ganga því ýmsar sögusagnir um
j stjórnmálaskoðanir hans. Sjálfur
: hefir hann lýst stefnu stjórnar
j sinnar á þessa leið: i
j Koma á aftur lögum og reglum,
svo að persónulegt frelsi sé tryggt.
Bæta lífskjör almennings með
því að draga úr dýrtið.
i Efla hvers konar framfarir í land
I búnaðinum, sem er helzti atvinnu-
I vegur Irans, og byggja þeir sem
FAZOLLAH ZAHEDl
mest á samvinnufélagsskap oænda
um vélanotkun, afurðasölu o.s.frv.
Hækka kaup verkamanna.
Koma á víötækum sjúkratrygg-
ingum og tryggja þeim fátæku ó-
keypis læknishjálp.
Þá hefir Zahedi lýst yfir því tak
marki sínu að endurreisa þingræði
í landinu sem fyrst.
Líklegt þykir, að hin róttæku
stéfnuatriði Zahediis séu runnin
undan rifjum keisarans, sem talinn
er róttækur í skoðunum. M.a. á-
kvað hann fyrir nokkru að skipta
öllum jarðeignum keisarastólsins
milli leiguliðanna og gera þá að
sjálfseignarbændum. Mossadeq,
sem var einn hinna stóru jarð-
eigenda, stöðvaði þessa fyrirætlun
keisarans. Keisarinn hefir nú til-
kynnt, að hún verði framkvæmd og
gefist hún vel, verði hafizt handa
um skiptingu annarra stórjarða.
Erfið aðstaða.
Aðstaða Zahedis mun reynast
mjög erfið, a.m.k. í fyrstu. Fjár-
hagur landsins er í kalda koli.
Samtök kommúnista eru enn öflug
og vofir st-öðugt yfir, aö þeir geri
gagnbyltingartilraun. Litlar líkur
eru til þess, að sættir náist í olíu-
deilunni við Breta fyrst um sinn,
enda erfitt fyrir hina nýju stjórn
að slaka nokkuð til við Breta. Olíu
deilan virðist lítt leysanleg, nema
Bretar falli frá ýmsum skilyrðum
sínum.
Ein helzta von stjórnarinnar er
nú sú, að hún fái óafturkræfan
styrk frá Bandarikjkunum meðan
hún er að komast^yfir mestu fjár
hagsvandræðin. Samningar eru
þegar hafnir um slíka styrkveit-
ingu og þykir líklegt, að þeir
muni takast, því að Bandaríkin
telji það ávJnning, aö stjórn Za-
hedis styrkist í sessi, þótt enn sé
ekki fuilráðið hver afstaða henn-
ni'ramnaid ó I- slðu).
Á viðavangi
Óþörf nefnd.
Það hefir heyrst, að
menntamálaráðherra hafi
ákveðið að skipa sérstaka
tónlistarnefnd við Þjóðleik
húsið. Engin rökstuðningur
er færður fyrir nauðsyn
þessarar nefndarskipunar.
Þvert á móti virðist reynsl
an sýna, að hún sé full-
komlega óþörf. Afskipti
þjóðleikhússtjóra og þjóð-
leikhúsráðs af þessum mál
um hafa verið með þeim
hætti, að þau réttlæta ekki
slíka nefndarskipun. Þann
stutta tíma, sem Þjóðleik-
húsið hefir starfað, hefir
það unnið merkilegt starf á
þessu sviði og unnið sér
jafnt traust listamanna og
söngunnenda. Miklar líkur
benda til þess, að nefndar-
skipun ráðherrans verði
fremur til að trufla þessa
ánægjulegu þróun en til
þess að bæta fyrir henni.
I
Tónlistarfélagsklíkan
að verki.
Allsterkar Iíkur benda til
þess, að umrædd nefndar-
skipun sé ekki af neinum
góðum toga spunnin og sé
ráðherranum þvert um
geð. Orsök nefndarskipun-
arinnar mun fyrst og
fremst hin misheppnaða
tilraun Tónlistarfélags-
klíkunnar á síðastliðnu
vori til þess að ná þjóðleik
húsinu undir yfirráð sín.
Sú tilraun mistókst, sem
betur fór, og deilan leystisfc
á þann veg, að sómi Þjóð-
leikhússins jókst. Þessu
hefir Tónlistarfélagsklíkan
ekki unað og því reynt aff
nota sambönd sín í Sjálf-
stæðisflokknum til þess að
klófesta yfirráðin yfir
Þjóðleikhúsinu á annan
hátt. Niðurstaðan er nefnd
arskipun sú, sem mennta-
málaráðherra hefir nú á
prjónunum. Sagt er aff
starfsmenn frá Tónlistar-
deild útvarpsins eigi aff
vera í nefndinni, þótt dag-
skrá útvarpsins beri þess
merki, að þeir komist
naumlega yfir störf sín
i þar.
Vill menntamála-
ráðherra nýjan
ófrið?
að fjármagni með viðhlít-
andi kjörum. Með samvinnu
rekstri verður í stórum fyrir-
tækjum bezt tryggt sann-
virði vinnunnar. Slík félög
sem þegar eru starfandi hér
á landi, eru nær eingöngu
mynduð af bændum eða út-
vegsmönnum til að vinna
markaðshæfa vöru úr búsaf-
urðum eða sjávarafla og hafa
gefið mjög góða raun (slátur-
félög, mjólkurfélög, lifrar-
samlög, einstaka fiskvinnslu
stðvar o. s. frv.). Þetta er í
rauninni iðnaðarfyrirtæki,
þar sem eigendur hráefnis-
ins eru meðlimir samvinnu-
félagsins, sem rekur fyrirtæk
ið, en hér er um að ræða þá
tegund samvinnuframleiðslu,
sem auðveldast er og sjálf-
sagðast að reka.“
í framhaldi af þessu, er svo
bent á kosti þess, að útgerðar
menn og fiskimenn færi út-
gerðina á samvinnu- og hluta
skiptagrundvöll, ásamt því,
að öll vinnsla sjávarafurða
og önnur þjónusta í þágu ut-
vegsins sé í höndum sam-
vinnufélaga. Þá segir svo um
iðnaðinn:
„Samvinnufélagsskapur til
iðnrekstrar getur á komandi
árum orðið með þrennu móti:
Það getur verið félagsskapur
neytenda, sem rekur fram-
leiðsluna til að fá ódýrar iðn-
aðarvörur. Það getur verið fé
lagsskapur eigenda hráefnis-
ins eins og lýst er hér að fram
an. Og það getur verið félags-
skapur þeirra, sem að iðnað-
inum vinna. Reka þeir þá
framleiðsluna í því skyni að
fá sjálfir allan ágóðann, ef
einhver er, og hækka tekjur
sínar. Slíkur félagsskapur er
mjög hliðstæður útgerðar-
samvinnufélögum."
Loks segir:
„Þótt samvinna sé æskileg-
ust, telur flokkurinn, að vel
geti á því farið, að nokkuð af
stóratvinnurekstri sé í einka-
eign, svo sem algengast hefir
verið að þessu. Loks geta
verkefnin verið þannig vax-
in, að þau snerti allan al-
menning á stóru svæði eða
nálega alla þjóðarheildina og
jafnframt þannig, að miklir
örðugleikar séu á aó koma við
frjálsri samvinnu. Þar sem
svo stendur á, getur bæjar-
eða ríkisrekstur komið til
greina (rafmagnsframleiðsla,
útgerð stærstu fiskiskipa o.
s. frv.), eða „blandaður“
rekstur, þar sem hið opin-
bera er rekstraraðili ásamt
almannasamtökum og (eða)
einstaklingum. Auðvitað get-
ur oft orkað tvímælis hvert
rekstrarform skuli upp taka
við einstök verkefni. Þar
hljóta að koma upp mörg
landamerkjamál, og verður
þá að haga sér eftir aðstöð-
unni í hvert sinn.“
Þetta er í stuttu máli af-
staða Framsóknarflokksins
til rekstarforma atvinnuveg-
anna. Því betur, sem menn
íhuga þessi mál, munu þeir
komast að raun um, að hér
er fylgt þeirri millileið, sem
mun tryggja farsælastan ár-
angur.
Svo virðist eftir deiluna,
sem reis milli Þjóðleikhúss
ins og Tónlistarfélagsins í
vor, að friður hefði komist
á í þessum málum, en um-
rædd nefndarskipun ber
þess merki, að svo er ekki.
Deilan hlýtur nú að blossa
upp að nýju, ef hefja á
Tónlistarfélagsklíkuna til
drottinsvalds yfir söngmál-
um Þjóðleikhússins í skjóli
pólitísks valds. Er vissulega
illt til þess að vita, aff
menntamálaráðherra lands-
ins skuli láta nota sig til
þess að hefja að nýju deil-
ur við Þjóðleikhúsið eftir
að friður var komin á.
Fyrir ráðherrann væri
það áreiðanlega langsam
lega hyggilegast að hætta
við þessa óþörfu nefndar-
skipun, sem ekki getur haft
annað en nýjar deilur og
ófögnuð í för með sér, en
slíkt mun óneitanlega
fylgja því, ef skapa á Tón-
listarfélagsklíkunni einS
konar drottinsvald við þjóff-
leikhúsið, J