Tíminn - 22.03.1955, Side 5

«7. blað.
TÍMINN, þriðjuciaginn 22. marz 1955.
Þriðjud. 22. mars
Svíar í Bandaríkjunum
Gizkað er á, að allt að 11 milljóntr maiina í Bandaríkjunum
séu af sænskum ættum.
Verkfallsrétturinn
' Að sjálfsögðu er nú mikið
rætt um verkfallið og afleið-
Ingar þess fyrir þá, sem þar
eigast við og svo fyrir þjóð-
íélagið í heild. Öllum kemur
saman um, að verkfallið valdi
miklu tjóni. Þáð veldur verka
mönnum, sem lagt hafa niður
vinhu, miklö tjóni, og sama
gildir að sjáifsögðu um at-
vinnurekendur. Þó er tjón
þjóðfélagsins mest, þar sem
mikil verðmæti fara forgörð-
um og þau verða ekki aftur
þætt.
Ástand eins og þetta hefir
þau áhrif á ýmsa, að þeir taka
að fordæma verkfallsréttmn
og telja réttast að leysa hann
af hólmi með einhverri nýskip
an. Vissulega væri það æski-
Jegt að geta verið laus við verk
löllin. Slíkt hefir þó ekki orð-
ið, nema í þeim löndum, þai
sem fasistiskar eða kommún-
istiskar stjórnir hafa komizt
til valda. Þar eru verkfdll
refsiverð. í löndunum austan
við járntjald eru verkföll bönr
uð og skriðdrekum beint gegn
:göngum verkfallsmanna, eins
og átti sér stað í Aú'stur-Berlm
íyrir tæpum tveimur árum.
Þar varðar það þyngstu fang-
■elsisdómum og jafnvel dauða
refsihgu að hafa forustu um
verkföll. Slíkt skifRilag mun
-enginn lýðræðissinni telja eít
irsóknarvert. 'Sannlcikurir.n
■er sá, að þegar ríkisvaldið er
búið að afnema verkfajlsrétt-
inny er það oftast búiö
að afnema önnur mannrétt-
indi. Kosningaréttur er t. d.
ekki annað en blekkir.g í við-
komandi löndum. Þess vegna
munu frjálsir menn heldur
kjósa að búa við það skiþulag.
þar sem verkföll geta átt sér
stað öðru hvoru, en að hverfa
að ófrelsis- og kúgunarskipu-
lagi kommúnista og fasista.
Fyrir verkalýð vestrænna
landa er vissulega rétt að
gera sér vel Ijóst, hve mikil
væg réttindi verkfallsréttur-
inn er. Það sést bezt, þegar
gerður er samanburður á
lífskjörum verkamanna í
Vestur-Evrópu og Banda-
ríkjunum annars vegar og
lífskjörum verkamanna í
Sovétríkjunum og öðrum
löndum Austur—Evrópu hins
'vegar. Lífskjörin í Vestur-
Evrópu og Bandaríkjunum
■eru svo miklu betri. Ástæðan
er sú, að í Bandaríkjunum
■og Vestur-Evrópu er verka-
lýðurinn frjáls, en í Sovét-
ríkjunum og öðrum löndum
Austur-Evrópu er hann
þræll ríkisvaldsins.
Það gildir hins vegar um
Terkfallsréttinn eins og önn
ur mannréttindi, að honum
fýlgir mikil ábyrgð. Það er
ekki sama hvernig honum er
beitt. Hann getur verið hið
bezta vopn til að tryggja verka
Iýðnum réttlát og mannsæm
andi kjör. Én það má líka
beita honum þannig, að hann
verði vopn á verkalýðinn sjálf
an. Slík verður t. d. afleiðingin
af því, ef honum er beitt til
að knýja fram meiri kröfur
en atvinnuvegirnir fá borið.
Af því getur hlotizt atvinnu-
leysi og margvíslegur glund-
roði efnahagslífsins, er oftast
bitnar þyngst á hinum vinn
andi stéttum.
Þess vegna er það iðulega
Pyrir nokkrum arum síðan var
sænska myndhöggvaranum arl
Milles falið að gera styttu, d. koma
skyldi fyrir við aðaldyr Amerísk-
sænska safnsins í Philadelphíu.
Margt mikilmenna var saman kom
ið við afhjúpun styttunnar, en þeg-
ar hún var afhjúpuð kom undr-
unarsvipur á viðstadda.
í stað þess að gera eina stóra
styttu hafði Milles gert þrjár
minni. Ein styttanna var af konu
og önnur sýnilega af dóttur henn-
ar. Mæðgurnar störðu báðar á
þriðju styttuna, sem var af skjald-
böku, er bar ref á baki sér. Á
trýni refsins sat kanína og á trýni
kanínunnar sat ósköp lítiö bjarn-
dýr í bezta yfirlæti.
Viðstaddir voru vissir um að verið
væri að gera gys að sér. En þá
steig myndhöggvarinn fram til að
gefa skýringu á verki sínu. „Þessi
höggmynd", sagði hann, „er ætluð
til að minna okkur á, að allt getur
skeð í Ameríku.‘
i meira en 300 ár hafa Ameríku-
menn af sænskum uppruna verið
að gera sér Ijósan sannleikann, sem
fólst í þessum orðum myndhöggv-
arans.
Fyrstu sænsku innflytjendurnir
kornu þangað árið 1638 og báru þá
iffi
Meðfylgjandi grein, sem er eftir Albert Maisel, er þýdd
úr ameríska ritinu „The Reader Digest“. Greininni fylgdi
mynd sú, er birtist hér að ofan, en henni mun ætlað að
tákna landnám Svía vestra.
fámenni hópur Svíanna blandað-, 1840, en tala þeirra var um 40
ist smátt og smátt hinum brezku
nábúum sínum og tók upp þeirra
mál, börnin gleymdu móðúrmálinu
og jafnvel nöfn fólksins fóru aö
bera enskan keim. Til dæmis var
John Morton, sem greiddi ú-sliva
atkvæðið með mannréttindayfirlýs-
ingunui afkomandi Morton Mort-
enson, eins liinna sænsku innflytj-
enda.
Enda þótt draumurinn um Nýju
von í brjósti að stofna sitt eigið < Svíþjóð yrði að engu, var þó nýi
riki — Nýju Svíþjóð. Það var Peter [ heimurinn jafn lokkandi eftir sem
Minuit, sem stuðlaði að því að þessi
draumur rættist, en það gerðist
skömrnu eftir að Hollendingar höfðu
rekið hann frá borgarstjórastarfi í
Nýju Amsterdam. Hann réði til sín
sænskan skipstjóra, leigði skip og
flutti tvo skipsfarma af innflytj-
endum til Delaware. Þar gerði hann
jafnvel betri kaup en þá er hann
keypti Manhattan eyjuna fyrir 24
dali. Fyrir dálítið af glysvarningi
og nokkra lítra af sænsku brenni-
víni, seldu indíánarnir sænsku inn-
fiytjendunum landið meðfram Dela
ware ánni og allt að þeim stað
„þar sem sólin kemur upp“. Að
loknum þessum hagstæðu viðskipt-
um sigldi Minuit burt og skildi eftir
um 10 sænska bændur.
Og Svíarnir hófu starf sitt. Þeir
byggðu dálítið virki á þeim stað,
þar sem borgin Wilmington stend-
ur nú og reistu síðan búgarða sína
,í miðri Philadelphiu. Þeir voru
góðir smiðir og byggðu fyrstu bjálka
húsin í Ameríku. Þeir komu með
fyrstu lúthersku prestana með sér,
voru fyrstir til að rækta perur,
stofnuðu kirkjur og skóla. En þessi
fámenni flokkur var ekki mikils
megnugur og frá heimalandinu, sein
þá hafði ekki rétt við eftir 30
ára stríðið, var lítillar hjálpar að
vænta. Árið 1655 kom Peg Leg
Stuyvesant frá Nýju Amsterdum og
tilkynnti hinu sænska fólki að upp
frá þvi lyti það Hollendingum.
Og níu árum síðar, þegar Bretar
tóku völdin, varð sá draumur að
engu að upp risi Nýja-Sviþjóð. Hinn
áður. Sænskir sjómenn, sem kornu
í hafnir í Ameríku, fundu þar
nægtaland, þar sem hægt var að
fá jarðnæði eftir vild. Og er heim
kom drógu þeir upp glæsilega lýs-
ingu af þessu undranna landi. Og
nálægt 1840 höfðu þessar lýsingar
haft slík áhrif á fólkið, em engar
tilraunir hins opinbera megnuðu
að stöðva.
Á bændabýlunum í Smálöndum
og Dalecarlia byggðu ungu menn-
irnir. sér svokallaðar Ameríku -kist-
ur, úr eik og járnbentar. í kist-
urnar settu þeir axir og búta af
sænsku stáli, járnpotta og vefnað,
sem konur þerra höfðu ofið. Og
frá Málmey og Gautaborg héldu
skipin úr höfn áleiðis til Ameríku.
Árið 1850 höfðb nærri 4000
manns siglt yfir hafið. Tíu árum
miljónir. Þess vegna voru Svíarnip
aldrei nógu fjölmennir til þess að
geta reist sér sitt eigið ríki í rík-
inu.
Jafnvel í Minnesota, sem stund-
um hefir verið nefnt Njja-Svíþjóð,
eru langt um fleiri Þjóðverjar en
Svíar. í Chicago, þar sem búa íleiri
Svíar en í nokkurri borg annarri,
að undanskildum Stokkhólmi, eru
menn af 6 öðrum þjóðernum fjöl-
mennari. Aðeins í tveim borgum,
Rockford og Jamestown eru Sví-
ar í meirihluta.
Allt frá byrjun voru Svíarnir mjög
velkomnir gestir. Þeir voru fæddir
bændur og töldu ekki eftir sér erf-
iði. Þeir voru eftirsóttir hjá járn-
brautarfélögunum, sem þurftu á
miklu vinnuafli að halda, og það
var ekki nóg með að þeir ynnu
ötullega að járnbrautarlagningunni,
heldur brutu þeir jafnframt landið
meðfram brautunum.
Ilinir fátæku innflytjendur írá
Norðrinu héldu með lestunum svo
langt, sem brautir þeirra náðu, og
fóru svo fótgangandi áfram í leit
að 160 ekrum lands, þar sem þeir
síðan byggðu kofa fyrir fjölskylduna
og gerðu tilkall til landsins. Á vetr-
um söng í öxum Svíanna, og sagir
þeirra bútuðu niður viðinn. Á vorin
fengust þeir við járnbrautalagningu,
seinna var fjöldi innflytjendanna en er ierg franr á sumar hófu þeir
orðinn yfir 18 þúsund, 20 árum
seinna 100 þúsund og á næstu 10
árum bættust 300 þúsund manns
í hópinn. Frá sumum héruðum í
Súður-Svíþjóð fór um það bil tí-
undi hver maður til Ameriku. Frá
öðrum allt að fjórðungur íbúanna
á 30 árum, og einstaka þorp missti
helmlhg íbúa sinna, stundum á
skömmum tíma.
Áður en flóðbylgjan stöðvaðúst
hafði ein miljón og tvö hundiuð
þúsund Svía haldið yfir hafið til
Ameríku. En þetta var rúmlega _uin
þriðji allra íbúa Svíþjóðar fyrir
flutningana. Samt voru Svíar að-
eins lítill hiuti þess fjölda Evrópu-
manna, sem hélt til Ameríku *tir
starfsháttur þeirra manna,
sem vilja núverandi þjóðskipu
lag feigt, eins og t. d. komm-
únista, að reyna að fá verka-
lýðinn til að misnota verk-
fallsréttinn til þess að skapa
óáran og upplausn. Það er
heldur ekki óeðlilegt, þttt þess
ir menn vilji þannig misnota
þennan rétt og vekja andúð
á honum, þar sem þeir myndu
sjálfir óðara afnema hann, ef
þeir kæmust til valda, stor.
skipulagið í Austur-Evrópu.
Verkalýðurinn þarf að var-
ast slík vinnubrögð. Hann
þarf að læra að beita verkfalls
réttinum með réttsýni og hcí-
semi. Hann má ekki beita
honum til að knýja fram
meira en sanngjarnt er. Þetta
hafa verkalýðssamtökir. á
Norðurlöndum lært '•ieinasta
dæmið um það er samkomuiag
ið í pappírsiðnaðinum sær.ska,
þar sem verkamenn sættu sig
við þriðjunginn af kröfum
sínum eftir nánari athugun.
Þar sem verkalýðssamtökin
halda þannig með hófsemi og
réttsýni á málum, njóta þau
mikils og vaxandi álits og
verkfallsrétturinn stendur
traustum fótum í almennings
álitinu. Hvergi eru kjör a.-
mennings lika betri en þar
eða áhrif hans meiri á stjórn-
arfarið. Þar hefir íslenzka
verkalýðshreyfingin fordæmi,
sem er gott til eftirbreytni.
að yrkja sína eigin landspildu
Það var ekki heiglum hent að
vinna svo sleitulaust. En Svíarnir
voru harðánægðir, því að nú voru
þeir ekki leiguliðar, heldur sjálfs-
eignabændur. í dag plægja 100 þús-
undir sænskra Ameríkumanna rúm
lega 15 millj. ekrur lands í Ameríku
eða um það bil helmingi stærra
svæði en samanlagt ræktað land í
Svíþjóð. X verksmiðjum náðu sænsk-
ir járnsmiðir brátt yfirstjórn, og
vegna iðni sinnar voru beir í háveg-
um hafðir. Þeim var siðast sagt upp
og voru fyrst ráðnir aftur.
Draumur Svíanna var ekki að
komast í efni í Ameríku og snúa
síðan aftur heim til Svíþjóðar. Þcir
ætluðu sér að verða Ameríkunienn.
Fleiri Svíar en menn af nokkru öðru
þjóðerni sóttu um amerískan ríkis-
borgararétt strax og lög leyfðu. Þeir
virtu kosningarétt sinn mikiís. Og
sem fylgdu þeim rétti. í borgara-
stríðinu komu fleiri Svíar til her-
þjónustu en jafnvel innfæddir ná-
grannar þeirra.
Meðal innflytjenda voru karl-
menn nærri helmingi fleiri en kon-
ur, og olli það örari sameiningu
hins erlenda fólks og Ameríku-
manna. Tugir þúsunda kvæntust
innfæddum konum. Og sama end-
urtók sig í öðrum, þriðja og fjórða
ættlið. Það er því ómögulegt að
segja um, hve margir Ameríku-
menn af sænskum uppruna eru i
dag. Varlega áætlað gæti það v_rið
um 3,5 til 4 miljónir manna, eða
jafnmargt og helmingur íbúa Svl-
þjóðar í dag. En prófessor Amend-
us Johnson, einn fróðasti maður
um sögu sænskra Ameríkumanna,
heldur því fram, að rúmlega 11
miljónir okkar hafi meira eða
minna sænskt blóð í æðum.
En hinn mikli áhugi Svíanna
fyrir að gerast Ameríkumenn, h'-./ði
ýmislegt í för með sér. Þeir höíðu
elskað skógana og vötnin og þjóð-
söngva sína, en þessir eiginleikar
gengu ekki í arf til afkomendanna.
Margir innflytjendanna voru v.ð
kvæmir gagnvart uppruna sínum,
og leiddist t. d. mjög ef slíkt var
hægt að heyra á málfari þeirra,
Einnig breyttu þeir otft nöfnum
sínum og samræmdu þa.i enskri
tungu. Þannig kallaði Carl Sand-
burg sig Charles Sandberg, er hann
lét innrita sig í skóla. Kvennafnið
Björk varð Burk og síðar Burke,
Holm varð Holmes, Nilsson varð
Nelson og Johansson varð John-
son.
En slíkrar viðkvæmni ætti að-
eins fyrst í stað. Eftir því sem ár-
in hafa liðið, hafa hinir sænsku
innflytjendur áunnið sér sífeilt
meiri hylli.
Meðal hundrað frægra amerísk. a
vísindamanna af sænskum upp-
runa má nefna lífeðlisfræðinginn
Anton J. Carlson, Glen T. Sea-
borg, annan þeirra, er fann upp
plútóníum, Carl D. Anderson, sem
fékk Nóbelsverðlaunin 'yrir að
finna upp positron. Af frægum ieik
urum af sænskum uppruna má
nefna Grétu Garbo, Leif Erickson,
Van Johnson, Edgar Bergen, Gloria
Swanson, Ginger Rogers og Rich-
ard Widmark. Og af skáldum og
rithöfundum er Carl Sandburg sá,
er reit hina frægu ævisögu Lincclns,
þekktastur.
En ef til vili er stærsti skerfur,
sem sænskir innflytjendur nata
lagt af mörkum í Ameríku á sviðl
verkfræði. Johr. Ericson gerðist
frumkvöðull meðal Svía á því sviði,
þegar hann yíirgaf heimalandið
og hélt til Ameríku með skrúfstykk
ið sitt meðferðis árið 1830. Hið
járnklædda skip hans, Monitor, er
hafði innanborð%fallbyssu, er teikn
uð var af Dahlgren aðmírál, synl
sænsks innflytjenda, gjörbreycti af
stöðunni í borgarastríðinu, og
breytti jafnframt baráttuaðferðvm
á sjó í öllum heiminum.
Næstum hver einasta vél og tæki
er skapað af, eða búið til með að-
stoð vísindamanna og verkfræðinga
af sænskum uppruna. Ef til vill
er bifreið þín búin Stromberg blönd
ungi, sem var fundinn upp af
John Gullborg. Það tæki myndi
aldrei ná tilsettum árangri væri
það ekki fyrir hina nákvæmu end-
urbót Carl Johansson. Verkfæri
teiknuð af Vincent Bendix eru not
uð hvarvetna. Útvarpstækið yðar
og sjónvarpstækið hefir að geyma
ýmsa smáhluti uppfundna af Ernst
Alexandersson, og amerísk flugmá'
standa í mikilli þakkarskuld við
Charles A. Lindbergh, en faðir
hans var fæddur í Stokkhólmi,
Sænsk-ættaðir Ameríkumenn
hafa aldrei staðið saman sem einn
flokkur I kosningum, og úr þeirra
hópi hefir ekki komið neinn meirí
háttar stjórnmálaleiðtogi. En marg
ir þeirra hafa þó tekið að sér op-
inber störf, og má þar nefna sena-
torana Carlson í Kansasfyiki og
Anderson í Nýju Mexíkó, svo og
Johnson, fylkisstjóri í Vermont. í
Minnesota, þar sem tæplega tinn
fjórði hluti íbúanna er af sænsk-
úm uppruna, hafa sex synir Sví-
þjóðar setið í fylkisstjórastól á síð-
ast liðnum 60 árum.
í íþróttum hafa hinir sænskætt-
uðu Ameríkumenn löngum staöið
sig vel. Meðal þeirra má nefna Paul
Larson í knattspyrnu og Fred Lind
strom í handknattleik, sundkonurn
ar Martha Norelius, Greta Johan-
son og Marjore Gestring. Patty
Berg hefir verið meistari í golflc-ik
kvenna þrisvar sinnum
(Framliald & 6. sfðu.1