Tíminn - 26.07.1957, Blaðsíða 5

TÍMINN, föstudaginn 28. júlí 1957.
vismdamenn frá 57 löndum taka þátt
í geysivíðtækum alþjóðiegum vísindarannsóknum
Alþjóðajarðeðiisfræðiárið hófst 1. jólí s.I. '~~~'hiiiiiiiiiiiiiiíiiíi \\m~—mmum
og mun standa til 31. desember 1957
Að sumu leyti eru vfsincfa-
menn okkar fáfróðarl um
jörðina en um tunglið. Að
vísu hafa landkönnuðir fetað
sig áfram yftr heil megin-
lönd, kannað höf, sent sjálf-
virk skrásetningartæki upp í
háloftin í ioftbelgjum, fylgzt
með vindunum, sett norður-
og suðurijósin í samband við
sólbletti og segulmagn jarð-
ar. En þó er jörðin yfirleitt
enn ráðgáta, sem ekki er fylli
lega leyst.
f
Þetta er ástœðan fyrir því, að
efnt hefir verið til geysivíðtækra
alþjóðlegra vísindarannsókna, sem
hófust liinn 1. júlí s.l. og munu
standa til 31. des. 1958. Tímabil
þetta hefir verið nefnt hið alþjóð-
lega jarðeðlisfræðiár, og taka um
það bil 5.000 vísindamenn frá 57
löndum þátt í því.
Unnið verður að rannsóknum í
sambandi við 13 fræðigreinar. Þær
eru: Norður- og suðurljós og loft-
ljós, geimgeislar, gervihnettir, seg
ulmagn jarðar, jöklafræði, þyngd-
arlögmálsmælingar, eðlisfræði
gufuhvolfsins, álcvarðanir hnatt-
lengda og breidda, veðurfræði, haf
fræði, eldkólfarannsóknir í ytra
gufuhvolfi, jarðskjálftafræði og
rannsóknir á starfsemi sólarinnar.
Fáfræði um jörðina
Af hinni geysilegu víðáttu þessa
starfssviðs sést, að fáfræði okkar
um plánetuna, sem við lifum á,
er mikil.
Hver eru áhrif suðurskautsins
á veðurfar í hinum byggðu hlut-
um heims? Þessu getum við að-
eins svarað að nokkru leyti.
Hvert er sambandið milli starf-
semi sólarinnar, norður- og suð-
urljósanna og segulmagns jarðar?
Um þetta höfum við aðeins óljósa
hugmynd.
Veðurfar á jörðinni er að
hlýna. Það vitum við af því, að
jöklar dragast saman. En ástæð-
an fyrir þessu er okkur ókunn.
Yfir hvað stórt svæði ná norð-
ur- og suðurljósin á hnettinum?
Þetta vitum við ekki.
Þessi vandalnál og önnur þau,
sem rannsökuð verða á hinu al-
þjóðlega jarðeðlisfræðiári, eru á-
kaflega margbrotin.
Umfangsmestar verða sennilega
rannsóknir á gufuhvolfinu. Ástæð-
an fyrir því er aðallega sú, að í
gufuhvolfinu myndast veðrið á
jörðinni, og veðrið hefir áhrif á
alla þá, sem jörðina byggja. Þá
hefir veðrið einnig áhrif á útvarps
sendingar og siglingar.
Veðrið er hnattlægt, þ. e. a. s.
það er orsaka- og afleiðingasam-
band milli veðursins á ölltim stöð-
um á hnettinum. Gufuhvolfið cr
„vaki“ risavaxinnar orkuvélar, sem
fær orku sína frá sólinni. Stór og
smá hringrásarkerfi í gufuhvolf-
inu flytja hitann frá hitabeltunum
til heimskautasvæðanna.
Bæði á norður- og suðurhveli
jarðar verða gerðar veðurfræðimæl
ingar allt upp í um það bil 30.000
metra hæð. Frá fjölda athugun-
arstöðva, sem komið hefir vérið
upp um heim allan, verða sendir
loftbelgir með sjálfvirk vcður-
skráningartæki. Þessi áhöld senda
niður til stöðvanna upplýsingar um
þrýsting, hitastig, raka og vinda
í gufuhvolfinu.
Eldkólfar til rannsókna
Þá verður fjölda eldkólfa skotið
upp í allt að 320 km hæð og verð-
ur komið fyrir í þeim skráningar-
og senditækjum, sem senda margs
konar upplýsingar um aðstæður
á þessum slóðum til athugunar-
stöðvanna á jörðu niðri. Talið er,
að Bandaríkjamenn éinir muni
senda upp í hóloftin um eða yfir
600 eldkólfa.
Eldkólfar þessir eru margskon-
ar, og má þar t.d. nefna svonefnda
rockoons, sem komast upp í 96 km
hæð, og verður þeim skotið frá
loftbelgjum. Hæst komast Iris- eld-
kólfar, 320 km, en þeim verður
skotið frá athugunarstöðvum á
jörðu niðri.
Illutverk eldkólfanna í þessu
rannsóknarstarfi er mikið og marg
þætt. Af upplýsingum þeim, sem
berast til athugunarstöðvanna frá
mælitækjum í eldkólfunum uin
þrýsting í gufuhvolfinu, hitastig
þar og þéttleika, gera vísindamenn
sér vonir um að geta ráðið, hver
hin rétta bygging gufuhvoifsins sé.
Þetta er mjög veigamikið atriði,
þar eð það er skilyrði fyrir því,
að hægt sé að gera nákvæmari veð
urspár langt fram í tímann, auk
þess sem það stuðlar að aulcinni
þekkingu manna á grundvallarat-
riðum veðurfræðinnar.
| Annað stærsta hlutverk eldkólf-
anna verður að gefa unplýsingar
um hreyfingar gufuhvolfsins milli
hitabeltanna og heimskautasvæð-
anna og hringrás gufuhvolfsins
umhverfis heiminn.
Gufuhvolfið
Gufuhvolfinu eigum við að
þakka margt það, sem er bráð-
j nauðsynlegt öllu lífi: súrefni, raka,
einangrun gegn útgeislun frá sól-
J inni. En ekkert er það í gufuhvolf-
inu, sem er mikilvægara en hreyf-
ingar þess.
Vindar dreifa hitanum frá hita-
Hér sést mynd af gerfihnetti, sem notaður verður til rannsókna á hinum
ytra heimi. Hann er byggður úr magnesíum, er 50.8 sm. í þvermál og
vegur 9.7 kg. Frá bandariskum stöðum verða 12 slíljir hnettir sendir upp
í himingeiminn.
Suðurskautfð verður rannsakað nákvaemlega á iarðeðllsfræðiárinu. Byggð-
ar verSa sérstalcar rannsóknarstöðvar á suðurhvelinu og á myndinni sést,
hvernig cin þeirra á cð líta út. Neðanjarðarstöðvar verða byggðar, þar
sem híbýli verða fyrir víslndamennina, og rannsóknartæki, en uppi yfir
þeim verða rannsóknarstöðvar, eins og myndin sýnir, með útsýnisturnum.
beltunum til annarra svæða, þeir
flytja raka frá höfunum og bera
með sér úrkomu yfir meginlönd-
in, þeir taka með sér óhreint loft
úr borgunum og flytja í staðinn
hreint loft. Ef engir vindar væru
í gufuhvolfinu, myndu hitabeltin
vera óbærilega heit og hinn hluti
heimsins óþolandi kaldur. Megin-
löndin yrðu skrælþurr og þakin
ryki og loftið í borgunum kæf-
andi. Hringrás gufuhvolfsins held
ur loftinu stöðugt á hraðri hreyf-
ingu umhverfis hnöttinn.
Stöðvai- þær, sem taka á móti
upplýsingum frá eldkólfunum um
hreyfingar gufuhvolfsins, liggja í
keðju á fimm breiddargráðum.
Þrjár af þessum keðjum ná frá
einu skauti til annars — meðfram '
80“ vestlægrar lengdar, 10° aust-
Iægrar lengdar og 140° austlægrar
lengdar frá hádegisbaug.
Þá verða eklkólfar og notaðir
til þess að afla nýrra upplýsinga
um sólina og starísemi hennar. Við
sjáum aldrei alla sólina. Sem bet-
ur fer lokar ozone-lag fyrir mikið
af hinni útfjólubláu útgeislun henn
ar — sem betur fer, vegna þess
að ella myndi hún blinda okkur.
En eldkólfar, sem eru í mikilli
hæð, geta ljósmyndað allt litróf
sólarinnar og aflað okkur þannig
mikilvægra upplýsinga um útfjólu
bláu útgeislunina. Einnig verða
eldkólfar notaðir til þess að á-
kvarða dreifingu ozonsins í ytra
gufuhvolfi, mæla segulmagnssvæði
jarðar og rannsaka geimgeisla.
Ennfremur verða eldkólfar not-
aðir til þess að rannsaka rafhvolf-
ið, en það er rafmagnað belti, sem
nær allt frá 80 km til 400 km ofan
við yfirborð jarðar. Hafa vísinda-
menn mikinn áhuga á að afla sér
vitncskju um rafmögnun þess,
vegna þess að hún hefir mikil á-
hrif á útvarpssend'ingar yfir út-
höfin og aðrar langar vegalengdir.
Kringum 115 eldkólfar verða
settir á loít til þess að afla nýrra
upplýsinga um norður- og suður-
ljósin, en orsök þeirra er talin
1 vera rafhlaðnar agnir, sem koma
frá sólinni af og til, einkum á
meðan sólblettir eru, og lenda á
gufuhvolfi jarðar. EÍdkólfarnir
eiga að mæla þessar agnir.
Gerfihnettir
Við rannsóknir á hinum ytra
geimi verða notaðir gervihnettir.
Slikir gervihnettir eru byggðir úr
magnesium, og eru þeh 50,8 sm í
þvermál og vega 9,7 kg. Þeim er
skotið upp með þríliðuðum eldkólf-
um og losna þeir frá þeim, þegar
síðasti liðurinn dettur frá. Síðan
svífa þeir umhverfis jörðina á um-
ferðabrautum sínum, sem liggja í
allt frá 320 km til 1,280 km hæð,
og fara með 29.000 km hraða á
klst., þar til drcgur úr hraðanum
og þeir springa og leysast upp,
þegar þeir koma í þéttara loft nær
jörðinni. Þeir verða ef til vill á
lofti í nokkrar vikur og glampar
á þá í sólskininu á góðviðrisdög-
um. Burðarþol slíkra linatta verð
ur 9,2 kg.
í gervihnöttunum verður einnig
komið fyrir mæli- og senditækjum,
sem senda vísindalegar upplýsing-
ar til athugunarstöðva á jörðinni.
Af upplýsingum þessum er gert
ráð fyrir, að nánari vitneskja fáist
um þéttleika loftsins, um jarðar-
skorpuna og samsetningu hennar,
lcgun jarðarinnar og að hægt verði
að endurbæta ákvarðanir um
breiddar- og lengdarbauga. Með
aðstoð gervihnattanna munu vís-
indamenn einnig geta íylgzt með
hinni útfjólubláu útgeislun frá sól
inni yfir langan tíma og athugað
geimgeislana, sem einnig koma
frá sólinni eða bilinu milli stjarn-
anna og lenda á jörðinni.
Frá bandarískum stöðvum er á-
ætlað að sendir verði 12 gem-
hnettir, en þó geta þeir orðið fleiri.
Reistur hefir verið fjöldi athugun-
árstöðva á jörðu niðri, þar sem
tekið verður á móti upplvsingum
frá gervihnöttunum og fvlgzt með
ferðum þeirra á umferðabrautun-
um með aðstoð rafeindavéla, en
auk þess munu vísindamenn og á-
hugamenn um heim allan gera
eigin athugasemdir um ferðir
þeirra.
SuSurskautið rannsakað
Loks hafa verið gerðar ráðstaf-
anir til þess að rannsaka nákvæm-
lega suðurskautið, sem hefir allt
til þessa verið minnst rannsakað
af öllum svæðum á jörðinni. Þar
hafa verið reistar 57 athugunar-
stöðvar, og í þeim munu starfa
visindamenn frá 12 löndum. Þegar
rannsóknir á þessum slóðum
standa sem hæst. verða rúmlega
5.000 manns búsettir á suðurskaut
inu. sem venjulega er óbyggt. Á-
ætlað er, að um 50 skip og svip-
| aður fiöldi af flugvélum verði not-
! uð við rannsóknirnar og um eða
yfir 200 vélknúin farartæki.
Suðurskautið, sem nær yfir
15.500.000 ferkm svæði og nær að
meðaltali 1.800 metra hæð. er kald
asta svæði á jörðinni og áhrif þess
á veðr'ð og veðurfar í öðrum hlut-
um heims eru lítt þekkt. Sumir
vísindamenn eru þeirrar skoðunar,
(Framhald á 7. síðul
Á víðavangi
Reikningslist Mbl.
Morgunblaðið var að reikna
það út hér á dögunum, að verk-
fallsbarátta þess og skrípaleikur
foringjanna í sambandi við verk-
fallið mundi njóta meiri samúð-
ar meðal kjósenda í Reykjavík
en annars staðar á landinu. Mikis
er sú stærðfræði. En þessar bolla
leggingar blaðsins dylja ekki þá
staðreynd, að þessi valdabarátta
íhaldsforingjanna hlýtur æ
þyngri fordæmingardóm alls al-
mennings í landinu. Afleiðingarn
ar bitna nú á flcstum landsmönn-
um, þó þyngst á fólkinu úti um
byggðirnar. Það er því eðlilegt,.
að þar sé ríkari skilningur á
liinu sanna innræti valdabrask
aranna en í Reykjavík, enn sem
komið er. Þctta er undirstaðan
undir útreikningum Morgunblaðs
manna. En dæmið er bara ekkí
uppgert emi. Að lyktúm mun
klíka sú, sem nú stjórnar Sjálf-
stæðisflokknum og notar aðstöð-
una í eigingjarnri valdastreitu og
gegn þjóðarhagsmunum, hljóta
verðugan dóm allra landsmanna,
Málgagn verkfallsmanna
Það dylst ekki lengur neinum-.
hvert er málgagn verkfallsmanna
á skipaflotanum. Þræðirnir virð-
ast liggja beint í MorgunblaSs-
höllina og úr henni. Skrif Mbl
og orðbragð þess allt minnir á
ekkert fremur en ósvífnustu bar-
dagaaðferðir kommúnista hér á
árum áður. Þetta er þó sama
blaðið, sem stundum er að státa
af sigri íhaldsflokka í öðrum
löndum. Nú síðast var það geysi-
drjúgt yfir kosningasigri íhalds-
flokksins í Kanada og vildi fá að
verma sig í geislum hans. Nokkr
um vikum seinna er þetta sama
niálgagn farið að haga sér eins
og á bak við það stæði rótlaus
glæfralýður og ósvífnir valda-
braskarar. Þurfa menn frekarí
vitna við um tilgang verkfalls-
baráttu Morgunblaðsmanna? Er
þetta ekki lýsandi dæmi um
„hagsmuni okkar“?
Efst í huga
Farmannaverkfallið er þjóðfé-
laginu til stórtjóns. Það er síð-
asta og kröftugasta dæmið um
það, hvcrnig fámennir hagsmuna
liópar — stundum studdir af póli
tískum glæframönnum — eru að
tæta þjóðfélagið í sundur í milli
sín. Ræðir Morgunblaðið þennan
þátt deilunnar? Menn geta fleti
því síöustu daga og vikur og leit-
að. Nei, þjóðarhagsmunirnir eru
síðastir eins og í ræðu flokksfor-
mannsins á landsfundinum. Öll
skrif Mbl. ganga út á að segja
landsfólkinu að verkfallið sé
ríkisstjórninni til skaða og
skammar. Það er lóðið í augum
aðalritstjórans. Hvort kröfur eru
réttmætar eða óréttmætar, hvort
verkfallið skaðar atvinnuvegina
og álit þjóðarinnar út á við
meira eða íiiinna, um það er ekká
rætt. Það sem efst er í huga brýzt
frarn eins og beljandi árstraum-
ur og yfirskyggir allt annað. Og
það er að ríkisstjórnin sé í vanda
stödd, málið geti orðið henni tií
óþurftar. Hvernig það kemur við
þjóðina er ekki skráð á síður
Mbl. Þarna er enn eitt lýsands
dæmi um náttúru valdabraskar-
anna, sem enga raunverulega
stefnu hafa í þjóðmálum, enga
hugsjón, aðeins valdagræðgi á-
samt löngun í aðstöðu til að
halda áfram að hlaða auði og
völdum undir fámenpa klíku og
fáar fjölskyldur.
Ein rödd
Það er svo alveg í samræmi við
þetta, að það er aðeins þessí
rödd, sem heyrist í Mbl. þegav
farmannavcrkfallið her á góma.
Enginn, sém vill ræða verkfalls-
málin út frá öðrum sjónarhóli
cn blaðið sjálft og íhaldsforingj-
arnir gera, fær þar inni. Þessi
hugsunarháttur er orðinn svo rík-
ur, að Mbl. verður það efni í
þriggja dálka fyrirsögn á frétta-
síðu, að Tíminn skuli hafa bi 't
bréfkorn frá lesanda í baðstofu-
spjalli sínu, þár sem málið er
(Framhald á 7. síðu).