Tíminn - 25.08.1957, Blaðsíða 3

TÍMINN, sunnudaginn 25. ágúst 1957.
MÁL OG Menning
ftltEti. dr. Hsiítídr Halldórsron.
Bekkjarsystir mín, Kristín Þor- vera kunnugt um allt Suðurland,
láksdóttir frá Veigastöðum, skrif- en vera sjaldgæft, því að margir
aði mér fyrir nokkru ágætt bréf menn, sem ég hefi talað við og
með ýmiss ltonar merkilegum fróð upp runnir eru af þessum sló'ðum,
leik og fyrirspurnum. í bréfi henn- hafa ekki heyrt það. Greinilegt er,
ar, sem dagsett er í Iteykjavík 30. hvernig orðasambandið er hugsað.
júlí, segir svo: | Mér er ókunnugt um, að kálfshár
Kunningjakona mín spurði mig hafi verið nýtt til þess að gera úr
fyrir nokkru, hvort ég kannað- því hluti. Fífa var að minnsta kósti
ist við orðtakið það er í ykkur notuð í kveiki. En iúéfin hafa gert
káífshár og fífa, en ég neitaði sér ljóst, að stutt hefir verið í því,
því. Kvaðst hún hafa heyrt konu sem úr þessum hlutum hefir verið
úr Skaftafellssýslu nota þetta i
merkingunni „það er stutt í ykk-
ur, þið eruð ósátt“. Síðan hefi ég
spurt allmarga um þetta, en að-
ein-s tveir af þeim kannast við
orðasambandið. Ögmundur Sig-
gert eða öllu heldur, að stutt
myndi verða í því, sem úr þessu
kynni að verða gert.
Urn næstu tvö atriði skal ég
vera fáorður. Mér þótti vænt um
að fá nýja vitneskju um það, að
urðsson rafvirki, ættaður úr, orðið snæfur væri notað um veð-
Fljótshlíð, minnist þess að hafa' ltr. í öðrum merkingum er mér vel
heyrt þetta notað um eitthvað, kunnugt um orðið. Þá var einnig
gott að fá nýja heimild um orða-
sambandið að hafa hop af e-u. Ég
get bætt því við, að ég hefi hitt
nokkra fleiri Þingeyinga og menn
kunna á þeim slóðum, er vel kann
ast við orðasambandið. Meðal
þeirra eru þeir Þorkell Jóhannes-
son háskólarektor og Leifur As-
geirsson prófessor.
Hvers vegna er sagt upp á Akra-
nes, en upp í Borgarnes? Þetta
sem hafi átt illa saman. Móðir
mín, Sigriður Kolbeinsdóttir, Ár-
nesingur að ætt (úr Gnúpverja-
hreppi) kannast við orðtakið,
einkum í sambándi við tóskap.
Segir hún ,að það hafi verið nót-
a'ð um það, sem stutt var í eða
illt í óg illa samlagaðist. Ber
mjög að sama brunni með merlc-
inguna. Kemur mér þá í hug
þétta algenga orðtak að svara í
síýttingi.
í þætti þínum í Tíúianum 23.
júlí s. 1. ræddir þú nokkuð um
orðið snæfur og telur, að það sé
orðið fátítt í málinu, og skal ég
ekki véfengja það, en kunnuglega
lætur það mér í eyrum. Var það
notað í dagleg'u tali við Eyja-
fjörð, þar sem ég er uppalin, einK verá. Ég vil aðeins benda á, að í
um í merkingunni „fljótur, lið-1 sambandinu upp í Borgarnes er
ugur, snar í snúningum“, sbr. { ekki haft í huga, að um nes sé að
snæfur glímumaður. Faðir minn, {ræga> heldur þorp. í sambandinu
Þorlákur Marteinsson, uppalinn í Upp á Akranes er því öfugt háttað.
ar; urðu þar til konur tvær og
barn. Ann. II, 281.
Mér datt fyrst í hug, að orða-
sambandið vœri erlent að upp-
runa, en ekki héfi ég rékizt á neitt,
er styrki þá skoðun. Að vísu er til
í dönsku blive í merkingunni
„falla í stríði“ (nú að mestu eða
öllu úrélt) og í þýzku bleiben í
sömu merkingu og má rekja þessa
merkingu hinnar þýzkú sagnar allt
til fornháþýzku. Ekki hefi ég trú
á, að samban-d sé mil-li þéssarar
notkunar hinna érléndu sagna og
hins íslenzka orðasambands, enda
er ekkert orð, sem samsvarar til,
notað með þeim í þessari mérk-
ingu. Þá má bendá á, að í fornmáli
koma fyrir orðasamböndin verða
allr og verða ór heimi í merking-
unni „deyja“. Þá getur sögnin
veroa merkt „missa“ í fornmáli
og~ er til í sam-bandinu verða lífit
„deýja“ (í hinni frægú ví-su Þóris
jökuls í Sturlungu). En erfitt virð-
ist að koma þessu saman við orða-
sa-mbandið verða til. Þá er hugs-
anlegt, að orðasambandið sé lið-
fellt, þ. e. að eitthvert orð hafi
fallið brott á eftir til. Þannig hefir
Biöndal líklega hugsað sér það, því
að hann telur það í rauninni
merkja „blive for bestandig". Hef-
ir hann sennilega hugsað sér, að
brott hafi fallið orð, er merkti „ei-
lífð“. Ætti það þá í fyrstu að hafa
verið verða til eilífðar.
Ég nenni ekki að þegja um það,
að mér hefir flogið í hug skýring-
iiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiimiiiimiiiKiiiiutiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiniR
a =
a =
ra =
| Votheysgeymsíur |
| Getura afgreitt í sumar steina í nokkra votheysturna, I
1 ef pantaðir eru strax. I
STEINSTÓLPAE! H.F.
HöfSalúni 4.
Sítni 17848 I
virði-st mein-leysi-sleg spurning, en
hún er mjög erfið viðfangs. Yfir-1 artilraun á orðasambandinu, þó að
leitt er forsetninganotkun meðiég treysti-st ekki að svo komnu
staðanöfnum mjög erfitt vanda-
mál, og mun ég að þessu sinni
leiða hest minn að mestu frá því
að svara spurningunni, enda þyrfti
til þess langt mál, ef vel ætti að
Bárðardal, þekkir orðið einnig i
-sambandi við veðurlýsingu, t. d.
nú er hann snæfur, þ. e. „hvass
og kaldur“, oftast notað um
vonzkuhríð.
í síðasta þætti ræddir þú um
orðasambandið' að hafa hop af
einhverju, og kannast ég við það
í merkingunni „að hafa hliðsjón
af e-u“, enn fremur „að ha-fa veð-
ur af einhverju", t. d. vörðu.
Mig langar til að vita, hvernig
sú málvenja hefír skapazt að
segja ætíð upp á Akranes, en upp
í Borgarnes.
Það mun vera algengt að taka
svo til orða: „Osköp varstu lengi. j =
Ég hélt, að þú hefðir orðið til'
(þ. e. gengið fyrir ætternisstapa).
Hvernig er þetta hugsað?
Eg þakka Kristínu kærlega fyr-
ir brófið og mun nú víkja að ein-
stökum atriðum þess.
Um kálfshárið og fífuna veit ég
þetta: í Blöndalsbók segir þetta:
það er kálfshár og' fífa í honum,
han er kort for Hovedet. Menn
veiti því athygli, að í orðabókinni E
er orðasambandið ekki staðfært.
En ef athugað er seðlasafn orða-
bókarmnar, verður annað uppi á
teningnum. Þar segir svo:
Þaó er kálfshár og fifa í hon-
um, hann er stuttur í spuna, það
er liálfkæringur í honum. Arn.,
íhan er kort íor Hovedet.
Her er mikiu nánari fróðleik að
fá. Orðasambandið er þýtt á is-
lenzku, og eru þýðingarnar í full-
konmu samræmi við það, sem
Kristin segir i bréfi sínu. Enn
fremur er tilgreint, að heimildin
fyrir orðtakinu sé ur Árnessýslu.
Manni verður á aö hugsa, að hér
hafi Jón Oíeigsson um velt. Mað-
ur, sem séð hefir hönd Jóns, seg-
ir mer, að hann sjái ekki betur en
Jón haíi skrdað orðtökumiðann.
Samkv. þessum heimi-ldum, sem
ég hefi nú greint, virðist orðtakið
Má vera að sambandið upp á
Skaga hafi stuðlað að því. Svipað
er t. d. út á Dalvík, en suður i
Reykjavík.
Þá kem ég að lokum að orða-
sambandinu verða til í merking-
unni „deyja“. Þetta er sennilega
'gamalt í málinu. Elztu dæmi, sem
orðabók Háskólans hefir um það,
eru frá byrjun 18. aldar, hið elzta
úr Fitjaannál:
tók sltriða rnikinn hluta túnvail-
máli að trúa, að skýringin sé rétt.
En ég læt hana flakka. Sögnin
verða gat í forn-máli merkt „hljóta,
öðlast“, t. d. verða hylli e-s „hljóta
hylli e-s“. Orðið til (í orðasam-
bandinu) gæti verið þf. af nafn-
orði, tilur. Benda má á, að veika
orðið tili (sem tilur væri tvímynd
við) kernur fyrir í orðinu aldurtili.
Tili (og tilur) merkir í rauninni
„takmark". Að verða til gæti þann
ig verið „að hljóta aldurtila."
Geta má þess, að gömul nafnörð
geymast lengi í orðasamböndum.
Benda mætti á orðasambandið
eiga heima, þar sem enn varðveit-
ist nafnorðið heima „heimili". í
öðrum samböndum er heima at
viksorð.
En niðurstaða mín er sú, að upp
runi orðasambandsins sé algerlega
óvís. ,H. H.
yiiiiiiiiiiiiimiiiiiniiiiiiiHiiiiiiiuiiiiíiiiiiiimiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiuimiiimiuimiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiuiiiiiimn
I ÚTBOÐ I
I Tilboð óskast í að mála 24 starfsmannaíbúðir á Kefla- |
1 víkurflugvelli. §
= =
1 TJtboðslýsingin verður afhent á skrifstofu Varnarmála- I
| deildar, Laugavegi 13, frá og með mánudeginum 26. þ. |
1 m. gegn 200 kr. skilatryggingu. Tilboðin verða opnuð á 1
| sama stað mánudaginn 2. september kl. 11 f.h.
| Varnarmáiadeifd J
( utanríkisráðuneytisins. j
= S
iiiiiiiiiiiiiimiiiiiiiiiiiiiiimHiiiiiiiiiiHmiiiiimmitmiiiiEiiiiiuuitiimmiiEitmiiiiiiiiiiiimiumiimiiiiimmiiiiiTri
/Ifcoe B£rPt
t/WMOFÖT
úiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiuiiiiiiiuiiuiiiiiuuiiiuiiiiiiiuiiiiiiiiiuuiuiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiyj
Orðsending til útsölumanna |
| tímaritsins DAGSKRÁR |
s s
Útsölumenn eru vinsamlega beðnir að
gera skilagrein fyrir 1. hefti hið allra f
fyrsta. 1
I Afgreiðslan er í Edduhúsin, Lindar-
götu 9a, Reykjavík. |
.........................................................iiiiiiiiniiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiil
| Tilboð óskast I
1 í nokkrar bifreiðir (fólks- og sendiferða-), er verða til i
1 sýnis að Skúlatúni 4, miðvikudaginn 28. þ. m. kl. 1—3 I
| eftir hádegi. I
| Ennfremur nokkrar yfirbyggingar (body) er verða til 1
§ sýnis á sama tíma. i
| Tilboðin verða opnuð í skrifstofu vorri kl. 5 sama dag. 1
| Nauðsynlegt er að taka fram símanúmer í tilboði. I
Sölunefnd varnarliöseigna. |
1 Sambandshúsinu. — Sími 17080. =
■iiHHiHiHiHHiiiiiHHiiHHHiiiiiiiiiiniiiiiniuiiiiiHiHiiiiiiiHHiiiHimiiiiiHiiiiiniiiiiiiiiiiiiimiiimmiiiininBiina
Verksmiðjur
Revkjavík
TÞ/jmlfiðsm
Söludeild
Sími 1-7080
BumimmiimiiiiinmmiimiiiiiumumiiiiiuiuummimumuiiuimiimiuiiiimmmumuimuimiB
iHiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiliiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiuiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiii!iiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiuiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiii.)iiiiiiriBBiimf*iiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiHiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiniiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiniiiiiiiiiriiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiig
Úrslitaleikur íslandsmótsins
fer fram í dag kl. 4,30 á Laugardalsvellinum. — Keppa \ií
Akurnesingar — Fram
Dómari: Haukur Óskarsson. Verðlaunaafhending fer fram að leik loknum.
Línuverðir: Helgi H. Helgason og Bjarni Jensson. MÓtanefftdín
■lllllllllll«enilUIIIUHIIIIUllUIIIUIIUUIIIIIIIIIIlUlllUIUlUmiIUllllllllUllilllllllllllllllllllllllllllHIIIUIIIIIIIIIIIIUHIIIUIUIlllllUUHIUUIUUUiH<IU(llllUIIIIIIIIIIIIHIIIIHIIIIIIIHltlIIIIlHIIII1llllllllllllimilllllllllllillllilllllIIIIIIIIIIIllllIlll!lllllllllllllUIHHIUIIIIIIUHIUlllllIUIIIllIllIIUlUUUi I