Tíminn - 11.09.1957, Blaðsíða 5

T í MIN N, miðvikudaginn 11. september 1957.
5
HaBSdór Kristjánsson, Kirkjubóli:
Kjördæmi, réitlæíi og reikningsvél
Nýlega mátti lesa í Morg
unblaðinu, að spámaSur mik
i!l væri upprisinn innan Al
þýðuflokksins. Hver dálkur
inn eftir annan af þeirri
vizku, sem runnið hafði úr
penna hans var endurprent-
aður í Morgunbiaðinu og síð-
an aftur-endurprentaður í
ísafold og Verði, svo að fagn
aðarboðskapurinn skyldi ná
til hinna sundruðu og smáu
í dreifðum byggðum lands-
ins.
Þetta var óvenjuleg ánægja fyr-
ir Morgunblaðið á hinum síðustu
og verstu tímum, þegar andstreym
ið verður hvað ömurlegast og Sjálf
stæðismenn kveina sárast undan
herleiðingunni í Babýlon stjórnar-
andstöðunnar, horfandi upp á það,
að óverðugir menn eins og Her-
mann og Hannibal „leika þá tign
bæði gálaust og grátt, sem guð
hefði smurt handa þeim“.
Réítlæti huggarans
Jafnvel í hin yztu myrkur ná
neistar vonarinnar. í þetta sinn
var hinn mikli huggari Jón P.
Emils, landskjörstjórnarmaður Al-
þýðuflokksins, svo sem Mbl. titlar
hann. Hann skrifaði grein um
kjördæmamálið. Kjarninn í stefnu
lians er sá, að hver kjósandi eigi
að hafa jafnan rétt til áhrifa á
skipun þings með atkvæði sínu.
Béttlætið sé það eitt, að jafnmörg
atkvæði séu bak við hvern þing-
mann eða að minnsta kosti þing-
menn hvers flokks, þegar þau mál
eru gerð upp.
Þetta var sá gleðiboðskapur,
sem Mbl. endurprentaði og flutti
öllum sínum lesendum og birti síð-
ait ýmsar hugleiðingar um fagnað-
arerindið.
Hvernig uríu kosninga-
iögin til?
Sú kjördæmaskipun og kosn-
ingalög, sem við búum nú að, er
síðan 1942 eins og kunnugt er.
Hún er þannig til komin að .41-
þýðuflokkurinn tók upp gamlar
tillögur Sjálfstæðismanna og
flutti á Alþingi í frumvarpsformi.
Þessir tveir flokkar komu svo
frumvarpinu fram með stuðningi
kommúnista, og bar ekki á neinni
ógleði hjá leiðtogum Sjálfstæðis-
manna, þó að kommar réttu þeim
hjálpai-hönd við að hagræða þess-
um hyrningarsteinum þjóðfélags-
byggingarinnar.
Við Framsóknarmenn vissum
það gjörla sumarið 1942, þegar
barizt var um þessa löggjöf, að
hún værí gölluð. En þeir, sem að
henni stóðu, voru ekki upp á það
komnir að taka mark á bendingum
Framsóknarmanna. Þeir voru
sannfærðir um að þeir væru að j
gefa þjóð sinni réttláta löggjöf.'
Það var svo hátt hafið yfir flokks-
hagsmuni, að frambjóðandi Sjálf-
stæðismanna í þessu-kjördæmi kall
aði það aukaatriði, liver ætti hend-
ina, sem kæmi upp á Alþingi til
að samþykkja réttlætið. Þá var j
hann að benda flokksmönnum sín-1
um á að kjósa með Alþýðuflokkn- j
um, svo að réttlætismálinu. yrði í
borgið.
Stjórnarskrárnefndir
Stjórnarskrármálið hefir verið
til endurskoðunar í 13 ár frá því
að stjórnarskrá konungsríkisins
var snúið upp á forseta í talsverðu
flaustri í sambandi við lýðveldis-
myndunina. Það mun ekki ofmælt,
að kjördæmamál og kosningalög
hafi staðið einna fastast fyrir við
þá endurskoðun. Raunar munu
þeir, sem setið hafa í stjórnar-
skrárnefndum, aldrei hafa komizt
svo langt að leggja fram ákveðn-
ar tillögur. Ber þar margt til. Það
fyrst, að nefndarmenn hafa allir
verið umboðsmenn flokka. Þeim
hefir því naumast verið frjálst að
bera fram persónulegar skoðanir,
enda sagði íormaður stjórnarskrár-
nefndar vorið 1949, — Bjarni
Benediktsson heitir hann, — að
allt væri ónýtt, sem nefndarmenn
kynnu að gera, nema flokkarnir
stæðu að því. Það má líka íinna
þess dæmi, að persónuleg ummæli
einstaks manns í stjórnarskrár-
ne'fnd hafi verið túlkuð á vafa
saman hátt og af takmarkaðri góð-
girni, svo sem þau væru stefnu-
yfirlýsing flokksins.
Flokksmál ecSa þjó&tnál?
Það leiðir af eðli málsins, að
þegar unnið er í umboði flokks
verða hagsmunir flokksins ofarlega
í huga. Ég efa það ekki, að í öllum
stjórnmálaflokkum séu menn, sem
géta litið á kjördæmamálið sem
þjóðmál, en ekki flokksmál. Hins ■
vegar mun það ekki vera ofmælt, í
að málsvarar og fulltrúar flokka!
freistist oft til þess að reikna og
meta hvað kynni að vera hagkvæm j
ast fyrir flokkinn. Að minnsta |
kosti munu þeir gefa því auga1
hvernig það kæmi út fyrir flokk-
inn. Það er vorkunn, en heppilegra
kynni þó að vera að athuga fleira
en stundarhagsmuni einstakra
flokka, þegar kjördæmamálinu er
ráðið til lykta.
Það hefir þegar verið nefnt, að
Sjálfstæðismenn stóðu að stjórnar-
skrárbreytingunni 1942. Þeir stóðu
líka að uppbótarsætunum 1934.
Þetta var þeim þá hvort tveggja
réttlætismál, — þ. e. a. s. — Sjálf-
stæðisflokkurinn gat að öðru
óbreyttu fengið fleiri þingmenn
en ella með því móti.
Svo komu kosningarnar 1953
og Sjálfstæðisflokkurimi fékk
engan uppbótarmann. Þá urðu
einmenningskjördæmin allt í
einu góð í Mbl. Aftur og aftur
niátti lesa þar þá herlivöt, að
Sjálfstæðisflokkurinn gæti feng-
ið hreinan meirihluta á Alþingi
með því einu að bæta við sig
nokkrum tugum atkvæða. Á Al-
þingi fój-u talsmenn flokksins
óvirðingarorðum um uppbótar-
kerfið. Jóliann Hafstein sagði, að
mönnum fyndist það óeðlilegt að
fallnir menn gengju ljósum log-
um í þingsölunum eins og þeir,
sem kosnir hefðu verið.
Eftir kosningar 1956 varð upp-
bótarkerfið aftur gott í Mbl., og
einmenningskjördæmin meingöll-
uð. Þá var runninn af flokknum
sá sæludraumur, að hann gæti feng
ið meirihluta á Alþingi með minna
en 40% greiddra atkvæða.
Þetta er rifjað upp hér, til að
sýna, hve flokksleg og þröng,
skammvinn og skammsýn viðhorf
manna í kjördæmamáli geta verið,
en engan veginn til að kasta sér-
staklega rýrð á Sjálfstæðismenn.
Aft fullnægja réttlætinu
Það er eflaust góð og falleg hug-
mynd að vilja gera rétt manna sem
jafnastan án tillits til búsetu, at-
vinnu, efnaliags o. s. frv. En vera
má, að Jón Emils liafi ekki tekið
með í reikning sinn allt, sem máli |
skiptir í því sambandi. Hér skal j
aðeins minnzt á nokkur atriði, sem
ýmsum þykir ekki sæma að ganga
þegjandi framhjá.
Þeir biíja um forréttindi
Höfuðborgin hefir þá sérstöðu
að ýmsir áhrifamestu stjórnmála-
menn og foringjar allra ílokka
hljóta að eiga þar heima. Þó að
þeir séu ekki nema sumir lcjörnir
til að vera fulltrúar byggðarlags
síns, getur ekki hjá því farið, að
þeir þekki vel til og séu í margs
konar tengslum við höfuðstaðar-
búa.
Þetta eitt sér er svo mikið at-
riði, að þeir, sem vilja láta höfuð
staðinn hafa sama kjósendafjölda
og afskekktari héruð landsins
bak við Iivern þingmann, ættu
ekki að kenna mál sitt við jafn-
rétti. Þeir eru nefnilega að berj-
ast vyrir forrétíindum fyrir höf-
uðstaðinn.
Dæmi
annarra
Vel má líta á það, að þær
þjóðir, sem lengst hafa náð í því
að jafna lífskjör og skapa alþýðu
manna hamingjusama daga, búa
ekki við þá kjördæmaskipun, sem
Jón Emils virðist óska sér. Það
er sama hvort við nefnum Norð-
urlönd, Bretland eða Bandaríki
Norður-Ameríku í því sambandi.
Út af því skal ekkert leggja, en
staðreynd er það, að lífskjör al-
mennings geta orðið góð, þó að
kjördæmamálið sé ekki undantekn
ingarlaus höfðatöluregla.
Tvímenningskjördæmi
Bandaríkjanna
Öldungadeild Bandaríkjaþings
er skipuð tveimur fulltrúuin írá
hverju sambandsríki. Þeir eru
kosnir óhlutbundinni kosningu, en
ekki eins og í tvímenningskjör-
dæmunum hjá okkur.
Mér eru ekki tiltækar alveg nýj-
ar tölur um mannfjölda þessara
kjördæma í Bandaríkjunum, en ég
hygg að hlutföllin milli New York
ríkis og Nevada séu svipuð og miMi
Seyðisfjarðar og Reykjavíkur. Árið
1930 voru íbúar annars kjördæm-
isins innan við 100 þúsund en hins
yfir 12 milljónir. Síðan hefir hlut-
fallið að vísu breytzt, en er þó
fyllilega sambærilegt við mun á
minnsta og stærsta kjördæmi ís-
lands.
Þessi kjördæmi kjósa hvort sína
tvo fulltrúa til öldungadeildarinn-
ar.
Vifthcrf kjördæmanna
Kjördæmin munu eiga sér
tvenns konar tilgang. Þau eiga að
tryggja því fólki, sem býr á á-
kveðnu svæði sérstakan fulltrúa og
málsvara á þingi og þau eiga að
tryggja kynni og bein tengsl þing-
manns við kjósendur, þannig að
kjósendur hvar á landinu sem er,
eigi hægt með að flytja mál sitt
við þingmann. Bandaríkjamenn
munu telja fjallabúa og námu-
menn í Nevada hafa sömu þörf og
eiga sama rétt til tveggja fulltrúa
á þingi, eins og fjölmennið í stór-
borgunum á austurströndinni.
Tökum svo til dæmis eitt kjör-
dæmi á íslandi, Norður-ísafjarðar-
sýslu. Árið 1910 voru þar tæp fjög-
ur þúsund íbúa eða um það bil
4,65% af þjóðinni allri. Síðan hef-
ir mannfjöldi í landinu tvöfaldazt
en Norður-ísfirðingum fækkað
meira en um helming, svo að nú
eru þeir aðeins rúmlega 1% af
þjóðinni allri. Reikningsvélin seg-
ir Jóni Emils, að þetta kjördæmi
verðskuldi ekki nema hálfan al-
þingismann.
Er nú alveg víst að öllu réttlæti
verði fullnægt með slíkum reikn-
ingi? Er ekki eitthvað til í rökum
þeirra, sem segja að Norður-ís-
firðingar hafi jafnvel enn meiri
þörf fyrir þingmann vegna þess
hvað þeir eru fáir og þess vegna
eigi þeir enn fullan siðferðilegan
rétt á heilum alþingismanni?
Óskadraumur Jóns Emils
Jón Emils vitnar í stefnu Al-
þýðuflokksins á fvrri tímum og fer
þar allt niður á 1928. Þar mun
hann eiga við tillögu Héðins Valdi-
marssonar um að gera landið allt
eitt kjördæmi. Það mun líka vera
sú aðferð, sem ein er sæmilega
trygg til að fullnægja réttlæti
reikningsvélarinnar önnur en ótak
markaður fjöldi uppbótarmanna.
Þó hefir það mikla galla að
gera landið allt eitt kjördæmi.
Það skapar vonir og aðstöðu íyr-
ir ýmis konar ævintýramenn og
smáflokka og þar af leiðandi
samningamakk og vcrzlun eftir
kosningar. Slíkt kosningafyrir-
komulag mun því flestu öðru
fremur taka þann rétt af kjós-
endum að vita hvað þeir eru að
gera með atkvæði sínu en ala á
ábyrgðarleysi og prangi að tjalda
baki. I
Mörgum og smáum flokkum og
flokksbrotum fylgir löngum glund- j
roði og spilling og er lítil ástæða'
fyrir okkur íslendinga að leggja
okkur fram um að leita slíks.
Réttlæti hlutfallskosninga
Það er einber barnaskapur ef
menn halda að hlutfallskosningar
almennt tryggi það að réttlæti
reikningsvélarinnar komi fram.
Það er hægt að benda á íiltekin
ákveðin dæmi úr bæjarstjórnar-
kosningum og lireppsnefndarkosn-
ingum síðustu ára, sem sýna það,
að sá meirihluti, sem kosinn var
í 7 manna stjórn, hefði orðið
minnihluti, ef kosnir hefðu verið
9 menn. Sigur eða ósigur veltur
stundum á því hvað marga á að
kjósa rétt eins og hinu hvað marg
ir kjósa hvern lista.
Annað dæmi: Kjósa á 5 menn í
hreppsnefnd og 5 til vara. A-listi
fær 101 atkvæði og 4 menn kjörna.
B-listi fær 50 atkvæði og 1 mann
kjörinn. Fimm kjósendur B-listans
strikuðu efsta mann listans út og
réðu því þar með að annar maður
listans var kosinn, enda þótt hinir
■ 45 kjósendur listans hafi ef til vill
I greitt honum atkvæði vegna efsta
I mannsins.
| Réttlætið er kannske ekki alltaf
alveg fullkomið þegar reikningsvél
in hans Jóns er búin að yfirfara
úrslitin.
Shapa kjördæmin
yfirstétt?
Fámenn einmenningskjördæmi
eru engan veginn annmarkalaus,
fremur en annað. í fljótu bragði
virðist sumum, að þau gefi þeim,
sem þar búa, óheppilega sterka að-
stöðu til að skara eld að sinni
köku. Því er rétt að spyrja, hvort
svo hafi orðið í framkvæmd. Eru
tekjur manna þar meiri en í mesta
þéttbýli landsins, vinnutími styttri,
lífsþægindi meiri o. s. frv.?
Það er víst ástæðulaust að hafa
angur og áhyggjur af því, að kjör-
dæmaskipunin hafi valdið slíku
ranglæti.
Er ekki það jafnrétti og þióð-
félagslega réttlæti, sem mestu
varðar einmitt þetta, að lífskjörin
séu sem líkust og aðstaða manna
til að njóta lífsins sem jöfnust?
Á það má líka benda, að rétt-
ur fámennisins til fulltniavals
stendur öllum opinn. T. d. getur
Jón P. Emils eflaust fengið jörð
eða útræði í kjördæmi Sigurðar
! Bjarnasonar, ef honum finnst eft
U ir svo miklu að slægjast.
Fleira en |)ingsæti
Jón Einils bendir réttilega á það,
að atkvæðamagn á Alþingi sé ekki
einhlítt til að stjórna landinu. Rík-
isstjórn þarf líka traust almenn-
ings og fylgi. Annars er hún van-
máttug og dæmd til falls.
Sú stjórn, sem raunverulega
hefði sáralítið fylgi, gerði því eklci
mikinn skaða, því að hún gæti
aldrei haldið völdum stundinni
lengur. Hins vegar er hugsanlegt
að kosningalög og kjördæmaskipun
yrðu til að harnla gegn því að starf-
hæf stjórn yrði mynduð. En ekki
sé ég að bent verði á glögg dæmi
slíks úr íslenzkri þingsögu. Svo
mikið er víst, að þau sterku rök
reynslunnar vantaði í grein Jóns
Emils.
Hitt er Jóni aftur á móti trúar-
atriði, að ólán hendi hvern þann
stjórnmálaflokk, sem hreppi þing-
sæti úr hófi fram í ósamræmi við
atkvæðamagn. Sú trú mætti vera
honum nokkur raunabót, því ör-
yggi er að vita guðsdóm ganga yfir
hvern þann, sem græðir á ranglæt-
inu.
Aðrir rnunu þó finna dæmi þess,
að andstreymi, mæða og heimilis-
böl hafi gert vart við sig í stjórn-
málaflokkum án þess að þeir hefðu
óeðlilega miklu þingliði á að skipa.
Hverju reiddust þá goðin?
A eitt kjördæmi alS rátJa?
Það, sem gerzt hefir hér á landi,
er einmitt það, að vissir flokkar
hafa meginfylgi sitt í Reykjavík,
einkum Sjálfstæðisflokkurinn.
Reykjavík er langsámlega fjöl-
mennasta kjördæmið, enda kýs
hún 8 þingmenn og atkvæðamagn
Reykvíkinga ræður mestu um það,
hvaða flokkar fá uppbótarsæti.
Auk þess sem hér liefir verið sagt
um styrk óg vald höfuðborgar, er
þess að gæta, að Reykjavik nýtur
fjölmennis og auðs. Þó að t. d.
Akureyri væri gerð að höfuðborg
landsins, yrði samgöngum og
verzlun að miklu leyti stjórnað frá
Reykjavík eftir sem áður. En þeg-
ar þriðjungur þjóðarinnar býr í
höfuðborginni og mestur aúður
þjóðarinnar er þangað kominn, er
áhrifavald beirrar borgar orðið
geysilega mikið.
Ilitt er áreiðanlega ekki heppi-
legt að neinn staður sé svo vold-
ugur, að hann ráði landinu öllu.
Þó að einn flokkur nái sterkum
meirihluta í Reykjavík, á hann
ekki þar fyrir að stjórna allri
þjóðinni. Þetta er kjarni kjör-
dæmamálsins.
Eitf kjördæmi á ekki að
geta ráSið ö!íum hirsum.
Menn segja, að þetta liggi ekki
fyrir, þar sem Reykjavík sé enn-
þá í minnihluta með þjóðinni. Þró-
un síðustu ára stefnir óðfluga að
því að innan fárra ára búi meiri-
hluti þjóðarinnar í Reykjavík og
útborg hennar, Kópavogi, sem
rætt hefir verið um að sameina
Reykjavík. Þess vegna er ekki
hægt að ganga framhjá þessari
spurningu:
Á meirihluti í einni borg
að stjórna öllu landinu?
Þctta er grundvallaratriði kjör-
dæmamálsins.
i I
Samt er ég þakklátur Jóni
Þegar kjördæmamálið er yfir-
vegað með ró, kemur í ljós, að það
er ekki svo einfalt, að reiknings-
vélin leysi það ein, þó að hún sé
annars ágætt áhald og hjálpartæki.
Það þarf dómgreind og mannvit
til að leysa kjördæmamálið eins
og önnur mannfélagsmál. Þau mál
eiga alltaf að vera til umræðu og
endurskoðunar. Margt getur þar
orkað tvímælis í framkvæmd, því
að fá úr’ræði. verða annmarkalaus
með öllu.
Jón P. Emils á þökk skilið fyrir
að hefja umræður um þetta mál
snemma á kjörtímabili. Almennar
umræður á rólegum tím'a cru ólíkt
lieppilegri en skyndiverzlun bak
við tjöldin á Alþingi rétt áður en
lagt er í kosningabaráttu, svo sem
var 1942, enda á sú „réttarbót“ nú
formælendur fáa.
Það bendir til þess, að þannig
á ekki að vinna löggjafarstarf.
Fliigskeytin grobb og
áróðnr hjá Rússnm
WASHINGTON, 9. sept. — Kjarn-
orkumálanefnd Bandarikjanna
skýrði frá því í dag, að Rússar
heíðu gert tilraunir með kjarn-
orkusprengju nú fyrir skömmu.
Hefði hún verið fremur lítil. Sein-
asl skýrði nefndin frá sprengjutil-
raunum Rússa 22. ágúst s. 1.
Aðstoðarlandvarnaráðherra
Bandaríkjanna sagði í ræðu í dag,
að það nxyndi áróður einn og gort
úr Rússum, að þeir ættu nú fjar-
stýrð flugskeyti, sem senda mætti
ihvert á land sem væri. Taldi hann
Bandaríkjamenn standa Rússum
jafnfætis í framleiðslu þessara
vopna.