Tíminn - 20.10.1957, Síða 5

TÍMINN, sunnudaginn 20. október 1957.
MÁL og Menning
Margt býr í sjónum: - Lindýr
Því miður hefi ég ekki tæki-
II færi til að segja lesendum blaðs
II ins frá öllum þeim verðmætum,
|| sem mennirnir sækja eoa hafa
II sótt til lindýranna í djúp hafs-
ins. Það er svo ótrúlega margt,
sem þessi dýr geta framleitt til
II ómetanlegs gagns fyrir okkur
|| jarðarbúa. Ég ætla að benda á
II nærtækt dæmi, segjum skelja-
II kalkið í Faxaflóa, sem kcnnir
|| ao notum við væntanlega fram-
II leiðslu sementsverksmiðjunnar
H nýju á Akranesi. Dýrin vinna
|| kalkið úr sjónum og skila því
|| aftur í dauðum skeljum, sem
víða mynda orðið þykkt lag á
bctni sjávarins. En líkamir
|| þeirra eiga ekki það eitt fyrir
höndutn að skýla okkur í steypu
|| veggjum íbúðarhúsanna, heldur
II verða þeir einnig fóðurjurtum
okkar nauðsynleg fæða, og á ég
|| þar við áburðarkalkið, sem gert
|| er ráð fyrir, að verksmiðian
framleiði. Hinn græni gróður
|| og skeldýralíf hafsins er þann-
ig í óbeinum tengslum hvort
við annað.
|| ÞAÐ VAR mjog snemma í sögu
■: mannkynsins, óvíst hvenær, að
menn uppgötvuðu, að hægt var
|| að fá fagra liti úr sumum teg-
II undum skeldýra, og var það ó-
|| spart notað fram eftir öldum.
Hér var um að ræða hinn ann-
H álaða purpuralit. En það voru
|l nær eingöngu efnaðir menn auk
konunga og keisara, sem klædd
|| ust purpuralitum fötum. Fram-
|| leiöendur litarins héldu honum
|| sem sé í geysiiháu verði og
|| græddu á honum of fjár. Kuð-
|| ungarnir, sem liturinn var unn-
: inn úr teljast til tveggja skyldra
II ættkvísla: Purpura (purpura-
|| sniglar) og Murex (skarlats-
§§ snekkjur). Sumar þessarra teg-
i, unda eiga heima í austanverðu
Miðjarðaíhafi; enda veiddar og
notaðar mest af þeim þjóðum,
§§ er Miðjarðarhafslöndin byggðu.
Eru Fönikíumenn einna íræg-
astir fyrir það, hve purpuralit-
|| ur sá, er þeir framleiddu, var
' fagur og endingargóður. Talið
|| er, að þeir hafi selt 1 kgr. af
§| purpuralitaðri ull á 18000 krón-
ur (miðað við nútíma peninga-
; gengi), og þótti það laglegur
; skildingur i þá daga. En hvern-
ig hinn fagri litur var búinn til,
var haldið algerlega leyndu
fram eftir öllum öldum. Nú er
gátan ráðin fyrir löngu. Frá
|| Túnis er talið, að litunarlistin
§| hafi borizt til Rómverja. Var
|| mikið þar um purpuralitun á
! . dögum hinna rómversku keis-
|| ara.
§§ Á dögum Árelianusar (270—
§1 275 e. Kr.) kostaði 1 kgr. af
Nákiiðuiígar. — Svona breyti-
legt getur útlit hans verið.
purpuralitaðri ull í Rómaborg
fullar 30000 krónur.
En litur þessi var notaður á
fleira en uil og fatnað. Litað
var fílabein, pergament o.fl.
Þá var og iitarefni þetta notað
sem blek.
TALIÐ ER, að hætt hafi verið
að mestu að framleiða purpura
lit um -miðja lö. öld. Þó var
þessu haldið við á stöku stað.
T. d. á írlandi fram á 17. öld.
Og í Noregi þekktist snígla-
purpuri fram á 18. öld. Jafnvel
enn þann dag í dag ganga íbú-
ar Baleareyja í purpuralitum
fötum, er þeir hafa litað upp á
„gamla móðinn“.
Efni það, sem notað er úr
sniglunum til litunar, er seig-
fljótandi kirtlavökvi. Hefir kirt
iil þessi stundum veriö neíndur
purpurakirtill. Hér við land er
mikið af kuöungi þeim, sem gef
ið hefir verið nafnið nákuðung-
ur, og hefir hann í sér þennan
svoneínda purpui’akirtil. Seint
á 18. öld var snigill þessi mik-
ið noíaður til litunar i Noregi.
Og sennileg-t er íalið, að Beda-
prestur hinn íróði éigi við þenn
an kuðung í kirkjusögu Engil-
saxa, þegar hann talar um liag-
nýtingu purpurasnigilsins. Hér
á landi veit ég ekki til þess, að
nákuðungurinn, se-m auðveit er
að safna í stórum stíl, hafi ver-
ið nötaður til purpúralitunar.
En ekk’er-t gæti verið auðveld-
ara. En eigi að síður hefir ná-
kuðungurinn komið töluvert við
sögu hér á landi. Fyrir um það
bil hálfri öld fundust lög af ná-
kuðungi á landi uppi við I-Irúta
fjörð. Bendir sá fundur til þess,
að einhvern tíma hafi tegund
Wif:
Kirkjan og áfengisvandamáliS
Kveíja íil hins „ábyrga borgara“ írá
séra Kristjáni Róbertssyni
í blaðinu Sindri, 3. tbl. þ. á.,
sem Áfengisvarnarnefnd Akur-
eyrar gefur út, birtist eftirfar-
andi grein eftir ritstjórann séra
Kristján Róbertsson, sem hann
nefnir „Kveðja til hins ábyrga
samborgara“.
BISKUPAFUNDUR sænsku kirkj-
unnar haldinn 1953, gaf á sínum
tíma út athyglisverða yfirlýsingu
um bindindishreyfinguna og bind-
Indismálin. Þar er meðal annars
komizt að orði á þessa leið: „Því
má ekki gleyma, að þessi hreyfing
(þ. e. a. s. bindindishreyfingin) er
frá öndverðu runnin upp frá kristi-
legum rótum“. Á öðrum stað í yf-
irlýsingu iþessari segir svo: „Kirkj
an á að hvetja sérhvern kristinn
og ábyrgan samborgara til þátt-
töku í baráttunni gegn skaðlegum
áhrifum áfengis“.
Þessi yfirlýsing sænska biskupa-
iundarins er ákvarðandi fyrir
stefnu sænsku kirkjunnar í bind-
indismálum almennt, og ég hygg,
að kirkjur allra landa geíi heils
hugar tekið undir þessa skeleggu
yfirlýsingu. ,
FG VIL LEYFA mér að benda á
þetta hér þeim til glöggvunar, sem
myndu hyllas-t til að kalla það of-
stæki, að prestur skuli skipta sér
af áfengisvandamálum þjóðar sinn-
ar
• Eins og málum er háttað nú í
dag, verður að líta á það sem kristi
lega skyldu hvers ábyrgs borgara
að gera sér ljósa grein fyrir því
; böli, sem áfengið veldur, og breyta
1 í samræmi við það. Þær skyldur,
sem vér höfum í þessum efnum,
eru ekki fyrst og fremst gagnvart
’ sjálfum oss, -heldur miklu fremur
gagnvart sérhverjum meðbróður
| og samfélaginu í heild. Vandamál
j ofdrykkjunnar er nú tvímælalaust
I eitt stærsta vandamál þjóðarinnar,
þessi lifað góðu lífi á nefndum :§
slóðum. Þegar lögin fundust,
var'nákuðungurinn algerlega út §
dáuður við Húnaflóa og hefir ||
verið það um aldaraðir og fram |§
til-1920 að mitrnsta kosti. Ná- :(
kuðungurinn lifir grunnt og :§:
ekki í mjög köldum sjó. Norð- 4
lenzki sjórinn hefir því verið
honum bersýnilega of kaldur. ;
En hlýnandi veðrátt-a hjá okk- ||
ur hefir gert þao að verkum, að
hann hefir útbreiðst að nýju við
Hrútafjörð og fikrar sig óðum ;
austur á bóginn við rorður- : ;
s-tröndina. Hinn mikli skelja- i
fundur vi& Húnaflóa sýnir ó- : :
tvírætt, að e.inhvern tíma eftir §:
lok jökultímans, heíir verið i
sæmilega hlý veðrátta, að §:§
minnsta kostr á borð við það, ■:
sem nú er. En hve lar.gt er þá §
síðan? 4000—50Q0 ár segja :
reikningsmeistarar, og kemnr |§
það vel heim við ýmislegt ann- i
að í tímatali jarðlagafræðinga.
Við sjáum því á þessu, að ná-
kuðungurinn er allra bezti hita §:§
mæiir. En gallinn er, að hann §
niælir bara allt eftir á en ekki i
fyrirfram. Nákuðungurinn er ||
meira en litgjafi og veðurfræð-
ir.gur (svona af hæglátara tag- i; i
inu), .hann er líka .reglulegur N
töfratoddi — getur sem sé kom i I
ið fram í ótal myndúm, sem or- ; i
sakast af því, hve breytilegu :
lífi hann lifir og við ólíkar að- (
stæður (þó heíir hann eicki
enn aðlagast miklum sjávar-
kulda). Þetta leiðir af scr, að ||
lögun kuðungsins getur verið i
svo margvisleg og vfirborðs- i i.
mynztrið svo breytilegt, að
auðgert er fyrir hann að viila
uáttúrufræðingum sýn. Álitið
er, að mismunandi seltumagn
sjávar, hafi mikil áhrif á útlit
kuðungsins, en vissulega er það
ekki einrátt um breytinguna.
MARGIR dýrafræðingar eru
furðu lostnir yfir því, með hve
iniklum hraða nákuðungurinn
getur breiðst út við strendur
landanna við breyttan sjávar-
hita eða aðrar hagkvæmar að-
stæður, þar sem hann festir þó
egg sín á fjörusteina eða klapp-
ir, og ungviðin fá aldrei að
létta sér upp og sigla um á hin
um léttu bárum hafsins, eins og
svo margar skeldýralirfur gera.
En við þekkjum ekki alltaf
ráðin, sem náítúran hefir til að
opinhera lífið.
SUMIR náttúrufræðingar halda
því fram, að nákuðungurinn
gæti eggjá sinna, líkt og horr,-
síJið gerir í sínu heimkynni.
Þetta hefir að vísu ekki verið
sannað; en nákuðungurinn er :; |
svo fjölhæf skeþna, að ég að ;| I
minnsta kosti vantreysti honum ;:§ |
ekki til þess að hafa barna- j
gæzlu á hendi.
Ingimar Óskarsson.
og meðan svo er, getur kirkjan
ekki selið þegjandi hjá. Kirkjan
sér sig knúða til að kveðja sér-
hvers kristinn og ábyrgan samborg
ara til þátttöku í baráfctunni við
þetta mikla vandarnál.
ÁSTANDIÐ í áfengismálunum er§
í stuttu máli sem hér segir: Með |
hverju nýju ári ver þjóðin æ meirij
fjármunum til áfengiskaupa. Þær'
tölur, sem þetta varða, eru n-ú orðn ]
ar svo háar. að það hlýtur að valda'
skelfingu hverjum hugsandj manni.i
Sumir kunna að segja, að þstta
veiti íslenzka ríkinu áli-tlegar t'ekj-
ur. Þær tekjur kunna að sjást á
pappírnum, en hitt mun þó sönnu
nær, að ríkið liafi af þessu mikið
fjárhagslegt tjón, séu ö!l verðmæti
metin réttilega, sem fara fcrgörð-j
um vegna hinnar gífurlegu áíengis
neyzlú.
Þau eru t. d. ekki fá hei'uilin.
sem opinberir aðUar verða að'
styðja og styrkja vegr.a áfeng-sböls
ins. Þau eru heldur ekki fá manns t
lífin, sem fara forgörðum vegna á-
fengisneyziu. Ungt og efnileg: fólk
ver.ður oft að gsyma bak yið lás
og slá á kostnað ríkisins vegna
(Framhald á 8. síðu.)
Ritsíl. dtr~ Haiidór Halldirsson.
ÉG MUN nú halda áfram, þar
sem frá var horfið í síðasta þætti,
að birta sýnishorn úr orðasafni
Sigvalda Jóhannssonar frá Mýra-
tungu, einkum mun ég birta lýs-
ingar hans á ýmsum deyjandi
menningarfyrirbærum. Ég skeyti
því ek’ki, þótt í sumum tilvikum
séu til svipaðar lýsingar annars
staðar.
Um orðið hemingur segist Sig-
valda nvo:
liemingur: skæði, skóefni. Hem-
ingar voru þau skæði kölluð, er
fengust úr fram- og afturhækl-
um á stórgripahúðum. Heming-
arnir voru skornir af húðinni rétt
ofan við hné og konungsnef stór-
gripanna. Skór gerðir úr, heming-
um þóttu ekki fallegir í lögun
og féllu eigi vel að fæti. Tásaum
þurfti eklci að gera á þá skó,
einkum afturhemingana. Sjaldg..
Þjóðtrú sú, sem Sigvaldi hefir
heyrt um kerlingareld, er svipuð
þeirri, er ég hefi vanizt. Honum
farast svo orð:
Kerlingareldur: uppþornaður gor-
kúlusveppur. Börn höfðu mjög
gaman af að sprengja þá og láta
sáldrið úr þeim rjúka upp, en
gæta urðu þau þess að láta rykið
úr kerlingareld ekki fara upp í ,
augun, þvi að það var trú manna
fyrr á tímum og jafnvel sumra
enn, að ef rykið úr honum færi
upp í augun, þá yrði sá blindur,'
er fyrir því yrði. Kerlingareldur
var fyrrum notaður ofan í sár
til þess að draga þau saman. Alg. |
Ég vil bæta því við, að mér er,
það í barnsminni, að ég sá eitt j
sinn austur á Fljótsdalshéraði j
settan kerlingareld ofan í sár, sem j
mikið blæddi úr. Brá svo við, að j
blóðstraumurinn hætti. En ekkij
veit ég, hvort það var fyrir áhrif
kerlingareldsins eða ekki.
I UM ORÐIÐ kilpur hefir Sigvaldi
þetta að segja:
kilpur, fötukilpur. Á mjólkurföt-
um og vatnsfötum voru kilpar
settir í gegnum eyrun á fötunni
og upp í handfangið gegnum göt
á báðum endum handfangsins, og
voru liök á endum kilpsins, er
féllu yfir á barm gatsins, sem
var á fötutrénu. Síðan var smá-J
spýta sett ofan í gatið og hélt,
þá öllu föstu. Kilparnir voru bún-
ir til úr hvalskíði og síðar úr
gjarðajárni eða vír. Þetta var
mjög algengt fyrrum.
Allir skilia vitanlega orðið klsta,
en ég er ekki viss um, að allir,
sérstaklega unglingar, geri sér
grein fyrir því, að kistur voru fyrr
á tímum miklu mikilvægari hús-
gögn eða búsgögn en nú eru þær.
Af lýsingu Sigvalda ætti mönnum
að verða þetta Ijóst:
kista (flt. -ur), kvk. Kistur voru
algengar hér á heimilum, og var
um tvær gerðir að ræða: hálf-,
kistur og heiíkistur. Hálfkistur
voru vandaðri og fallegri. Oft
voru málaðar rósir eða stafir á';
lokið og framhlið þeirra, svo og ,
ártal. Hálfkistur voru venjulega,
með kúptu loki og mjórri í botn-j
inn en að ofan. í öðrum enda'
þeirra var handraðinn með loki
yfir, og í honum geymdi eigandi
kistunnar ýmislegt smádót. Hálí-1
kistur voru aðallega notaðar til
þess að gsyma fatnað í. Iíeilkist-
ur voru látlausar að uían og jafn- i
breiðar að ofan og neðan, lokið
var ekkí kúpt, heldur slétt. í.
öðrum enda þeirra var handraði. I
í heilkistum geymdi fólk korn-
mat til vetrarins. Stundum vo^u.
hálfkistur með málmspöngum að
utan. Aig.
við túnávinnslu, en þó töluvert
öðruvísi, einkum liausinn. Hann
var í heilu lagi, allbreiður og
nær helmingi lengri en breiddin.
Kláruhausinn var úr breiðu borði
og var eggmyndaður á báðum
röndum. Kláran var notuð til
þess að berja mykjuhlössin, er
síðan var dreift yfir völlinn.' Á-
j hald þetta sést ekki nú. Önnur
gerð af klárum var mikið notuð
j um tíma. Sú gerð var öll miklu
j sterklegri en grashrífan, og haus-
inn var miklu styttri, en með
grófari tindum. Alg.
Næst kem ég að skemmtilegu
orði, sem vera má, að hafi tak-
markaða útbreiðslu. Það er orðið
langfjall. Um það hefir Sigvaldi
þetta að segja:
langf jall: liggja á Iangf jalli var..
kallað, er fólk lá í tjaldi í marga
sólarhringa fram á heiðum við
fjallagrasatínslu. Þegar sólarhiti
var mikill á daginn, hélt fólk
kyrru fyrir, svaf og hvíldi sig,
en þegar kvölda tók og nóttin
færðist yfir, hamaðist það við að
tína fjallagrösin. Það þótti — og
þykir — belra að tína grös, þeg-
ar rakt var á jörð, enda fljóttekn-
ari þá. Þessi tilhögun við tínslu
fjallagrasa tíðkaðist hér fyrrum,
en nú er þessi háttur ekki við-
hafður. En nú fara menn í svo
nefndar skottuferðir.
Og hvað segir svo Sigvaldi um
orðið skottuferð? Það er á þessa
leið:
skottuferð: skyndiferð. Orðið er
notað um grasaferðir, eins og nú
tíðkast hér um slóðir. Farið er í
grasaferð að morgni dags og kom-
ið heim aftur að kvöldi sama
dags eða farið í grasaferðina
fram á heiðar að kvöldi dags og
komið heim aftur árla næsta
dags. Alg.
Þetta var um grasaferðirnar. Ég
liefi engu við það að bæta, því að
ég hefi aldrci dvalizt á þeim slóð-
um, þar sem venja hefir verið að
fara til grasa. En gaman væri að fá
bréf um orð og orðasambönd, sem
varða grasatínslu.
ÞÁ KEM ég að orði, sem mér
þætti einnig trúlegt að hefði stað-
bundna merkingu, enda svo sagt
í Blöndalsbók. Svo segir í orða-
safninu:
móður. Þar sem háir bakkar með
hvömmum eru við sjó, safnast
oft í kafaldsbyljum að vetrinum
mikill snjór, og myndast þar
mjög þykkir skaflar, er ná langt
fram á fjörur, þar sem útfiri er
mi’kið eins og víða er við þá firði,
er ganga inn úr Breiðafirði að
norðaustanverðu, einkum ef firð-
irnir eru ísi lagðir. Þegar vorar
og ísa leysir af fjörðunum, byrj-
ar sjórinn um stórstraumsflæði
að eta sig langt inn undir skafl-
inn, og myndast þá við það hol
mikið. Við það, að sjórin fellur
undan skaflinum, brotna framan
af honum stór stylcki, oft fleiri
mannhæðir á þykkt. Snjórönd
(snjóskafl) þessi kallast hér um
slóðir móður. Alg.
Gaman væri að fá bréf um sum
þessara orða,- sérstalclega langfjall
og mó'ður. H. H.
Ég minnist vel þeirra kistna,
sem Sigvaldi kallar hálfkistur, en
alarei heyrði ég það nafn á þeim,
svo að ég muni. Ég veit líka til
þess. að matur var geymdur í slík-
um kistum.
EN SNÚUM okkur nú að Idar-
unni. Henni lýsir Sigvaldi svo:
klára (flt. -ur) kvk.: verkfæri,
eins konar hrífa, sem notuð var
Stórfelidar skemmdir
á karfafarmi
Akureyri: Togarinn Kaldbakur
'kom af Grænlandsmiðum fyrir
nokkrum dögum með um 260 lest-
ir af karfa. Reyndust aðeins um
60 lestir vinnsluhæfar í hraðfrysti-
’húsinu, en allt hitt fór í bræðslu
í Krossanesi. Rannsókn fer nú
fram á því, hvernig á skemmdun-
um stendur og kom Sigurður Pét-
ursson gerlafræðingur þeirra er-
inda hingað. Úrskurður er ekki
fallinn. Hér er um verulegt fjár-
hagstjón að ræða, þar sem um
helmingsmunur er á verði hráefnis
til bræðslu miðað við vinnslu í
hraðfrystihúsi.