Tíminn - 30.03.1958, Qupperneq 5

yíM I NlV, suuuudaginn 30. marz 1958.
5
1
< t . _ ii
MUNIR On-
vjr
MINJAR:
Biskupsmítur
- SKÚLI THORLACÍUS, rekt-
jfj or og jústitsráð í Kaupmanna-
ij höfn ,gaf forngripasafninu þar
j j í borg nokkra góða gripi árið
jjf 1813. Meðal þeirra var biskups-
| mitur úr Skálholtsdómkirkju,
:;j; og cr það enn til sýnis meðal
j| hinna virðulegustu kirkjugripa
j;| í þjóðsafni Dana. Það er eina
jfj islenzka mítrið, sem enn er til,
j einn hinna örfáu gripa, sem
jjj enn minna á kirkjudýrðina,
jjjjj meðan „allt hafði annan róm,
j j áður í páfadóm“, meðan i kirkj
; j ununí „glóði á gullið hreina,
j f graínar bríkur og steina“, svo
að notað sé oraðlag Bjarna
f skálda í saknaðarljóði hans um
jfj fj'iri tíðar glæsibrag.
í RÓMVERSK-'kaþólsku kirkj
urmi er mítur hluti hins biskups
lega skrúða og er aðeins notað
við biskupsverk, en ekki þar fyr
ir utan. Ekki verður saga bessa
virðingartákns rakin icngra afí-
ur í tímann en til miðrar 10.
aldar. Um það leyti verður þess
vart, að prelátar í Róm eru
farnir að nota þennan höi'uðbún
að, en ulan Rómar virðist.mít-
ur haifa verið næsta fátítt þang-
að til íram kemur á 12. öld,
cn þá verður það smátt og
smátt fastur og sjálfsagður þált
ur. biskupsskrúðáns ú .Vestur-
iönduin. Það eru.því mestar lík-
ur til að hinir. fyrstu íslenzku
biskupar, svo sem ísleifur og
Gissur í Skálholti, hafi alls ekki
bórið mítur, en hugsanlegt er
það, ef þeir hafa verið sérlega
næmir á þær nýjungar í kirkju-
siðum, sem í uppsiglingu voru á
þeirra dögum.
í fyr'stu voru mítrin töluvert
ólík því, sem seinna varð, en á
síðasta þriðjungi 12. aldar má
heita að fullmótuð sé sú mftur-
gerð, sem haldizt hefur óbreytt
ætíð síðan, þótt þessi skrautlegi
höfuðbúnaður hafi reynzt sér-
lega næmur fyrir smekkbreýt-
ingum og tízkuhvörfum ald-
anna. Mítrið er húfa með upp-
standandi burstum að framan
og aftan og böndum tveimur
aftan á, sem lafa niður á hreð-
ar. Á 13. öld var hæð burstanna
í hófi og skrautið einungis
I
/■jfl v
'áT". ■ á; ■ Á#i' ■
Biskupsmítur trá Skálholti.
gjörð umhvérfis op og borðar
upp í burstirnar að - aftan og-
framan, en þegar stundir liðu
breikkaði mítrið og hækkaði, o-g
gull og eðalsteinar tóku sér þar
bólfestu í hinu mesta óhófi, og
þessi þróun rann sitt skeið
fram á barok- og rokokotíma 17.
og 18. aldar, þegar mælirinn
loks varð fullur, og aftur tók
að draga úr öfgum og ofhlæði.
HÉR Á LANDI þarf þó ekki
að rekja þessa sögu svona langt.
Henni lauk með siðaskiptunum.
Til voru þá á biskupsstólum
báðum mörg mítur, og sum
þeirra voru viðurloða í dðm-
kirkjunum lengi fram eftir,
þótt aðeins þetta eina bjargað-
ist að lokum. Og það er hvergi
nærri það, sem dýrast eða fín-
ast hefir verið. Ef til vill hefir
það einmitt komizt af, sökum
þess að það var nógu fátækt að
gulli og gimsteinum til þess að
vera lítið eftirsóknarvert til
sundurrifs. En samt er þetta
mítur góður gripur, einfaldur
og smekklegur. Það er úr bláu
flayeli með gullofnum borðum
umhverfis að neðan, við jaðra
burstanna beggja vegna og
langsum upp eftir burstunum,
en stór gullsaumuð blóm á
burstarhelmingunum báðum
megin við, tvö og tvö á hverj-
um. Hæð mítursins er nokkuð
mikil eða 30 cm, en breiddinni
er stiilt í hóf og skreytingin
skynsamlega látlaus. Talið er
þetta útlent verk og mundi þó
ekki auðvelt að skera úr því
til tolítar. En rétt mun vera, að
það sé frá um 1500 og því eitt
bið yngsta mítur, sem komizt
hefir i eigu Skáltooltsdómkirkju.
Telja má nokkurn veginn ör-
uggt að þetta mitur hafi krýnt
höfuð hins síðasta kaþólska
biskups í Skálholti, Ögmundar
Pálssonar (d. 1540), og liklega
einnig fyrirrénnara hans, Stef-
áns Jónssonar (d. 1518), þess
ér af sumum var kailaður
grjótbiskup. Örlög þess urðu
hin sömu og Ögmundar biskups
að fara til Danmerkur og koma
ekki aftur.
Kristján Eldjárn.

Tmmmrn
Hvalir
|| ÞÁ ER BEZT að halda áfram
að spjalla ögn um hvalina, les-
ijj endur góðir. Eg var búinn að
, geta um steypireiðina, sem
stendur öllum nútíma spendýr-
|| úm á sporði, hvað stærð snert-
|jj ir. En í kapphlaupi við önnur
|| dýr fengi hún ekki háa stiga-
|| tölu ,cn sundþolið hefir hún
fram yfir þau. Við fæðingu cr
steypireyðin 6—7 metra löng,
stundum marga daga samfieytt,
nuddandi scr upp við þau, til
þess að reyna að losa sig við ó-
værðina. En þetta ber venju-
lega lítin árangur. Hvallúsin,
þetta illartaða kvikindi, læsir
klónum á kaf í húð hvalsins og
fer hvergi. Steypireiðurin er á
slundum nefnd bláhvalur, af
því að hún er dökkblágrá á lit-
inn; þó cr kviðurinn með
nokkru ljósari blæ en bakið.
LANGREYÐURINN cr minni
hvalur, sjaldan meirá en 25 m
Búrhvalur.
p:I
og meðgöngutíminn er eitt ár.
T\úburafæðing er mjög sjald-
gæf. Steypireiðurin er ekki fé-
lagslynt dýr; annað hvort er
hún alein á ferð eða í hæsta
lagi með maka sínum og barni,
ef nokkurt er. Hjónin sýna
hTOrt öðru mikla trygg'ð. Ef
annað þeirra er drepið, sveimar
hitt í námunda við líkið, eins
icngi og kostur er, og sætir þá
oflast af þéim sökum sömu ör-
lógum og makinn. En steypircið
urín, þessi stóra og hrausta
; skepna, á lí'ka sína óvini (aðra
: en manninn), sem gera henni
j lífíð leitt; það er hvaliúsin.
I Neðan ó höfði hvalsins eru
j djúpar fellingar, og í fellingum
i þesSuni leitar lú'sin sér hælis,
j sv’o að hvalurinn á mjög örðugt
j mc'ð að losna við hana. Stund-
j um ver'ður Iiann svo ærður af
i kláða, að hann kastar sér með
í heljar afli á skip, ef þau eru í
\ irámunda við hann, og eltir þau
; ...■'7'W
löng; hún er dökk á baki og
með hvítan kvið. Hviti liturinn
sker vcl af við sæblámann; sést
því langreiðurin langt til. þeg-
ar hún er að fá sér í svanginn,
því að þá veltir hún sér alltaf
á hilðina. Það er talið, að hún
lifi á svifi eins og aðrir skíðis-
hvalir, en hún fylgir ekki alltaf
matseðlinum. Komist hún í síld
artorfu, tekur hún hressilega til
matar sins, og cr þá ekkert að
telja síldarnar ofan í sig. En
með þessu móti fær hún lika
feiknin öíl af svifi, t. d. ruuð-
átu, scm síldin er búin að inn-
byrða.
Langreyðurin er miklu snar-
ari í snúningum en steypireyð-
tirin og. mun félagslyndan
skepna, en skapbráð 'er. hún, ef
lienni er ekki sýnd full kurteisj.
Sé t. d. verið að pota í haiia
með skutli, iþá ræðst hún með
offorsi. á bátinn eða skipi'ð, sem;
er við veiðarnar. Þegar hún vill'
iVÍAL OG MENNING
vera laus við þessi áleitnu j
mannkrili, þá er hún vis til þess j
áð þjóta í burtu með 36 km j
. braða á klukkustund. Kvendýr- :
ið er injög styggt, en karlinn :
þvert á móti. Hann er .sem sé :
svo f-orvitinn, að hann veit ekki
sitt rjúkandi ráð fyrr en mað-
urinn er búinn að brugga hon-
um bánaráðin.
HNÚFUBAKURINN er
kiunnalegar vaxinn en reyðar-
hvaíirnir, og ekki nieira en 14
—18 m að lengd. llann hcfir
sérstaklega löng bægsli. Karl-
dýrið lætur scr ákaflega annt
um maka sinri, ef eitthvað er að
honum, og syrgir hann mjög, ef
hann er drpcinn. En kvendýrið
er ekki lengi að sýta það, þó
að karlinn fái í sig sþrengikúlu;
það rekur bara snjáldrið snöggv
ast í hann; slær því næst hressi-
lega t-il sporðinum og „segir
bless“. Og litlu seinna hillir
undir hinn eftirlifandi maka út
við sjóndeiklarhringinn; þar
hittir hann máske gamlan pipar
karl og byrjar óðar að gefa hon-
tnn „undir bægslið". Þessir pip-
arkarlar, sem hvalveiðimennirn
ir rekast stundum á eina síns
liðs, eru mjög styggir og varla
unnt að komast í skotfævi við
þá. En sjái slíkur hnúfubaker
myndarlegan kvenhval, þá hæg'
ir hann fljótt ferðina, rís upp
að framan. og vcifar bægslmunn
og gleymir þá öilu rieina hinni
kvenlegu fegurð. Þetta notíæra
veiðimennirnir sér og gripa
hann glóðvolgann í miðjum.
ástaratlotunum. Svona er lííið
miskunnarlaust.
TANNHVALIR hafa fleiri eða
færri tennnur í skoltinum og
eru því flestir þeirra hin harð-
skeyttústu rándýr. Hér við land
hafa sézt 12 tegundir tannhvala,
og er búrhvalurinn þeirra
stærstur, allt að 30 m langur,
enda eftirsóttur af hvalveiði-
mörinum. En það er fleira en
(Framh. á 8. síðu).
Ritstj. dr. Halldór Haildórsson
1L jiáthir 1958

Guðmundur J. Einarssön á
Brjánslæk, sem lesendum þáttar-
ins er að góðu kunnur fyrir ágæt
bréf, sem i^mn hefir sent mér,
segir svo í bréfi til mín, dags. á
Brjánslæk 28. nóv. 1957:
Þó það sé máske óviðkomandi
þáttum yðar í Tímanum, langar
mig til að gi'ennslast eftir áliti
yðar um þessa setningu úr
Sturlungasögu: „Engi maðr frýr
þcr vits, cn meir ertu grunaðr
um gæzku“.
Svo er mál með vexti, að eitt
sinn átti ég í nokkru þrefi við
tvo grcinda og nokkuð lesna
menn. Héldu þeir því fram, að
segja ætti græsku, en ekki
gæzku. Nokkru seinna vildi svo
til, að ég skrifaði stutta blaða-
grein, og af gefnu tilefni notaði
ég þessa sömu setningu úr
Sturlusögu. En ritstjóri blaðsins
eða prentai'ar breyttu orðrnu
gæzku í græsku, og kunni ég
þeim litlar þakkir fyrir, því
ungur lærði ég Setninguna eins
og ég hafði hana, og ég stend í
þeirri íneiningu, að þannig sé
hún rétt. Hvað álitið þér?
Ég bið Guðmund afsökunar á
því, hvc dregizt hefir fyrir mcr
að svara honum. Ég cr á sama
máli og hann um setninguna úr
Sturlusögu, er hann gerir að um-
ræðúefni, og skal hú rokstyðja
þá sköðun niína nánara. Bezta
ivtgáfa, sem til er af Sturlungu,
er útgáfa Kristians Kalunds:
Sturlunga saga efter ðlembrauen
Króksfjar'ðarbók udfyldt efter
Reykjarfjaiðarbók udgiven af
Det kongclige nordiske Oldskrift-
Selskab I—II, Kbh. og Kria 1906
—1911. í þessari útgáfu er fylgt ‘
stafsetningu handritsins og þess
ol't getið, ef aðrir leshæltir erú í
öðrum handritum en því, sem til
grundvailar er lagt útgáfunni. í
þessari útgáfu er setningin á
þessa leið (stafrétt):
„engi maðr fryrr þer vitz, enn
meirr ertv grvnadr vm gæzko“.
Stiirl. I, 118.
Til grundvallar er lagt skinn-
haridritið Rrúksfjarðarbók (AM
122a, fol.), sem talið er frá miðri
14. öld. Ncðanmáls er þess gctið,
að orðinu mcirr sé skotið inn
eftir Reykjarfjarðarbók (AM
122b, fol.), .skinnbók frá því um
1400. Þess er getið, að í því hand-
riti sé ritað gezku, sem jafngildir
gæzku eí'tir nútímastafsetningu.
í pappírshandritinu Stockh. pap.
8, 4to, sem er frá því um 1650,
er hins vegar ritað gretzku, sem
jafngildir græzku eftir nútíðarrit-
hætti.
Það cr ekkert álitamál, -að taka
ber texta hinna fornu skinnbóka
fram jriir leshátt hms unga papp-
íi'shandrits. Að vera grunað'r um
gæzku mcrkir „ að vera tor-
tryggður, að því er varðar
gœzku“, þ. e. Brandur biskup ef-
ar, að Sturla-hafi góðleik (gæzku)
til að bera. Seinni alda mcnn
hafa ekki skilið merkingu sagnar-
innar gruna í þessu sambandi og
því breytt setningunni. Og þessi
skekkja hefir jafnvel slæðzt inn
i sumiir Stúrlunguútgáfur.
Skíðavika irni pásk-
ana á ísafirði
ÍSAFIRDI í gær. — Hin árlega
skíðavvka Skíðafélags ísafjarðar
vérður haldln í páskávikunni. Er
þetta sú tuttugasta og fjórða í
röðinni. Farnar verða hópferðir
uin Scljalandsdal og einnig verður
■keppni í bruni og boðgöngu. —
•Kvöldvökur verða í Skíðheimum
og dansleikir í Alþýðuhúsinu ' og
Uppsölum. Miikill. og góður snjór
er nú i nágrenni ísafjarðar, enda
er skíðafærið notað á hverjum
sunnudcgi. Esja fcr úr Reykjavík
á miðvikudag fýrir páska og aftur
suður á annan páskadag.
i G.S.
Gísli Magnússon í Eyhildar-
holti segir svo í bréfi til mín,
dags. 11. des. 1957:
Orðið pera htfir tvær merk-
ingar í málinu. Annai-s vegai’
táknar það suðrænan ávöxt,
hins vegar hlíf eða hylki um
rafljós. Ljóshylkið er ekki alib
kostar ólíkt ávextinum að lög-
un, og því hefir hér orðið sam-
ncfni, jafnt á íslandi sem öðr-=
um Noi'ðurlöndum. Má og vera,
að ekki komi að sök. En fyrir
löngu datt mér í hug, hvort ekki'
mætti hafa orðið Ijóska úm
Ijósaperu. Ljóska er stutt eg
þjált orð, engu síður en pera
og hefir það fram yfh' að vcm
íslenzkt. Orðið cr til i málinu
sem sérheiti, nákvænilega jafu-
algengt — eða fátítt — og léir-
ljósar hi-j-ssur eru. Eigi þyi-fti
það fyrir að standa. Nafnorðið
ljóski er Iíka til (Blöndalj. Eit
það er dautt orð, sem ertgrr
kunna skil á utan ef til vill eín.'-
hverjir læknar. Þyrfti því ekkí
að óttast, að þessum orðum yrðii
ruglað saman, cnda aruiað karí!-
kynsorð, cn hitt kvenkyns. —
Gaman væri að fá álit yðar á
því, sem hér hefir verið minnzt
á.
Mér finnst oi'ðið ljóska IjflM,-
andi faiicgt j orð, sem vert vierí
að taka upp sem nýyrði. En mér
lízt ekki á, að útrýmt verði orff-
inu pera. Það orð er mjög gamalt
í málinu, kemur fyrir í handriti
frá því nm 1400 sem nafn á peru-
tré og er kunnugt frá 17. öld sem
nafn á ávextinum. í merkingunnii
„ljósbylki“ hefir það nú tíðkazf
í áratugi. En ég vil skjóta því til
raffræðinga og rafmagnsverk-
fræðin'ga, hvort þeir gætu ekkí'
notað orðið Ijóska sem nafn á
eirihverju ljósatæki, sem þá vaní-
ar ísienzkt heiti á.
Hálfdan .Arason á Höfn £
Hornafirði hefir sent mér langt
og athyglísvert bréf, dags. á HÖfn.
6. febrúar. Ég get ekki gert »u,
sem þar er drepið á, skil I þessum
þætti, en mun víkja betua- að því
'saðar. í toréfi Hálfdanar segir svo:
Fyrst vil ég minnast á bæja-
nöfn. í sýslunni eru nokkrir bæ-
ir, sem heita eftir fjalli eða felii,
sem þeir eru í námunda við eða
standa undir, svo sem Svínafeli,
Sandfell, Kálfafell, Ileinaberg.
Hoffell o. s. frv. En svo keniur
það einkennilega fyrir, að feii-
in sjálf missa sitt rétta nafn cg
eru köUuð Svínafellsfjall, Sand-
fellsfjall, Hoffellsfjall o. s. frv%
Mér skilst, að við ættum heldiu'
að segja Svínafellsbær, Sanú
fellsbær o. s. frv. og hætta að
bæta „fjalli“ aftan við fellið.
Fyrirbrigði það, sem Hálfdaffl
ræðir um, er kunnugt víða að. E£
raeim vilja breyta frá þeirrij
venju, sem nú tíðkast, teldi ég
ráðlegast að taka upp hinn forna
sið að hafa bæ og fjall samnefnd,
Ég hygg, að það geti tæpast vald-
ið misskilningi1.
Næst segir svo i bréfi Hálfdfffl-
ar:
í Sandfeili í Öræfum er hjá-
.leiga — búin að véra í cýði iun
50 ár — hún heitir Destrikt ...
Ég veit ekki, hvernig nafr.ið
hefh' orðið tii, en kona, sem
þar ólst upp og er nú hér á
Höfn, segir mér, að mýrin, sem
þar er umhverfis, hafi heiti'ö
þessu náfni og bærinh fengið
nafnið þar af.
Það er ával'l't erfitt að skýra
uppruna örnefna. Mér er þó nær
að-toaida,-að hér hljóti að vcra
erlent orð á ferðinni, eins og
Hálfdan víkur raunar að í bréfi
sínu. Á ensku er til orðið district
í mcrkingunni „byggðariag, hér-
að“, sama orð er á frönsku
district og á dönsku distrikt. Eítt-
hver atbui'ður, nú væntanlega
ókunnur, hefir orðið til þess. -aö
niýrin og síðar hjáleigan hlaut
þetta annarlega heiti. Það kamt
að vera runnið frá enskum skip-
brotsmönnum, frönskum duggur-
um eða einfaldlega frá einhver.i-
um dönskulæJ ðum Öræfingi.
tí. R