Tíminn - 01.05.1958, Side 7

TÍMINN, fimmtudaginn 1. maí 1958.
7
Skálhoii var höfuðsiaður íslenzkrar kirkju og krisf
innar trúar, þar sem trú og saga studdu hvort anna
Hn forseti. Ég hefi leyft .. *. í / , v II r * 1 •
mér ásamt mörgum öðrurn rramsoguræða Agiists Porvaldssonar tyrsta pmgmanns
háttvirtum þingmönnum ur Á . •«%> f • 1 •
öltom fiokkum, að flytja á Arnesmga við iyrri umræou tillogunnar em endurreisn
þingskjali 365 tillögu fíi .
þingsályktunar um aö biskup |}IskUP§StöISin$ I SkalllOltl
Islands skuli hafa aösetur í
Skáiholti. — Skálholt mun
hafa verið biskupssetur iim
700 ára skeið og í eigu bisk-
upsstólsins. Ölium heimíld-
um ber saman um það með
hverjum hætti Skálhcjt varð
eign og aðsetur biskupsstóís
á íslandi.

landinu í eigu konungs. Afgjaldið
af konungsjörðunum gekk að
En það .gerðist með þeim hictti,
að Gissar foiskup íslelfssptj .^gaf,
jörðina til .biskupsstólsiiis óglcta'ð •
svo á, að ‘þar skyldi biskupsséttir
vera ‘meðan ísland færi býggt og
kristin trú ríkjandi í laiidinu.''t'et
liann lögfesta þetta.
Með gjöf Gissurar biskuþs" óg
þeirri tilskipun hans'að bískuþs1
stóll skitli ávallt vera i SkálhoHi,
er ákveðinn aðsetursstaður æðkta
manns kirkjunnar og hún'. víður-
kennd csera sjálfstæð stoTnun.
Tilskipun konungs 29. ,a|^íl .1785
am að biskupssetrið sé íært. írá
Skálhoíti, er því írcklég; broi Fr3 Skálholti. Kirkjan í byggingu.
gegn kirkjunni í landinu. ,I>að ,er
Þýðingarlítið. að rekjá áhrif á efnahag þjóðarinnar því að
mistokog syndir liðins tima, en konungur tók undir sig allar
lS. tddinvar mikil mðiirlægmgar- kiauSturjarðir, mikið af jörðum
trmi fj-rir hina íslenzku þjoð. og biskupsstólanna taisvert af
þa var komið næst þvi,«5t5 jörðum Þeirra manna er barizt
hefir að feioðmm blæddj ut, og h;ifðu á móti siðaskiptunum.
lagðist þar allt a eitt utlpnd,ih|rð- Þeg;u. konungur hafði lokið
stjoroi og oaran i nki nátturunnar. þessu jarðaráni var nálægt
Seinm partur 19. aidarmnar .og.
það 'sejn af er þeirri 20,hefir, V.érið
endnhreisnartími, og nú ér svo
komiS, eð þjóðin lifir við kjör.' 'sém, m , , . . ,.
. , ’... .i ,, mestu ut ur landmu og í fjarkistu
jafnaát a við það, sem goit er talið , . .. . ...
. , ,5 ’ „ ,7 ..áasMu • konungs. Þetta nafði auðvitað hm
hja þeim þjóðum, er bua við beau al“rle«ust.u afleiðinea- fvrir
hnattstöðu heldur en Isíendingar. . , ° , . , ° * J
rT-* . , u, „ efnahag landsins, en auk pess var
Ea pofct svo se, þa er enn m’attt . ^ c
ógert til þess að bæta fyrir mistök íagt,a landseta konungs að inna af
og svndir þeirra, sme völdin höfðn h1e,ndl ™rf,s honar kva®lr
yfir ístóndi áðúr en þjððih ekki y^ðgekkst aður meðan kirkj
jþeim aftur í eigin hendur. an eða biskupsstolarnir attu jarð-
■>, irnar og ox þannig fatækt og eynid
Islendmgar eru famenn þjoð, þeirra sem urðu landsetar á kon
sem a ser storbrot-na sogú og mérki
legar menhingarerfðir. í%siftár l«°™unum- ,
menna þjóð, sem um márgar ald.ir Það kann _nu aö virðast sem
lifði ernangruð langt fra öðrum svo að Þesf Þattur 1 sogu kirkju m
þjóðum, hefir allt í einu Köíhtót ?r og þjoðarmnar, sem her hefir
inn L hritLgiðu veraidarglaumsins verfð drepið á komi því máli lítið
og reynt eftir megni að notfæra eða v'ð hvort endurreisa beri
sér þá nýju aðstöðu ' tíFlfess að biskupsstól í Skálholti.
byggja upp atvinnuvegi sína og íslenzkan skörungsskap og kjark
auka vetlíðan þjóðfélagsþegnanna. bar einna hæst í sögu þjóðarinnar
Þetta var og er vissulega míkil- þegar þeir atburðir voru að ger-
vægt að komast úr kútnum, en i ast sem hér var drepið á. Biskup
öllu upþbyggingarstarfi þarf að arnir Jón Arason og Ögmundur
halda £ast í þjóðlegar mennihgar- Pálsson eru báðir eindregnir glæsi
erfðir og reisá við forn óðul ís- legustu fulltréar sem þjóðin hefir
lenzkrar tnenningar. -öifixvátt í viðureign við grimmt útlent
' ' ; I vaid. Ég efast ekki um, að þó
Biskupsslaðurinn SkáHiolt'. skaþólsk kirkja eigi fáa fyl'gjend-
Skálhoít er elzta mennt-asetur ur hér á landi nú, þá myndi ekki
Iandsins og háborg kriStinV siðar standa á henni að endurreisa b.iða
á íslaudi. hina fornu biskupsstóla hér á
Þar var raunverulega höífúðstáS landi á hinum fornu biskupssetrum
ur laxfdsins um marg'ar aldir:; • _ og byggja þar upp veglega ef hún
Þar áátu biskuparnir í Skaí fengi tækifæri til þess svo mikla.
holtsstifti. Þaðan gerðu þeir rfirf rækt leggur katólska kirkjan hvar
reiðir eínar um biskiipsdæmið 'bu vetna við sögulegar minningar og
náði frá Helkunduheiði súður óg að tengja þær trú og starfi hinna
vestur um lánd áð HrfttSÍirðl v:íð lifandi kynslóða.
Húnafbóa. Það má sjálfsagt ýmis Samkvæmt biskupatali Jóns Sig
legt TOÍSjafnt segja um vald 'bisk.. urðs.sonar í Safni til sögu íslands
upanna og kirkjunnar yfiíleitt, en telur hann að 30 biskupar hafi set
svo lánsöm var þá íslenzka þjóftin ið í Skálholti í katólskum sið og
að kidkýunnar bisKupsvaldið vár: 12 í lúterskum. Núverandi biskup
yfirleitt þjóðrækið og tíeifti- sér ■■yfir íslandi er hinn níundi í röð-
oft gegn konimgsvaidinu: ■'Sj’ítkÞ'inni er setið hefir i Reykjavík
sagt heíir það áð-úínhvérjd ieytí samkvæmt konungstilskipuninni
verið vtigna óttá um að missá Vöid 1785.
og auð. En svo mikið er þó víst, að íslenzka þjóðin tók upp sið
þegar Þom.tngsvaldinu hafði :t,ekiz:t • Lúthers nauðug. Engin ástæða er
að hrfóta á bak. aftur fulltmta. þó til að harma, að sá siður niáði
kirkjinraldsins, biskupana á Hóknm að festa hér rætur, en sú breyting
og í S&álhölti, þá Jón Ai'ason -og. hefði mátt verða með öðrum hætti
Ögmund Balsson, þá séig á ðgæfú ' þn'í siðaskiptin notaði konungs-
hliðina fyrh- þjóðinni og eftir-það •valdið til að. krep-pa greiparnar að
reisti hér ehginn rönd við kon- .hálsi þjóðarinnar stjórnarfarslega
ungsvaldinu'svo nokkuð verukga -og efnahagslega.
kvæði að um langa hríð. r: -. . j.:: ; Vér höfum borið sigur úr bítum
Sigar feonungsvald'síns. yfir bisk- fc baráttu fyrir réttindum vorum
upavaWinu hafði hin skaðlégnstu* við arftaka þeirra ssm kúguðu
þjóðina á öld siðaskiptanna og
sem síðar brutu forn fyrirmæli
og lagahoð um aðsetur - biskups
slólanna með því að flytja þá frá
Skálholti og Hóluni.
Vér náðum sigrinum af þrf að
þjóðin var einhuga um málstað
sinn. En við eigum margt ógsrt
enn til þess, að endurreisa í land
inu það sem lagt var í rúst á tím
u;n öfrelsis og eymdar.
Þá voru þjóðardýrgripir fluttir
úr landi svo sem hin dýrmætu
handrit, sem íslenzkir menn höfðu
Ágúsf Þorvaldsson
alltaf
^gert af. sniHigáfum, sem
hafa lifað með þjóðinni.
Vér vinnum nú í ákafa að þrf,
að gera líf þjóðarinnar sem þægi
legast og stefnum með míkium
hraða inn í framtíðina til hins fyr
irheitna lands lífsþæginda og ör-
yggis um líkamlega velferð ein
staklingsins og skal það ekki last-
a'ð, en vér megum ekki gleyma
fortíðinni, sögu vorri og skyldum
við gengnar kynslóðir. Rækt við
söguna er einnig skylda við frarn-
tíðina:
„Æðstur staður"
Skálholt ber einna hæzt allra
staða í íslenzkri sögu. Jörðin er úr
landnámi Ketilbjarnar hins garnla
og er talið að Teitur sonur hans
hafi þar fyrstur bæ reist. Eftir
hann bjó svo þar Gissur sonur
Teits og síðan þeir feðgarnir ís-
. leifur og Gissur biskupar.
Með tíundarlögunum sem Gissur
biskup kom á trj'ggði hann biskups
' stólinn fjárhagslega.’ Til stólsins
voru síðar með tiundarfénu keypt
undir hann lönd og hlunnindi. Til
dæmis voru keyptar Vestmanna-
eyjar flestar. Eyjan Árnes í Þjórsá
(Myndin er tekin úr flugvél.)
og skóglendið Sandártunga í
Þjórsral, auk ntargra fleiri
smærri eigna. í kirknatalinu um
1200 er Skálhölt kallaður „æðst
ur staður og dýrlegastur á ís-
landi“ og í Hungurvöku er Teiti
Ketilbjarnarsyni talið það til liam
ingju, að hann gerði fyrstur bæ
í Skálholti, ,,er nú er allgöfug-
astur bær á öllu íslandi.“
Hinir ágætu biskupar, sem réðu
fyrir staðnum og auðguðu hann
og prýddu, og umfram allt helgi
Þorláks hiskups Þórhallssonar,
sem staðfest var hér á landi rétt
fyrir 1200 hafa þótt réttlæta þessi
ummæli.
Skálholtsstaður bætti smátt og
sm'átt við aúðæfi sin. Sumt var
kej’-pt, en sumt áskotnaðist með
gjöfum og áheitum og síðar fékk
staðurinn mikið fé í sektir fyrir
ýms kirkjulagabrot.
Gissur hvíti mun fyrstur, hafa
reist kirkju í Skálholti og mun
það hafa verið fljótlega eftir
kristnitökuna.
Ef til vill er sú kirkja næst
elzt á landinu, en fyrsta kirkja,
sem talið er að gerð hafi verið í
landinu er kirkja sú sem Þorvarð
ur Spak-Böðvarsson ge'rði í Ási í
Hegranesi árið 984. Kirkja Giss
urar hrfta mun hafa staðið nokk
uð fram í biskupstíð Gissurar ís-
leifssonar en hann lét gera hina
30 álna löngu kirkju, se.m hann
lagði svo staðinn undir og marga
og mikia fjármuni aðra. Magnús
lii.ikup Einarsson byggði við
kirkju Gissurar biskups og stækk
aði hana rnikið og gaf henni marg
ar gersemar. Næsti eftirmaður
Magnúsar biskups var Klængur
Þorsteinsson. Hann lét höggva í
Noregi stórviði og var það farm
ur á tvö skip, og lét efna til
kir.kjugerðar þegar er hann hafði
einn vetur setið á biskupsstólnum.
' Mun sú kirkja vera hin mesta
sem reist hefir verið í Skálholti
og stærsta kirkja sem reist hefir
verið á íslandi til þessa dags.
Kirkjusmiðirnir hétu Árni og
Björn hinn hagi Þorvaldsson og
kvað Runólfur Ketilsson biskups-
son þannig um kirkju þessa:
Hraust er höll sú, er Kristi
hugblíðum lét smíða,
góð er rót und ráðum,
ríkr stjórnandi, slíkum.
Gifta var þat. er gerði
guðs rann Igultanni.
Pétr hefir eignast ítra
Árna smíð ok'Bjarnar.
En Pétri postula var kirkjan
helguð.
I Klængur biskup lét einnig
kirkjunni niarga góða gripi, r
annars gullkaleik settan gin
urn.
Páll biskup Jónsson lét I-
stöpul við kirkju Klængs
vandaðan að efni og smíði
þar gera í stöpulinn kirk.
kapellu og vígði Þorláki
biskupi móðurbróður sínum.
biskup lét búa kirkjuna vc
og lagði til hennar fjögur h- ■
hundraða eða sem svarar
kúgilda. En það myndi
hálfri annarri milljón krórr,
kvæmt núgildandi skattm. .
penings. Sýnir það að stóne
þeir verið í smíðum hini.:
tínia höfðingjar og ekki sn
þegar þeir voru að styrkje
ingarmál þjóðar sinnar.
Illa munu hinar vegíégu
holtskirjíjur hafa enzt og
fljótar að hrörna og fúna
hinnl sunnlenzku rigningu
hleypingaveðráttu, því þegr ■
Þorláksson settist á stólin ;
var þessi mikla kirkja hr
rnjög að þökum.
Lét hann þá gera nýja
en eldingu laust niður í har
hún brann og með henni mi' ;
æfi og dýrgripir.
Voru þá hafin samskot Tr
land til endurreisnar kirk
og safnaðist mikið fé, en
biskup Helgason fót út til N. ;e' j
og kom hann heim aftur vri;i
1310 með' kirkjuvið og marga ■ ðm
gripi, sem Hákon konútjgur ■; .'•.-
leggur, drottning hans og rr r tc
sra
tal
isi
oa
elga
áll
T.ga
rivj
80
: iia
m-
Ll-
• ;a'a
rri
■shl
.rri
beztu rnenn í Noregi gáfu tii .. i -kj
unnar og var þá reist mikil o, . . *
leg kirkja í Skálholti, en sú :
fauk árið 1318 í ofviðri.
Talið er að þær rúmar 5 ; •.
sem katólskur siður ríkti i ■'•. I
holti hafi þar kirkja veriý ,i
8 sinnum, en á sarna tíma 'i
fimm sinnum verið reist kir' :Í3 lt
Hólum í Hjaltadal og hefir >)..•;-
munur veðráttu sjálfsagt áíi "i.ih
þ’átt í því.
Ég hefi rakið þetta hér :t „i...v
þess að sagan af kirkjubjfgn :}•
um í Skálholti lýsir því vel Lvrrs i
forsvarstnenn biskupsstólsins • . i
sér annt um reisn kirkjuni.:.: ;
spöruðu hvorki til fyrirhöt't ð
fjármagn svo að vegur og i t
embættisins sem kirkjan á \
um táknaði mætti sem r. •:: r
vera í vitund fólksins.
Gjafir frá NorSurlöndun!
Norðmenn áttu sinn þátt . j.
hjálpa til við þetta eins og. t-
af gjöfum Hákonar h’álegg:;. . ;•<
er verið að reisa veglega .••;'.• ,T
í Skálholti þótt ekki sé hún tná
stór og Klængskirkjan. Ets .iiió
nýja kirkja er reist úr varaúiégn
efni og til hennar hafa boris'.
fenglegar gjafir. Kirkjur F .t'öiuf
landanna hafa gefið 4 t-. t k'ku?
mjög góða gripi, silfurstjaKa og
annan altarisbúnað og L, t ve
færej'skum steini.
Einstaklingar i Dairnör ; .:;i:a
gefið altaristöflu skorna, ; ; J
pípuorgel og glermáiverk ;,t
ghigga kirkjunnar, og eiitótg.-.'rl t
ar í Noregi trjávið, þilþic::.;
heliur á allt þak hennar •■.: yj í
ntun vera á fleiri gjöfum t
frá.
Af þessu sést að frændi „ir
á Norðurlöndunt láta ekki -i
ir liggja að efla og prj'ða . •uta
stað á íslandi, Skálholr, v
norræn menningarsaga á m .
þakka. Skálholt var aht :i
höfuðstaður íslenzkrar .•:'• í
kristinnar trúar, mennta- t- .. ui
setur, þar sem trú og sa a i .d
ust og studdu hvor áora. . : ■}
uðu kindlar mannvits c ; . t
og lýs'tu út y.fir ltafið, s< t : ' . . j
land frá öðrum löndum. : r
siðfræði Krists sátu a : - i
norræn tunga og suðræa t
sórust í fóstbræðralag i ,'f .
stólnum.
Fyrir áhrifin. sem . •’«
þaðan, erum vér íslendin
(Framhald á «... ,