Tíminn - 11.05.1958, Síða 5

TÍMINN, sunnudaginn II. maf 1958.
3
LÍFIÐ í KRINGUM OKKUR
m '
Nykurinn
ÞEGAR ÉG var unglingur,
heyri óg stundum minnzt á
i i undarlega skepnu, sem kölluð
i;i| var nykur. Menn urðu henriar
i| varir víða um land. bæði í lygn
■ ; um ám og vötnum. Bylti hún
i ; sór stundum. svo hroðalega í
; i vötnunum á vorin, þegar ísa
; i var að leysa, að vötnin hlupu
ii fram og ollu skemmdum á
|| lándi og gróðri. í fæðingarsveit
J minni hafði skepna þessi t.d.
Í| verið all-uppivöðslusöm frá ó-
; munatíð, eins og eftirfarandi
i úr sóknarlýsingu Tjarnarsóknar
í Svarfaðardal ber með sér:
’ „Upp undan Garðshorni í Svarf-
aðardal er tjörn, sem kölluð er
I; Nykurtjörn. Ekki vita menn til
;;; þess, að veiði sé í henni. Tjörn-
I in er að bvi leyti merkileg, að
ii oftast nær í júnimánuði og
|| stundum fyrr kemur í hana
ili ólga svo mikil, að hún mölvar
af sér allan ís, þótt vel þykkur
sé, og kastar stykkjunum í loft
i upp og út frá sér hér um bil
; þrjátíu faöma, með miklum
drunum og ólátum. Þó sýnist
I hún ekkert vaxa, en við þetta
i i kemur svo mikið vatnsflóð í
IÍ3 laeki þá, er úr henni renna, þó
ekki fyrr en nokkru neðar í
i i fjallsbrekkunni, að jörðin
i I Grund hefir hlotið af þvi stór-
i i ar skemmdir og fengi máske
;; j bráða eyðileggingu, ef ekki væri
i mannfjöldi til hjálpar kallað-
1 ur.“
Stundum ferðaðist nykurinn
i drjúgan spöl frá heknkynnum
sínum, og gat þá verið vara-
ifj samur, einkum fyrir börn og
|i unglinga, því að út'litinu til
i| var hann eins og stórvaxinn,
grár hestur, mjög meinieysis-
j legur á að sjá. Eitit var það
; i þó, sem aðgreindi hann frá
hesti, það voru hófarnir; þeir
i sneru sem sé allir aftur. En það
i var margur krakkinn, sem tók
: : ekki eftir því, og snaraði sér á
|| bak.til að fá sér svolítinn reið-
|| túr. En þá kom heldur en ekki
: ; lff í þann gráa, hann var ekki
j lengi að taka til fótanna og
stinga sér í eitthvert vatnið.
i i Sumum unglingum var því lítið
gefið tun gráa hesta, seni þeir
i i vissu engin deili á.
NYKURSAGA SÚ, er hér
; ; fer á eftir er samkvæm hand-
riti Gisla Konráðssonar: „Jón
hét maður og bjó á Húnstöðum
b við Húnavatn. Guoný hét kona
; ; hans. Þau áttu margt barna.
■ Haust eitt fóru þau til kirkj-
- unnar sem oftar, en börnin
|| voru heima. Sögðu foreldrar
þeirra þeim að kveikja, þegar
færi að dímma og vera ekki
úti við. Skömmu eftir að börn-
in höfðu kveikt, tóku þau að
leika sér uppi á palli, kom þá
steingrár hestur inn í baðstof-
una, mjög spaklegur og lagði
kananh upp á palístokkinn.
Viídu þá yngri börnin óvæg
fara á bak honum og ríða og
kölluðu: Hestinn, hestinn, —
en eldri börnunum var minna
um hann gefið, og hálffurðaði
þau á.. að hann var kominn inn
í baðstofu; vörnuðu þau yngri
systkinum sínum að fara á bak
klárnum. Hesturinn stóð kyrr
um hríð, en sneri síðan til dyra
og fór út. Komu þá hjónin
heim og sáu, hvar Gráni hélt
ofan eftir túninu og stefndi til
vatnsins. Þóttust þau vita, hvað.
vera mundi, og urðu afar
hrædd, en fögnuðu mjög og
lofuðu guð, er þau komust að
raun um, að ekkert var að
orðið. Ein dóttir þeirra hjóna
hét Helga móðir Sólveigar
Eyjólfsdóttur frá Mógili, móð-
ur Gísla Jónssonar, Gíslasonar,
sem var á 1. ári 1847. Hann
sagði sögumanni mínum þessa
sögu eftir móður sinni.“
Nú munu flestir íslendingar
vera hættir að trúa þvi, að dýr
af því tagi, sem lýst hefir verið,
sé til eða hafi nokkurn tíma
verið til í vötnum á íslandi. En
er þá nykurnafnið og tilvera
þessa dýr-s uppspuni frá rótum?
í HANDRITI eftir séra Sæ-
mund Magnússon Hólm segir
svo: ,,í Oddnýjartjörn, Blöndu>-
vatni, Nauthúsavatni, Skjalda-
tjörn og Nykurtjörn í Vestur-
Skaftafellssýslu segja menn og
hafa fyrir satt, að riykur sé eða
Hippopotamus.“
Orðið hippopotamus bendir
til þess, að hér sé um sama
dýr að ræða og nefnt er níl-
hestur eða vatnahestur í ís-
lenzkum kennslubókum, því að
ættkvíslarnafn þess er einmitt
liippopotamus, sem þýðir bók-
staflega fljótahestur. Nú á tim- ||
um lifir dýr þetta eingöngu í gj
Austur-Afrí'ku, en á einn eður 1
annan hátt hafa óljósar fregnir ;
borizt af því til íslands snemma h;
á öldum, og hefir þá í skjóli fá- m
fræðinnar og trúgirriinnar orð- |
ið til úr því hinn íslenzki nyk- §i
ur, sem á þó einungis tvennt |l
sameiginlegt með vatnahest- ;
inum: Báðir eru vatna- eða
fljótadýr og geta gengið á land, h
þegar þeim bíður við að horfá, |;
og í öðru lagi hafa báðir hófa.
Þar sem umrædd skepna hef-
ir átt svo djúpar rætur í þjóð-
trú okkar íslendinga, er ekki
úr vegi að kynna lítilsháttar
útlit og iifnaðarhætti hins raun-
verulega hippopotamusar, er ég
leyfi mér að nefna nykur í
því, sem hér fer á cftir.
í UPPHAFI jökultímans
var nykurinn miklu útbreidd-
ari en nú; þá lifði.hann bæði
í Suður- ög Mið-Evrópu og
sömuleiðis í Suður-Asíu. En á
þessum slóðum var hann út-
dauður löngu fyrLr okkar tíma-
tal. Aftur á móti lifði hann
langt fram eftir öldum í Níl
í Egyptalandi, en er þar nú
gersanrlega aldauða. Ein -bezta
skemmtun yfirstéttarinnar eg-
ypzku í fornöld var sú að fara
á nykraveiðar, enda var kjöíið
borðað og þótti herramanns-
«natur. Og enn þann dag í dag
eru nykraveiðar stundaðar, þótt
ekki sé í Egyptalandi. Er fit-
an af dýrinu notuð í alls konar
verðmæt smyrzl, og húðin, sem
er geysiþykk, er höfð í svipur,
stafi og skildi. Þá eru tennur
nykursins afar mikið eftirsótt-
ar til skrautmunagerðar, þar
sem þær eru þ«eði hvítari og
harðari en fílabein.
Nykurinn á nú heima bæði
norðan og snnnan miðbaugs,
frá 17° n.br. að 25° s.br. Hæst
yfir sjó hefir hann fundizt í
Tanavatni í Etiopíu, en það
vatn liggur I 2000 metra hæð.
Meira.
Ingimar Óskarsson
60 ára: Steinn Jónsson, bóndi Nefstöðnm
: „Allt fram streymir éndalaust
ár og dagar líðah
í hvirfingu tækni og hraða ger-
,ir maður sér ekki grein fyrir hve
tíminn rennur ört að baki, svo að
'hver áratugurinn fyllir annan, en
eftir stendur varðaður vegurinn
genginnar slóðar. Menn komast á
þau tímamót að virðing er borin
fyrir aldri þeirra.
Einn þessara manna er Steinn
Jónsson, bóndi, Nefstöðum í Stífiu
• sem á morgun, 12. maí, fyllir 6.
tug ævi sinnar, og í tilefni þessa
merkisdags í lífi hans, langaði mig
•til þess að hasla mér völl með
penna í hönd og fara smá ferðalag
til upprifjunar á nokkrum atriðum
; úr lífi þessa góðkttnningja míns og
frænda.
Steinn er fæddur að Brúnastöð-
um í Hvolshreppi 12. maí 1898.
Foreldrar hans voru hjónin
Sigríður Pétursdóttir, Jónssonar,
Ólafssonar bónda á Sléttu og Jón
Jónsson, en heimili þeirra að
Brúnastöðum var rórnað þar í
sveit fyrir dugnað og myndarskap.
í foreldrahúsum ólst Steinn upp
til fullorðins aldurs, og var hann
bráðþroska til sálar og athafna og
næmur á allt, sem hann þreytti og
þótti því snemma hlutgengur til
hvers konar starfa, og kom það sér
vel í þá tíð, er öll verðmætisfram-
leiðsla til sjávar og sveita byggð-
ist á handaflinu einu saman.
Þótt Steinn væri ekki mikill að
vallarsýn, þá skilaði hann sínu
verki ekki síður en þeir, sem
stærri voru, enda var hann með
allra harðskörpustu mönnum, sem
ég hefi kýnnzt. Þá var hann köttur
liðugur og fjaðurmagnaður og
hefði því getað orðið skemmtileg-
ur fimleikamaður, ef tækifæri
hefði boðið honum að leggja
stund á þá grein. Um tíma iðkaði
hann nokkug þjóðaríþrótt okkar
íslendinga, glímuna, og var þar
;em annars staðar mörgum skeinu-
hættur. .
Snemma skipaði hann sér undir
merki og störf Ungmennafélags-
. itéfrjunar.,, sem um þær mundir, er
íann óx upp, var að ryðja sér til
aims viðs "vegar um landið, og er
það ekki skýjum ofar, þótt sagt sé,
ið hann hafi ýinist verið krýndur
aða ókrýndur fpringi Umf. Vonar
þar í sveit, og eiga margir þar hon
úm gott upp að unna fyrir þau ó-
eigingjörhú störf í þágu æsku og
lýðs í félagsmálum. — Steinn var
hrókur alls fagnaðar á flestum
samkomum enda talinn þar ómiss-
andi. Hann er ýmsum góðum hæfi-
leikum gæddur til þess að
skemmta öðrum, t. d. ágætur upp-
lesari, hafði kímnigáfu góða og
tók oftast þátt í sjónleikjum, sem
sviðsettir voru þar í sveit, auk
þess var hann eftirsóttur harmón-
ikuleikari og gerði allmikið að því
framan af, að leika fyrir dansi. —
(Framhaiu á 8. síðul
Mál og Menning
aaaaa eftir dr. Halldór Halldórsson nanBR
16. þáttur 1958
Alls konar silar og orðasam-
bönd eða orðtök, er þá varða,
hafa verið efst á baugi í bréfum
til mín upp á síðkastið, og sömu- \
leiðis hafa ýmsir hringt til míní
og spjallað um þessi efni. Hefir
margt skemmtilegt komið í ljós,
og flest af því hefir áreiðanlega
ekki verið bókfest.
Fyrst vík ég að orðasamband-
inu það er sjálfgerður siii(nn)
ög það er sjálfgerður silinu undir
rófunni. Um útbreiðslu þessara
orðtaka veit ég það nú með fullri
vissu, að þau tíðkast í Rangár-
valla-, Árness-, Gullbringu- og
Kjósarsýslum, í Borgarfirði, í
Húnavatns- og Skagafjarðarsýsl-f
um. Mér virðist af bréfunum, að \
tíðara sé Tyrir sunnan það er
sjálfgerður silinn undir rófunni,
en nyrðra sé afbrigðið það erí
sjálfgerður sili(nn) meira notað.
Öllum kemur saman um, að fyrr!
nefnda afbrigöið þyki dónalegt,
sumir segja jafnvel klám. I
Fyrst vík ég að bréfi frá Þor-
steini Þorsteinssyni frá Ásmund-j
arstöðum í Holtum, dags. í
Rcykjavík 24. apríl eða nokkru’
áður en ég skrifaði síðasta þátt'
ininn. Bréfið barst mér svo'seint
í hendur, að ég gat ekki hagnýtt
inér það þá. í bréfi Þorsteins
segir svo:
Það er sjálfgerður silinn imd-
. ir rófunnL Eftir því sem ég bezt
veit, mun upphaflega orðtakið
hafa verið þannig, en oft verið
stytt, sleppt síðari hluta þess,
þótt ófínlegt, ekki þótt viðeig-.
andi að nefna rófu og það, sem,
hun hylur.
En til þess að gera grein fyrir i
þessu, verður ckki hjá því kom-'
izt að skýra. þetta nánar. Sili
var kallaður á reipum bilið á
- milli hagldanna. En svo var al-;
geng önnur tegund sila, sem
eingöngu voru notaðir til þessj
að hengj a á klakk mýkjukláfa j
og barkróka; voru þeir gefnir
úr lituðu og hertu nautgripa-
skinni, þannig að rist var lengja
um 2,5 cm á breidd og ca. 40
cm á lengd, endarnir svo festir
saman, þannig að úr varð
lykkja, sem svo var kappmelluð
um haldrim mykjukláfsins, en
hinn endi lykkjunnar á klakk-|
inn.
Síðan bætir Þorsteinn nokkrum
hugleioingum við um uppruna
síðari hlutans, en ég sleppi þeim,
m. a. vegna þess að nú er komið
upp úr kafinu, hvað sjálfgerður
sili var. Eftir að ég fékk vit-
neskju um það, er ég sannfærð-
ur um, að upprunalega orðtakið
er það er sjálfgerður sili, en
undir rófunni er síðari viðbót.
Pétur Jónsson frá Nautabúi í
Skagafirði segir mér, að hann
þekki orðið gjarðarsili (ekki
gerðasili eða gerðarsili), en
gjarðarsilar hafi einnig verið kall-
aðir sjáifgerðir silar. Sjálfgeröan
slla kveður Pétur hafa verið
hrijigskorinn sila úr hemingi á
nautshúð, en með því að silinn
var hringskorinn, þurfti ekki að
Iinýta hann saman , hann var,
þannig sjálfgeðrur.
Þetta er í öllum aðalatriðum í
sami-æmi við það, sem Guðmund-
ur Jósafatsson segir í bréfi til
mín, dagsettu 4. maí. Bréf Guð-
mundar, sem er rækilegt að
vanda, birti ég svo að segja
óstytt:
Talshátturinn sjálfgerður sil-
inn er rnjög þekktur urn Húna-
þing og Skagafjörð. Er þá átt
við, að önnur leið sé ekki fyrir
hendi og þó sjaldnast átt við
vandræðalausn á því viðfangs-
efni, sem uin er að ræða.
Ég hefi látið mér detta í hug,
að orðið kunni að eiga rættur
sínar á Austurlandi. Þar tíðkaff-!
ist að binda snöggfellda bagga
i kaupstaðaferðum í einhögld-
ung, þ. e. reipi, sem hafði eina
högld og þá ævinlega á öðrum
endanum. Þessa gerð kaupstaða-
reipa sá ég aldrei fyrr en ég
kynntist bræðrum, sem ætzkað-
ir voru af Héraði. Þegar bagg-
ar eru þannig bundnir, er silinn
sjálfgerður úr þeim brögðum,
sem slungin eru um baggann.
Þar er þá sjálfgerður siíirn i
orðsins fyllstu mérkingu. C- ilJ
oftast með greini).
En fleira keniur til. Sú teg-
und gjarðai'sila, sem þekJif'.st
var, var þannig fengin, að ’&'.-g-
ar ungkálfar voru drepnir, vat
þannig skorið fyrir á þeim, að
ekki var rist fram úr á halsin-
um. Var skilinn eftir óskorinn
hringur fremst, allt að þriggjn-
þumlunga breiður. Þessi smeyg-
ur var svo ristur í tvennt, <ig
fengust þá tveir gjarðar.silar ai
beztu gerð, sem þekktist. Þn.-s-
ir silar entust áratugum sam.,11,
ef þeir voru vel geymdir, —•
oftast í eldhúsi. — Athugarcti
er, að með þessari aðferð var
og sjálfgerður silinu á þennan
hátt.
Mér er skapi næst að
í efa frásögn Sæm. Dúasonar ■ m
gjai'ðarsiiann, Það, sem harjk
lýsir, hét varasili, og var íil, aO.
gjarðai'sili væri til þess nyltur
á þann hátt að smeygja högíct.
unum í gegnum gjarðarsilaun,'
og sat hann þá við þær. MyndL
affi'st á þann hátt varashtím,-
enda ekki til þess gripið, r,emn-
aðalsilanum \'æri vantreysl.
GjarðarsiMnn var aftur á rr.óti
ætið til þess að breyta legi*.
baggans á hestinum, og gátlk-
ýmsar aðstæður valdið því, aíi
til þessa var gripið, m. a. til aíJ
jafna á ha'lla, ef hann var JátilL-
Þá var gjarðarsilinn settor I
léttari baggann, og bjargaði það
oft furðanlega. Myndina gerða-
sili þekkti ég og. Þó má ríiiidO
vera, ef sú er hin upprunalega
mynd orðsins. Silinn er gjorð
af hálsi kálfsins. Af þvi rr.un
heitið dregið. Til var og, að
gjarðarsiM væri bnigðinn í ahk
an úr kaðli. Ætíð þóttu þaO
vandræðagripir og fundið aliít
til foráttu og furðumargi t.uohI
réttu, ef miðáð var við þá ieg-
und gjarðarsila, sem ég hefi
lýst. Víst er og,áð hún er imklu
eldri, — trúlega ævaforn.,
Orðið varsili þekki ég t-iki,
nema ef vera kynni, að það s'é
latmæli eða stytting af var&silfc
sem var algengt, eins og aðx»
er sagt
Um tilvitnun þína til Blfctlaí*
vildi ég segja þetta: Ótnftegl
ox', að sá hafi gengið frá ’beii'iJ
grein, sem vanur var lestasperd-
um. Það ráð, sem þar er ben1
til, þ. e. að bregða banéi í
fremri göt hagldanna, var 'crð-
azt eftir megni, hvort sem -tm
það var að ræða að lengþa AJ-
ann eða búa sér til vai-asH’a.
Væri brugðið í efri augun, þ. e.
þau, sem fjær voru silaaxiML
þótti bagginn fara verr á klákkn
um, og hafði það oft viö ótr#
leg rök að styðjast. Um sllj*
undir rófu Ixeyi'ði ég taláð teixft
klám af lakara tagi.
Þá ræddi dr. Halldór PáÆson
við mig um muninn á gjarðarsih*
og varasila, og bar honum sesnan
við Guðmund Jósafatsson ,jn»
merkingarmun þessara orða.
Sömuleiðis skrifaði mér oo-rg-
fh'zkua’ maður, Þorsteinn Jakobs-
son, um þetta efni. Hann þekktr
orðtakið það er sjálfgerður siH I
sömu merkingu og rakið hefir
vex'ið, enn freniur orðið gjarðasiM
um „lykkjur, sem brugðið vr.r uTO
isilann og látnar liggja á klakkn-
um, svo bagginn yrði síðarh'.
Niðux-staða mín er sú, að sýáíl-
gerðui' sili sé hið sama og gjartt-
arsili. Silinn er kallaður sjálígerð-
ur, af því að hann er hringskoxc-
inn, svo að ekki þarf að hnýta,
tiil þess að úr verði lykkja. híér
þykir einnig trfilegt, eins, og
Guðmundi Jósafatssyni, aS orð-
myndin gjarðarsili sé upprunst-
legri en gerðarsili eða gerðásiliy
einmitt af því að hinn hxíng-
skorni sili Mktist gjörð. Þá vir<|-
ist mér sennilegt, að varsili i orS-
takinu að vera kominn í varsila
með eitthvað sé stytting úr vara-
sili. Um uppruna viðbótar.:. .:ar
undir rófunni skal ég ekki 9* gja
neitt, að minnsta kosti ek£-:i
sinni. H. H.