Tíminn - 21.09.1958, Blaðsíða 5

TÍMINN, sunnudaginn 21. septembcr 1958.
c
W. P. Watkins:
Samvinnuhreyfingin nær nú til allra landa heims
Mál og Menning
Höfudur þessarar greinar er forstjóri AlþjóSa-
samvinnubandalagsins (International Co-
operative Alliance)
ÞaÖ er algengt nú orðið, að svo
sé tií orða tekið, að samvinnu-
ftreyfhtgin hafi breiðzt út um all-
an heim. Samvinnuhreyfingin hef
ur þróazt misört og breytilega í
hinum ýmsu löndum, en það verð-
ur æ erfiðara að nefna nokkurl innar er á engan hátt tilviljunar-tegundir, scm hér er átt við, eru
land, þar sem hún er óþekkt með kennd. Hún er afleiðing víðtækr- sá grunnur samvinnuhreyfingar-
öilu. I sumum löndum er sam- a<r, gagngerðrar breytingar á innar, sem byggt er á í öllum
vinnuhreyfingin meira en aldar skipulagi og tækni á sviði Iand- hlutum heims. Þær eru:
gömul, í öðrum kom hún ekki til búnaðar, iðnaðar og verzlunar, sem Félög neytenda, sem rekur verzl
til sögunnar fyrr en að lokinni síð- hófst fyrir tveimur öldum á Bret- un með daglegar nauðsynjar.
ari heimsstyrjöldinni. landi o.g í öðrum löndum, brevt- (Fyrsta félag þessarar tegundar
Þar sem þróunin hefur verið ingar, sem gætti um heim allan. var stofnað af friunherjunum í
svo mismunandi, er næstum því Tengsl samvinnúhreyfingarinn- Rochdale á Bretlandi'1844).
ógerlegt, að ganga frá nákvæmu, ar við þessa þreytingu eru marg- Félög verkamanna, sem reka
hagfræðilegu yfii-liti um útbveiðslu þætt. Hér má til skýringar taka eigin iðnað, við stjórn, sem er
hennar. I Alþjóða samvinnubsnda- þetta fram: í fyrsta lagi, að á lýðræðislega kjörin. Þar voru
laginu eru sem stendur samvinnu- breytingaskeiðinu til nútíma lífs Frakkar frumherjar.
félög í 39 löndum, en< félagsmenn komu til sögunnar þjóðfélagsleg Félög til lánastarfsemi, b. e. fé-
í þessum félögum um það bii 120 mein, cn önnur, sem fyrir voru, lög 'bænda og handiðnaðarmanna,
milljónir. Þessi fjöldi er aðeins urðu enn hættulegri. Samvinnu- sem ábyrgjast sameiginleg lán, til
Muti — en þó mjög mikill hluti— hreyfingin hefur ýmist dregið úr endurlána innbyrðis vegna iðnað-
þeirra félaga og félagsma,nna, sem þeim eða læknað þau. í öðru lagi, arreksturs iðnaðar þeirra. Þar
eru innan vébanda samvinnuhreyf- að samvinnufélögin sjá fyrir því riðu Þjóðverjar á vaðið.
— einkanlcga á sviði landbúnaðar Félög bænda til samstarfs um
og handiðnaðar — að unnt sé að framleiðslu og sölu afurða, en þar
stofna til tæknilegra umbóta við hafa Danir náð sérstaklega góðum
örugga stjórn og eftirlit í þágu árangri.
allra hlutaðeigandi. Sem dæmi má Síðar komu til sögunnar margar
smjon í agrar tegundir félaga, sem starfa
a á samvinnugrundvelli, og má þar
auk þeirra, sem lúta annars konar sgmvinnugrundvelli, leiddi til þess, nefna byggingasamvinnufélögin,
að nað varð gæðahamarki, sem |þar scm féiagsmenn samcinast u.m
viður
ingarinnar.
Arangur iðnaðarlegra
framfara.
Utan samtakanna eru til dæmis
.,samvinnufélögin“ í kínverska al- r .
þýðulýðveldinu og öðrum löndum, “fna’.. f framfð/la f
■sem lúta kommúnistiskri stjóm! Danm0rku og solufynrkomulag,
fjáröflun og reisa sín eigin hús og
einfæðisstjórnum. Um hin fyrri er
það að segja, að þau fuHnægja frðf h lfy”y* „ -----------------------......-
ekki inntökuskilyrðum í bandalag- k®nnf *r a hselm!?fa/kaðlfm’ °f oít reka Þessar eignir sameigin-
ið, þar sem þau starfa ekki á hefur ^að. olðlð tlf kagnaðs neyt_ lega, eftir að foúið er að koma hús-
frjálsum, lýðræðislegum grund, entlum ytlrieitt- unum upp. Enn fremur félög
bænda, sem m. a. sjá þeim fyrir
tilbúnum áburði, vélum, sáðkorni,
velli, eins og krafizt er í reglum Upphafið
bandalagsins, en hin myndu ekki, j Evrópu.
þótt þau fullnægðu skilyrðuniun, Samvinnan er evrópsk uppfinn- otllim °- s- trv- Og loks má nefna
fá leyf'i ríkisstjórna sinna til þátt- ing, ef svo mætti segja, — að því samvinnuyátryggingaíélögin, sem
töku, þar sem þær myndu óttast, leyti, að skipulag helztu félaga-teg trySSÍa félagsmenn gegn margvís-
að iþau yrðu fyrir stjórnmálaleg- nnda var fyrst þrautreynt i Evr- ^e ító tjóni og áhættum.
itm áhrifum frá þeim lýðræðishug- ópulöndum, svo og framkvæmdar
sjóntim og anda, sem ríkir í sam- aðferðir, um miðbik 19. aídar, og Felagasambodld.
vinnufélagsskapnum. þangað sóttu menn síðan í öðrum Samvinnuhreyfingin hefur þróazt
Útbreiðsla samvinnuhrcyfingar- álfum fyrirmyndit nar Þær félaga- þannig, að í ýmsum löndum eru
allar þessar félagategundir, eða

Þáttur k'Lrkjunnar
„Þinn sonur lifir

u
TRÚIR ÞÚ Á EILÍFT LÍF? aðkomumaðurinn spurði um,
Þessi spurning er fljótlesin, og hverjir ættu þarna hinztu hvílu
flestir, sem eiga þrótt óg þrek undir ilmandi blómuskrúði og
og alla sina ástvini hjá sér virð- ungum trjám, sem hvísluðu svo
ast leiða hana hjá sér. leyndardómsfult í haustgolunni
En standir þú andspænis sem lék urn garðinn
dauðanum eða við hinzta beð „Hér er leiði yngstu dóttur
ástvinar þín, kemur þessi minnar“, sagði presturinn, en
spurning mcð öllum. sínum á. legsteininum stóðu orð'in:
þunga og allt annað virðist ó- „Stúlkan er ekki dáin, heldur
viðkomandi. sefur hún.“
Nú þegar haustar, verður svo „Hérna er sonur minn jarð-
margt, sem ósjálfrátt vekur aður“, sagði hann svo, og á!
þessa spurningu, blómin, sem steininum hans voru letruð <
brostu fegurst við götu þína í þessi orð:
vor og sumar, falla og fölna í „Þinn sonur lifir." „Hann dó
hauststormunum, lömhin, sem sem ungtir guðfræðistúdent“, j
léku sér lagðhvít og fagnandi, sagði gamli maðurinn, ,og hér
eru leidd til sláturhúsanna. hvilir svo annar sonur minn“,
Hvarvetna hvíslar rödd dauð- bætti hann við, sem líka dó í
ans í blænum, sem ýlfrar við blóma aldurs, nýlega orðinn
glugga og gættir í myrkri næt- prestur.1 En á legstein hans
ur og húmi kvölds. var ritað: „Allt hefur hann
Og fyrr en varir getur hönd gjört vel.“
haustsins snert þig e'ða vini . .. „ , .
þtna, og spor þín leg;ð að lík- ÞESSI FRASÖGN DA i 1 nur
kistu eða gröf, þar jem spurn- einmitt i hug, þegar eg aom
ingin um trú þína á lífið í a» gröf sr. Valdemars Briem n
dauðanum er varpnð fram af Stóra-Núpi, vígslubiskupsins,
hljóði örlaganna. sem reistl nnSum syni smum
minnismerki með sálminum
HINIR GÖFUGUSTU AND- fagra: „Þinn sonur lifir.“
AR og þroskuðustu perspnur Við þann sálm hefur ísóJfur
hafa náð ótrúlega miklu jafn- Pálsson, tónskáld frá Stokks-
vægi gagnvart þessari miklu eyri, samið undurmilt og un-
spum, og cignast jafnframt aðslegt lag, sem gefur svo mik-
innsæi og víðsýni til hinna ið af þeirri tilfinningu, sem
duldu svæða lífsins, sem guðs- veitir kraft til að bera þyngstu
tr&in opnar á þýngstu stund- raunir við komu dauðans,
um'ævinnar. þeirri trú á kærleiksríkan Guð
Einu. sinni kont maður nokk- lífsins, sem gamli presturinn
úr á 'fornan kirkjustað þar sem hefur átt í svo ríkum mæli við
aldraður prestur átti heirrra. leiði barnanna sinna.
Presturinn bauð gestinum Hlustum á haustbiæinn, sem
með sér út í kirkju og leið ber brott fölnuð lauf úr sumar-
þeirra lá meðfram nokkrum skrúði minningalandsins, og í
legsteinum, sem stóðu í röð við samhljómum hans ómar skýrt
stíginn, sem þeir gengu í graf- en hljótt til þíns sorgmædda
reit kirkjunnar. hjarta, rödd hans, sem sagði:
Þetta eru leiði harnanna „Þinn sonur lifir.“
J minna sagði presturinn, þegar Árelíus Níelsson.
4*
I 'f,K r" ttðlÍliSÍÍÉiÍi! “ r~ vii»- i|* •. n ,»- ™

margvísleg afsprengi þeirra, sem
tileinka sér það, sem bezt hentar
við þau skilyrði, sem þau eiga við
að búa, en alls staðar stefnir í þá
átt, að félögin stofni til samtaka
I sín í milli, til eflingar framfara
, og aukins öryggis, og þannig eru
I samböndin til komin. Stundum
stofna svo samhöndin aftur til
samtaka sín í milli og landssam-j
bönd eru stofnuð. Óg eigi fyrr en <
slíkt kerfi er komið til sögunnar, i
í landi þar sem samvinnufðlög
hafa fest eða eru.að festa' rætur,
er varla hægt að segja, að sam-
, vinnuhreyfingin só í sannleika
orðin ,,þjóðarhreyfing“.
Frumherjar sanivinnuhréyfingar
1 innar á 19. öld gerðu sér fyllilegai
ljóst, að landamæri yrðu ekki yztó
inörk samhanda samvinnufélaga.
Margir þeirra áttu í bréfaskriftum
og skiptust á skoðunum í heilan
mannsaldur, þar til í það var ráð-
izt að stofna til bandalags á al-
þjóðlegum grundvelli, en'Alþjóða-
samvinnubandalagið var stofnað
1895.
, Samveldisfélög.
! Bandalagið hefur ávallt haft
1 höfuðstöð síria í Lundúuum, og
samvinnusamböndin brezku hafa
verið aðilár að því frá upphafi, og
einstök félög um gervallt hið sam-
einaða brezka konungin’ki. Tekjur
bandalagsins éru að einum þriðja
frá þessum sanrböndum og félög-
um komin.
Eftir þvi sem samvinnulireyfing-
unni óx fiskur um hrygg í ýms-
um samyeldislöndum, svo sem
Kanada, Ástralíu, Indlandi, Pakist-
an, Jamaica, Ceylon, Malakkaskaga
ríkin, Gullströndin, Austur-Ni-
geria — komu sambönd í þeim eða
einstök félög í bandalagið með
fullri aðild. Félögin á Mauritius
og i Brezku Guiana eru auka-félag
ar, Neytendafélag á Nýja Sjálandi
kemur fram sem fulltrúi Nýja Sjá-
lands í bandalaginu.
Bandalagið var stofnað sem mið
stöð, þar sem látnar eru í té áreið-
anlegar upplýsingar um samvinnu-
félagsskapinn í öllum löndum
heims og hvers konar leiðbeining-
ar, sem um er beðið. Eftir því,
sem tímar liafa liðið hefir starf-
semi bandalagsins orðið viðtækari,
24. þáttur 195S
eftir dr. Halldór Halldórsson
HLÉ HEFIR orðið á, að
þættirnir um íslenzkt mál birt-
ust hér í biaðinu, nú um tveggja
mánaða skeið. Stafar þetta af
f jarveru - minni úr bænum. En
samkvæmt ósk ritstjórans, Þór-
arins Þórarinssonar, verða þeir
nu teknir upp á nýjan leik. Mór
hafa borizt nokkur brcf í sumar
um ísienzkt mál og allmörgum
er ósvarað frá því í fyrra. Mun
ég reyna að gera að minnsta
kosti einhverju af þessu efni
skil, en jafnframt þætti. mér
vænt um, að lesendur sendu mér
línur, eins og þeir eru vanir.
Alllengi hefir legið hjá mér
bréf, dags. á Akranesi 14. april.
Þa'ð er undirritað Dagfinnur, og
geri ég ráð fyrir, að það sé gecvi-
nafn. Bréfið fjallar mestmegnis
um stafsetning nokkurra orða.
Stafsetning er, þótt undarlegt
rnegi virðast, mikið tilíinninga-
mál mörgum og getur valdið hin-
um harðvítugustu deilum meðal
manna, en allt um það ætla ég
að hælta mér út á þann hála ís
að svara spitrningum Dagfinns.
Dagfinnur getur þess fyrst, að
hann hafi ýmist séð ritað liíalín
eða hýjalín, kristall eða krystall,
stíll eða stýll og spyr, hver sé
réttur rit’háttur þessara orða.
ÞAÐ ER alveg rétt, að rit-
háttur þessara orða er nokkuð á
reiki. Þó hygg ég, að ajgengara
sé að rita þau með í (i) en ý (y).
Öllum þessum orðum er það sam
eiginlegt, að þau eru grísk að
uppruna. Þegar í fornu máli er
tilhneiging til þess að rita grísk
töluorð með i (í), þótt ekki sé í
samræmi við uppruna orðanna.
Mætti i þvi sambandi nefna orð-
ið kirkja, sem á rætur að rekja
til gr. kyriakón, sem er lýsingar-
orð og merkir „sem heyrir
drottni til“, af kýrios „drottinn,
herra“. En þess ber að geta, að
orðið kirkja hefir borizt í nor-
ræn mál frá Engil-Söxum, en á
engilsaxnesku var orðið ýmist
cyrie eða cirice. Síðari orðmynd-
in virðist liggja til grundvallar
islenzka orðinu.
Þegar ég samdi Stafsetningar-
orðabók mina, hugleiddi ég nokk
uð, hvernig snúast ætti við þess-
uni grisku orðum, og komst að
þeirri niðurstöðu, að hampa-
minnst væri að gera þeim öllum
jafnhátt eða lágt undir höfði og
rita þau öll með i (í), en ckki
y (ý). Um þessa meginreglu má
efalaust deila, ef nákvæmlega er
í saikirnar farið um það, hvaðan
orðin hafa borizt inn í íslenzkt
mál. En ég hefi ávallt litið á staf
setningu sem hagnýtt tæki, en
ekki vísindi, hvorki að því er
varðar framburð né uppruna
orða.
ÉG SKAL NÚ víkja’ lítillega
að þeim orðum, sem Dagfinnur
og m. a. komið fram sein fullfrúi
samvinnuhreyfingarinnar gagnvart
rí'kisstjórnum og alþjóðastofnun-
um, en aldrei hefur verið hvikað
frá því meginsjónarmiöi, að greiða
samvinnuhreyfingunni braut, og
sú starfsemi hefur verið mjög
aukin á síðari árum.
Viðurkertning
Sameinuðu þjóðanna.
Þar lil Alþjóða verkalýðsmála-
ctofmmin (ILO) var sett á lagg-
irnar 1919, var Alþjóða-samvinnu-
bandalagið eina alþjóðabandalag-
ið, sem hafði efling samvinnu að
marki. Á seinustu 30 árum hefur
hins vegar or'ðið byltingarkennd
breyting á afstöðu, sem áður fyrr
létu sig alþjóðasamvinnu engu
varða, en er augu martóa fóru að
opnast fyrir nauðsyn og nytsemi
þjálfunar fólks, til þess að bjarga
sér sjálft, fyrir nýjum viðskipta-
aðferðum og lýðræð'islegri, satn-
eiginlegri stjórn mála, og loks íyr-
ir ágætu starfi til eftirlits með
verðlagi og starfi til hindrunar
Framhald á 8. síðu.
drepur sérstaklega á í þessu sam
bandi.
Orðið liíalín, — en svo tel ér,
cðlilegast að rita orðið — á ræi-
ur að rekja til latínu hyalinu-
en það er lýsingarorð, sem merk
ir „sem er úr gleri.“. Þettií
latneska lýsingarorð er leitt tó'
gríska orðinu liyalos, sem merkL
Orðið kristall er venjulegs.
ritað svo, þótt sjá megi stök::
sinnum ritháttinn krystall, seir:
kann að vera til kominn fyriu
dönsk áhrif engu síður en grísk.
Þetta orð á rætur að tekja tis
grísku krystallos, sem merki
„ís“. Þetta orð er ritað cristal ■
engilsaxnesku og í fleiri málun.,
er það ritað með i, t. d. sænsk;
kristall. Virðist fullkomlega á
stæðulaust fyrir okkur að burc
ast með y í þessu orði.
Orðið stíll kemur þegar fyrir 5
fornritum og er þá ritað með i,
Þegar af þeirra ástæðu virðist <,
þarft að rita það með ý nú. Þett.
orð var á miðaldalatínu stilus, c-u
er komið af grísku stylos.
EN ÞAÐ ERU ýmis fleir
orð en þau, sem Dagfinnur minn
ist á, er vert væri að athuga í
þessu sambandi. Ég skal þó að
eins dropa á eitt, en það er sögn
in kirja, sem líklega er oftar ri.
uð kyrja. Talið er, að iþessi sög:.(
sé mynduð af grískunni kyrit
elesidn, sem merkir „herra misk
unna þú oss“. Ef þetta er rétfc.
hefir sögnin í fyrstu verið höi::
um tón presta. Ef upprunaskýr
ingin er rétt, er sögnin kirja rót
skyld orðinu kirkja, og væri þí
óeðlilegt að rita annað orðið meii
i, cn hitt með y. Af þeim sökur.
meðal annarra tel ég eðlilegra ad
rita kirja en kyrja. Fleiri orð
koma hér til greina. Vísa ég í þv !
sambandi til Stafsetningarorða
bókar minnar (Ak. 1947), blr
254.
Þá spyrst Dagfinnur fyrir u:::,
það, hvort réttara sé að ritsj
beiskur eða beizkur og breysku.
eða breyzkur. Kveðst hann haf:.
séð þessi orð rituð á ólíka veg:
jafnvcl af lærðum mönnum
Þetta vera rétt. Stafsetning þess-
ara orða er nokkuð á reiki.
Menn greinir nokkuð á un':
það, hversu langt skal leita upp
runa orða til þess að réttiæta z
Og satt að segja eru ekki un
þetta ljós ákvæði né fastar venj
ur. Væri sennilega rétt að lát.
athuga þetta atriði nokkru nán
ara og koma á um það fasta:
venjum en nú eru.
Mér skilst, að nefnd sú, e
samdi þær reglur um stafsetn
ingu, er nú gilda, hafi ekki æt,
azt til þess, að orð eins og beisk
ur og breyskur væru rituð me.
z. Og þeirri reglu hefi ég hlítt
Orðið beiskur er að vísu skyl
sögninni bíta, og orðið breysku
leitt a£ brjóta (í þátíð braut). Ei..
þess ber að gæta, að tannhljóöi
á undan s-inu (t-ið) hefir faliic'
brott á frumgermönskum tíma,
eða brottfailið, er með öðruir:
orðurn svo ævafornt, að ástæðu
laust virðist að sýna það í !•••
lenzkri stafsetningu.
EN SVO ER annað, sem hé:
kemur einnig til greina, en þa .<
er, að samkvæmni vegna yrði ad'
rifca allmörg orð með z, ef up_
væri tekið að rita orðin beiskui
og breyskur á þann veg. Mætti <
því sambandi nefna orðin brjósk
býsn, neisti, rostuingur o. fl. Al.
mörg þeirra eru talin í Stafset.r-
ingarorðabók minni, bls. 254.
Annars vil ég að lokum tak.,
fram, að mér virðast þau atriði
sem Dagfinnur minnist á, ekk.
skipta verulegu máli. Ef menc;
vilja víkja út frá venju um sfcaí
setningu, er þeim það fyllilegy
leyfilegt. Skólunum er aö vísi.
nauðsynlegt að fylgja reglum
þessum efnum, en mig gruna,
að sumir kennarar hafi óþarflcgru
einstrengingsleg sjónarmið Úoi
stafsetningarmál. H.H.