Tíminn - 16.01.1959, Blaðsíða 5

SrMI N' N, föstudaginn 16. jaiiúar 1959.
5
Guðmundur G. Hagalín:
Um Hrafnhettu
1.
Ekki hálfþrítugur skrifa’öi Guð-
inundur Daníelsson Bræðurna í
Grashaga og fimm árum síðar Á
bökkum Bolafljóts. Þessar skáld-
sögur vitnuðu báðar um svo ríka
stíl- og skóldgáfu, samfara óvenju
legu andlegu fjöri og frumræn-
. um þrótti, að flestum bókmennta
snönnum, sem ekki voru haldnir
austrænni blindu, virtist ljóst, að
mikils mætti af höfundmum
vænta, ef honum tækist að fella
alla þessa kosti í farveg listræns
aga. Slíkir menn munu við lest-
ur Blindingsleiks hafa talið, að
skáldinu hafi tekizt þetta, og svo
er þá komin frá hendi Guðmund-
ar Daníelssonar ný skáldsaga,
Hrafnhetta, sem raunar á sér
ekki þá víðtæku táknrænu við-
aniðun, sem eykur mjög á áhrifa-
vald Musteris óttans og Blindings
leiks, en hins vegar er þó gædd
miklum og mjög auðsæjum kost-
um.
Máishöfðun út af dauða Appol-
onfu Schwartzkopf vakti að von-
um ærna atbygli í hinu fámenna
®g fréttasnauða íslenzka þjóðfé-
Jagi öndverðrar 13. a.dar. Ástir
og morðgnmur 'hafá avallt komið
miklu róti á hugi manna, og
þarna voru aliar aðstæður þannig,
að í fásinninu hér úti á íslandi
hlutu þær að spenna hátt boga
eftirvæntingar og æsifíknar, ráðs-
kona og viðhald æðsta manns
Jandsins voru sakborningar — og
sjálfur var hann jafnvel halclinn
meðsekur. Og allt fram á fyrstu
tugi þessarar aldar lifðu sagnir
um þetta sakamál í hugimi fróðra
alþýðumanna, þar á meðal ýms-
ar, sem ekki komu fram í vitna-
leiðslum, að því er málsskjöl sýni,
og í meira en öld þótti reimt
eft'ir þá atkvæðakonu, sem Guð-
mundur Daníelsson hefir nú valið
uafnið Hrafnhetta. Enn mundi
hið forna sakamál eiga sér að-
dráttarafl, og svo mikil reisn og
glæsileiki sem er yfir skáldsög-
unni Hrafnhettu, þykir mér ekki
ólíklegt, að með henni muni
skáld auka mjög vinsældir sínar
hjá folenzkri alþýðu.
2.
Þó að manneðlið muni sjálfiv
6ér líkt á öllum öldum og vitað
sé, að skáid, sem fjallað hafa um
Íöngu liðna fortíð, og enn fremur
ýmsir listrænir sagnaritarar allra
tíma, hafi sjálfrátt og ósjálfrátt
éneira og minna notað samtíðar-
snenn sem fyrirmynd að persónu-
‘lýsingum sinum, verður skáld,
sem notar söguefni frá liðnum
öldum að bregða yfir skáldverk
sitt blæ þeirrar aldar, sem um
©r vélt Sögusviðið, búningar
fólksins, athafnir þess, framkoma,
Ihugsunarháttur og málfar — allt
þetta þarf skáldið að móta í sam
ræmi við fáanlega vitneskju um
hina 'liðnu öld og bregða yfir það
samfelldum blæ.
Ég er ekki sérfróður um aldar-
hátt og aðstæðm- á fyrri hluta 18.
aldar — sízt í Kaupinhöfn, en
mér virðist auðsætt, að sá frá-
bæri hæfileiki Guðmundar Daní-
eíssonar, sem strax var mjög á-
hrifaríkúr í fyrslu skáldsögu hans,
að töfra þannig fram sögusviðið,
áð lesandinn ekki aðc:ns sjái það,
Jieldur 6vo sem finiii. ilm pess
og andblæ í vil'um scr, njoa sin
ekki til fulls i þeim liluta 'sög-
wnnar, sem gerist í borginni við
Éyrarsund, og skulu þó sumir
kaflarnir undan teknir — svo
eem sá, er gerist á Gamlatorgi
og í Nýkirkjugarði. Guðmundur
fer mjög hóflega í að fyrna frá-
sogn sína, varpar aðeins yfir hana
nokkrum hátíðleik, þegar hontim
þykir það vænlegt til áhrifa, og
blandar hana stundum orðum,
eem nú eru Iítt eða ekki notuð,
Íslenzkum og érlendum, og þykii*
inér honum þarna vel farnast.
Um orðfæri persónanna hefir
það aukið á vanda skáldsins, að
Btaðreyndir leggja honum til sögu
£ólk af þrem þjóðernum — og er
í báðum hópunum, þeim innlenda
og erlenda, fólk mismunandi
Stétta. Guðmundur hefir fyrnt
GUÐMUNDUR DANÍELSSON
mál persóna sinna á tvennan hát't,
með því að fyrna orðaskipan og
láta sögufólkið nota ýmis orð —
og þá einkum erlend — sem nú
eru ekki á tungu íslendinga, en
hann hefir fundið í prentuðu og
rituðti máli frá 18. öld. Og yfir-
'leitt lætur hann allt sögufólkið
tala mjög svipað mál. Persónu-
leg sérkenni, þjóðerni og stétt
koma því lítt fram í orðfæri þess,
nema helzt séra Þorleifs Arason-
ar, sem auðsjáanlega hefir orðið
skáldinu mjög hugslæður. Og
stundum vill fyrnskan falla af
orðfærinu og nútíðin glettast í
leikinn, en við allt hið löngu
liðna og það, sem þess er, er
vandgert, og þrátt fyrir veilurnar
er yfirlcitt hæfilega framandleg-
ur blær yfir sögunni til þess að
minnsta kosti leikmenn í 18. ald-
ar fræðum njóti hennar. Og hvað
sem líður fyrnskubltenum, er sííll
Guðmundar ' litríkur, þróttmilkiir
eða mjúkur, eftir því sem hæfir,
og skáldlegt flug í myndum og
líkingum.
3.
Aðalpersóna sögunnar, hin
fagra og sérkennilega Hrafnhetta,
verður eftirminnileg persóna. Þar
hefir höfundur sýnf okkur konu
þeirrar tegundar, sem löngum hef
ir orðið valdur meinlegra örlaga,
konu, sem skortir hneigð og þegn
skap til þjónustu og fórnar í þágu
hins gróandi lífs, en ér gædd stál-
settum vilja til héiltækrar og of-
stækisfullrar einbeitingar að því
marki, sem fordild, ástríða og af-
brýði háfa helgað og hiilir upp
í sólheitri og svalalausri drauma-
veröld. i
Hrafnhetta er .glæsileg, og glæsi
léiki h'ennar er gæddur. framand-
legum og heillandi þokka. Hún
verðnr . sér snemma vitandi um
vald. sitt yfir karlmönnum, og sú
vitund kveikir henni metnað fram i
yfir það, sem st'étt hennar og.önn
ur aðstaða getur annars gefið
henni vonir um — nema ævin-
týrið fljúgi upp í fang henni. Og
einmiti þetía verður, þá er Fuhr-
mann, ungur, sjálégúr og prúður
fyticmaðúr, sem nýtur voldugra
hylli og mundi eiga -sér mikla og
glæsta íramtíð, fellur fyrir töfr-
um hennar og ncitir henni eigin-
orði. Líkamleg svölun og uppfyli-
ing djarfra vona veita henni irai
hríð sæla nautn alls síns kven-
leika, og þcgar hún svo aÖt í
eir.u — með þoim hrollvekjandi
hætti, sem ckki aðeins skelfir,.
heldur ef til .vill eiin frokar full-
nægir djúpstæðum hvölum í eðli.
slíkrar konu — er svipt valdimr
yfir elskhuga sínum og hin há-
reist'a borg framtíðarinnar riðar
ti! falls, bregður hún við af öilti
sínu mikla skapi, studdú oi'ur-
magni ástríðna og særðu .stolti og
hituðu af eldi afbrýðínnar, og
svo berst hún þá án afláts fyrir
aö vinna á ný ástinann sinn; srð-,
an til að fá hann dæmdan til að
uppfylla hið dýrmæta heit, sem
hann hefir gefið henni. Það tekst
— og tvo þriöju launa sinna skal
hann gr.eiða lienni til iífsframíær-
is, me'ðan hann uppfyllir ekki
heit sitt. Samt scm áður þrjózk-
asf hann, enda íslenzkur auð'mað'-
ur arfleitt hann að öllum eigum
sínum, og hún kemst að raun um,
að festarmaður hennar hefir á-
kveðið, að íslandshaf skuli nú
verða sér sú virkisgröf, sem dugi
til varnar. En Hrafnhettu tekst að
ná konungsfundi, og sjálfur ein-
valdsgramur Dana skerst í málið
og skipar Hólmskanpmanni að
flytja hana út til íslands.
Svo stígur hún þá á land, kona
sigrihrósandi, heitkona æðsta vald
hafa með þjóðinni þeirra, sem á
íslandi eru — hefir í sínum hvítu
og fögru höndum dómsúrskui-ð
fyrir eignarrétti 'sínum á þessum
virta og ötula valdamanni. Og
þó að enn sé hann samur, raunar
kurteis og IjúfUr, en óhagganlega
bundinn þeirri meinloku sinni, að
aldrei megi hann stíga yfir líkama
hins deydda Jakobs upp í hjóna-
rúm sitt og Hrafnhettu, þá er og
Hrafnhetta söm við sig. Hvers
hefir hún vænzt — og hvers
væntir hún nú? Hefir lifað og
lifir enn svo í kolum trúarinnar
á töfra holds hennar, að hún trúi
því, að takist henni að þvinga
festarmann sinn til að ganga með
sér að guðsaltari og síðan í hjóna
rúmið, þá muni hinn raunveru-
Iegi sigur ástarinnar falla henni.
í skaut? Víst svo, víst svo, — j
því að án þess sjálfsstrausts, án
þess metnaðar, sem sú trú veitir
henni, er slíkri konu lífið einskis
virði, — hún er alls ekkert nema
í krafti fegurðar sinnar og þess
vitazgjafa unaðar, sem hold henn
ar hefir reynzt hverjum þeim
karlmanni, sem í hvílu hennar
hefir stigið — og flestum virzt,
sem hana hafa augum litið. Og
þrátt fyrir Brokeyjarauðinn, sem
'gerir festarmanni hennar það
auðvelt og létt, svo lítt sem sjálf-.
ur peningurinn er honum dýrmæt-
ur, að þráast við, er hún viss í
sfnni sök. Hún á sér töfragrip,!
sem mun að. lokum ljúka. upp
fyrir henni Sesam hins mikla
draums. Einvaldskóngur Dana- !
veldis hefir fleygt til hennar klút,:
rauðum klút úr silki — með gulí.
inni kórónu, og þennan dýrgrip
geymir hún. Það er hvort tveggja, j
að slíkum gjöfum fylgja ævaforn-j
ir töfrar — sendu mér þetta, ef
þér liggur-lífið á — töfrar, sem'
flogiö hafa á klæði æ.vintýrisins
inn í hug hvers barns, sem staðið.
hefir og hlýtt á sö'gur ömnui eða:
móður — og að Hrafnhetta veit,
að hinn danski einvaldi þarf ekki
annað en skipa, þá er því hlýtt,!
enda treystir- hún því fyllilega, j
að bréf, sem klúturinn fylgi, sent
msð haustskipinu' til konungs,
muni leiða af sér annað með vori
og sól, og það færi henni upp-
fylling hennar mikla draums ...
En henni veitir heldur ekki af.
þessari 'vissu. íslandsvistin verð-
ur henni Jerið tómleg og þrúg-
andi. Þetta er stórt land og strjál
bý'lt, bert og þögult; — á stað-
inn koma ekki tignir -gestir, sem
gefi tækifæri til 'að sannfærast'
um þokka og tÖfra, — þar eru
engar veizlur haldnar, ■— og loks
reynist hér ekkreimi sinni mögu-
legt að heyja stríð, sem stæli og
létti fargi biðarinnar af sálinni.
Gegíi þeirri válegu hættu, sem
þvlfylgir, að maddama Hólm hafi
sfett sér að murka smátt og smátt
lífið úr jómfrúnni mcð eitur-
skömmtum', vcrður ekki stritt', og
henni aðeins varizt með svo við-
sjázverðum aðgerðum, að þær
draga úr henni sjálfri dáð og
mátt. Síðan er þá ekki annað en
þrauka, unz hin mikla sól gleð-
innar rennur yfir hrellda sál
hennar ■— eins og vorsólin- yfir
hið nakta og hretum hrjáða land.
En $vo — þegar enn er myrkur
vetur á . sjálfri þeirri stund, er
'sól vorsins -skyldi renna upp, þá
hrynur hillingaborg draumsins,
máist út eins og þegar ósýnilegir
andar geimsins hleypa þokutjaldi
fyrir ævirrtýrasvið sólarlagsins .
Svo hverfur þá Hrafnhetta af
sj'álfsdáðum af lífsins fyrirheita-
rika en svikula leikvangi.
Þeim, er þetta rilar, þykja með
mestum snillibrag kaflarnir, sem
fjaila urn -Hrafnhettu á Bessa-
Bcekur ocj höfunbor*
Skrudda Ragnars Ásgeirssonar
Ut er komið fyrir nokkru II.
ihefti af Skruddu Ragnars Ásgeirs-
sonar. Fyrra heftið átti svo mikl-
um vinsældum að fagna, að það
seldist upp á skömmum tíma, og
má búast við, ða svo verði einnig
með þetta hefti, þvf Ragnar er
með afbrigðum vinsæll rithöfund
ur. En' það verður að segjast eins
og er, að ólíkar bækur eru þetta
á marga lund. Fátt er sameigin-
legt með þeim annað en það, að
hinn snjalli höfundur hefur tekið
heftin bæði saman, og sýnir þetta
vel, hversu honum er margt til
lista lagt. I. hefti flytur bráð-
skemmtilegan alþýðnfróðlcik, sem
skráður er af vörum fólksins um
land allt. En þetia nýja hefti er
saga eins manns, sr. Páls, sem
kallaður var skáldi, og var lang-
afi höf. Hefur höf, augsjáanlega
lagt gríðarlega mikía vinnu í bók
þessa og aflað sér svo mikilla og
víðtækra heimilda að furðu gegn
ir, þar sem svo langt er um liðið,
síðan sagan gerðist. Sagan er því
gagnmqrkt heimildarrit um ævi
séra Páls og aldarfar, þegai' hann
var uppi.
í fljótu hragði mætti ætla, að
hér sé ékki um venjulegt skemmti
rit að ræða, heldur einungis þurt
fræðirit. En svo er ekki. Höf. hef
ur 'haft 'lag á því, að gera söguna
'bráðskemmtilega, m. a. með því
að dreifa kveðskap sr. Páls innan
um al'la söguna. Sagan hefði órðið
þurrari, ef ævisagan hefði verið
skráð sér, og kveðskapurinn á eft
ir, eins og oftast er gjört. En í
bókinni, sem' er 267 bls. eru á
sjöunda hundrað vísur og erinflÞ
og er flest eftir séra Pál. Ef kveg’
skapur þessi er borinn saman viö’
annan samtímakveðskap, verður
að álíta, að séra Páll hafi veriö’
hreinn snillingur í íþrótt sinni, og
vafalaust kraftaskáld. Ekki máttí
seinna vera, að safna þessu samar.
og birta. Ekki veit ég hvort það ei
missýning hjá mér, en ég fæ ekkL
betur séð, en að þeir Bjarni Thor
arensen og séra Páll hafi veri’ö’
eitthvað andlega skyldir í skáld
skap sínum. Gæti það ekki hugs:
azt, að Bjarni hafi orðið fyrir sterl:.
um áhrifum frá séra Páli, er þeir
voru ungir saman að HlíðarendaV
En Páll var 6 árum eldri og
vitanlega þroskaðri og talandí
skáld.
Þá er og’ í bókinni sagt frá börr..
um séra Páls, og er það langjnerki
legast, sem þarna er skráð um Guö’
rúnu yngri dóttur hans, sem senn
lega hefur verið síðasta krafta'
skáld á íslandi, sem sögur fart.
af. En þó er ekki fyrir það aö’
synja, að hugsanlegt sé, að kraftr
skáld hafi verið til síðan og éru.
kannske til enn, þó lítið láti yfir
sér, og nái ekki kyngimagni Guc
rúnar Pálsdóttur. — Viða kemsí:
höf. verulega skemmtilega aö
orði í bókinni, og mætti einkuiij.
benda á ummæli 'hans um jóií.
Sigurðsson forseta á bls. 201. Béí;
ur var ekki hægt að segja það
sem segja þurfti, undir þessur..
kringumstæðum.
Þökk sé höf. fyrir bókina.
Benjainín Sigvaldason.
stöðum, þar sem hver dagur ber
í skauti sér ugg þess, sem koma
skal. Mjög eðlilega lætur skáldið
tilviijunina sá fræi gfunsemd-
anna í hug Hrafnhettu og um
leið vekja í brjósti maddömu
Hólm hugmyndina um háskalegt
píningartæki, og með ágætum er
lýsing hans á því, hvernig grun-
urinn nær smátt og smátt vax-
andi og aídrifarikum tökum á
Hrafnhettu. Hlutverk hænuunar
í harmleiknum — hvort mundi á
margra færi að lýsa þvi svo sem
þarna er gert, þar scm hvoi'líi
verður við það neitf hlálegt né
andkannalegt? Og ekki mundi
skáldihu takast betur annars stað
ari í sögunni að láta lesandann. fá
lifandi tilfinningu fyrir töfrum
Hrafnhettu, en þar sem þeir spegl
ast í samfundum hennar hér á
íslandi við Þorleif Arason, fóg-
etann og hinn unga landa heunar,
trésmiðinn. Frásögnin af honum,
þá er hann tekur mál af Hrafn-
hettu á Iíkbörunum, mundi vart
líða lesandanum lir minni....
4.
Lýsingu skáldsins á Hrafnhettu
og örlögum hennar hafa nú verið
gerð nokkur skil. Við a’ðrar per-
sónur sögunnar hefir skáldið að
vonum lagt minní rækt; en þó
gæðast þær allar lífi og sérkenn-
um. Fuhrmann amtmanni er lýst
í fullu samræmi við þann dóm,
sem sagan hefir um hann fellt.
Hann verður geðþekkur, en ekki
sérlega tilkomumikiil í höndum
skáldsins. Sumum miuidi ef til
vill virðast með ólikindum, hve
svo jafnvægur heiðursmaður fell-
ur fljótt fyrir töirnm Hrafnhettu,
en þar mundi skáldið getspakt um
hið sanna. Þannig eða alls ekki
hlaut hann að hafa komizt á,
vald þessari konu. Ef hún hefði
ekki gagntekið hanu svo strax, að
hugur hans hefði orðið alelda og
skynsemi og hneigð til íhugunar
orðið að hörfa, hefði slí’kur mað-
ur aldrei lotið töfrmn hennar. En
þess mundu mýmörg dæmin, að
galdur kvenlegrar fegurðar og
ástriðumagns hefir unnið fræg-
an skyndisigu'i* á karlmönnum með
alvæpni góðs uppeldis, mikillar
og traustrai* sjálfsvirðingar og
fastra lífsáforma ... Þorleifur
Aruson cr sá karlmaður i bókinni,
sem vekur mestan áhuga lesana-
ans. Hann er gáfaður og í raun
inni þróttmikill og viljasterkui
— en að öðrum þræði dreymiim
og tilíinningaríkur sveimhugi
drengur góður, en þó óprúttinn,
ef því er að skipta og ofurseldur
„freistarans spilverki“ annað
veifið — yfir persónunni eitthvað
dulrammt, stórbrotið, en þó. við-
kvæmt, brolhætt, maður, seni
getað hefði orðið mikilmenni. á
valdi stórrar og göfugrar hug-
sjónar. En trúlega hafa veigar
Bakkusar, teygaðar í minningu
Hrafnhettu, orðið honum fertug-
um að aldurtila í Markarfljóti.
5.
Að lokum:
Guðmundur Daníelsson er mao
ur ekki fimmtugur. Hann er gædd-
ur mikilli starfsorku og eyðir ekki
tírna sínum í götuslangur og
sjoppuræður um verðleika sína
og væntanleg afrek, og hann hefir
að baki sér langt og erfítt stríð
við óstýriláta hugkvæmni, marg-
vísleg áhrif, sem andlegur næm-
leiki hans hefir yfir hann steypt
frá heimi anda og efnis — og
það mikla fjör, sem hefir oft
krafizt þeysingsspretta, þegar bet-
ur hentaði hægar farið og á vald-
ari kostum.
Svo mundi hann þá enn eiga
óskrifuð sín mestu skáldverk, þar
sem. íhygli hans og innsý'n njóti
sín í vaxandi mæli, samfara
skyggni hans á víðerni forlíðar
og samtíðar, næmleika hans,
þrótti og hugmyndallugi, skáld-
verlc, sem vegi þungt sem list-
ræn smíð og einnig megi verða
þung á metunum sem menning-
arleg seglfesta þeirrar gömlu og
þrautreyndu þjóðarskútu, sem
lengst undir blökkum vaðmáls-
voöum hefir margt ísasundið
smogið og margan þraut'aboðann
hálsað, hlotið réttu stóra og löng
hafrek, án þess að kastast af kili
eða oft ’lítt hlíf'uð og tíðum lang-
svelt áhöfn yrði reikul um höf-
uðstefnu, en nú hefir um hríð
látið reka fyrir kastvindum, undir
háseglum af silki, með málóða
tunglspeþinga og vílmögu í lyft•
Lngu, en á þiljum fríðan hóp og
vasklegan, . en villlan um áttir og
varbúinn til úrræða, ef í baksegi
slægi.