Tíminn - 13.02.1959, Blaðsíða 5

SfMlNN, föstudaginn 13. febrúar 1959.
9
Dánarminning: Björn Þorkelsson
frá Hnefilsdal
Bjöm í Hnefilsdal var um lang-
an líma miki'ö nafn í Austurlandi.
Hann var bráðgerður, orðinn bóndi
á Jökuldal um tvítugsaldur. Kos-
inn í hreppsnefnd á Jokuldal, án
þess að gætt væri að því að hann
hafði ekki lögaldur til, svo fast-
mótaður og fullþroska maður var
hann strax á þemi aldri, að hann
þótti sjálfkjörinn til opinberra
starfa hvað sem liði aldri hans að
íölu áranna. Björn var síðan hinn
sami maður. Það traust, sem hann
ávann sér á unga aldri, var borið
til hans á langri ævi, og hann svar-
aði þessu trausti ætíð á sömu lund,
oð bregðast því aldrei í neinu.
Hitt matti segja að það gafst ekki
færi á því, að reyna á allt það
íraust, sem hann var maður til að
hera.
Iíann var bráðgáfaður maður og
lærdómsmáður hinn mesti. Var
menntalífi þjóðarinnar hinn rnesti
skaði að því, að Björn gat ekki
gengið þá braut. Tungumál, heim-
speki og stærðfræði voru viðfangs-
efni, sem honum voru hugleikin,
og þótt hann væri bóndi upp á
Jökuldal, rækti hann nam í þess-
um greinum fram á háan aldur, og
jafnvel allá sína daga. Tungumálin
Ícomu honum að gag.n a margan
hátt, en stærðfræo..i.i nafði hann
að leik, og jafnmikio gaman aí
því, að reikna logarimta, þótt hann
gæti ekki siglt á beitarhúsm. í
heimspekinni leitaði hann hinna
dýpri raka tilverunnar, en var
óbilanlegur efnishyggjumaður til
síðustu stundar. Sýndi það fast-
jyndi hans, að þetta hafði hann
frá aldamótamönnum, og lét enga
votta andans hafa áhrif á sig, held-
ur færði alla slíka vitnisburði til
raunhyggjunnar. Var rökfræði
hans fóst og undirbyggð af lær-
dómi úr ritum efnishyggjumanna.
Þurfti meira en meðal draugasögur
til þess að Björn gæti ekki fært
þær til eðlilegra raka hins raun-
vérulega lífs. Var oft fróðlegt að
tala við Björn um þessi mál. Um
tungumálaþekkingu hans gaf þá
raun á, að arfamál nokkurt féll til
á Jökuldal vestan úr Ameríku. Á
ýmsa vegu var málið illa vaxið,
6em hér getur ekki orðið rakið, og
séra Rögnvaídur Pétursson ráð-
iagði erfingjanum að kosta ekki
iniklu til málsóknar, vegna þess
hvað hæpið væri að ná fénu. Þaö
var ekki dýrt að biðja bóndann um
að re'yna, og Björn tók að sér mál-
sóknina. Skrifaði hann allt á ensku,
sem málið snerti, heima í Hnefils-
dal, og eftir 2 ár var hann búinn
öð vinna rnálið, og dollararnir,
Btreymdu inn í Jökuldal. Lauk séra
Rögnvaldur hinu mesta lofsorði á
framgöngu Björns í málinu, og bað
hann í bréfi að hafa við sig sam-
fundi, ef hann kæmi til íslands. Er
óhætt að segja það, að slíbt hefði
verið á fárra alþýðumanna færi að
gera’ á þessum síðustu tímum. Um
stærðfræðikunnáttu Björns er það
til dæmis að hann gerði rafveitu í
Hnefilsdal, við hína erfiðustu að-
etöðu. Þurfti að nota stórt yfir-
yfirfallshjól og mikinn reima-
litbúnað. Alla aflfræðilega út-
feikninga annaðist Björn sjálfur,
og var stöðin smíðuð á vélavérk-
stæði eftir þeim og stóð allt heima.
Mátti það á mörgu sjá, að Björn
rnátti treysta sér þótt við nokkuð
væri að fást, og eftir því íór traust
annaiTa manna á nur.nsKap hans
í flestum greinum, ér svo mafgii-
þ'urftu að njóta.
Björa var fæddur í Klúku í
Hjaltastaðaþinghá hinn 26. aþríi
1880. Vom foreldrar hans Þorkell
Björnsson og Guðný Ólaísdóttir
búandi hjón í Klúku. Þau hjón
voru af merkúm bændaættum og
áttu þó lengra fram að telja til
presta, svo sem séra Stefáns skáld
í Vallancsi Ólafssonar og séra Jóns
Brynjólfssonar á Eiðum, en þeir
eru miklir ættfeður í landinu. Guð-
mý var dóttir Ólafs á Gilsvöllum í
Borgarfirði Stefánssonar, er var
dóttursonur séra Stefáns Pálssonar
í Vallanesi, en hann var dóttur-
6onur séra Stefáns skálds, en móð-
ir hennar var Sofía, systir séra
Sig. Gunnarssonar á Hallormsstað;
Kona Stefáns á Gilsárvöllum, er
Var Ólsfsson, var Steinunn Þórðar-
dóttir frá Finnsstöðum í Eiðaþingi
Gíslasonar af ætt Gxsla lögréttu-
manns á Rangá og Arna Magnús-
sonar' sýslumanns á Eiðum. Kona
Þórðar á Finnsstöðum var Eygerð-
ur dóttir Jóns pamfils, er svo var
kallaður, og var hxin systir Hei--
manns í Firði, sem víðfrægur mað-
ur var, en af Jóni er kominn mik-
ill fjöldi hinna gáfuðustu manna á
Austurlandi. Var það ávo, að á
meðan Björn var upp á sitt bezta,
eins og sagt er, á Jökuldal, voru
bændurnir að meira hlúta til
frændur hans af Pamfilsætt. Móðir
Dr. Halldór Pálsson:
Gefa þarf sauðfé vel með útbeitinni
föður hans Þorkels var Áslaug,
dóttir hins mei’ka og kynsæla
bónda, Sigurðar í Njai-ðvík, sem
Njarðvíkurætt yngri, er talin frá,
Jónssonar prests á Eiðurn Brynj-
ólfssonai’, en Jón prestur átti Ingi-
björgu Sigurða.dóttur Eyjólfsson-
ar spaka í Eyvindannúia, en móðir
Ingibjargar var Bóel (Bólette)
dóttir Jens Wíum sýslumanns.
Móðir Bóelar var Ingibjörg Jóns-
dóttir, bónda á Egilsstöðum í
Vopnafhði, Sigfússonar prests i
Hoft'eigi, Tómassonar, en kona
Jóns var Sesselja dóttir Jóhanns
þýzka á Egilsstöðum. Þorkell fa'ðir
Björns átti kyn að rekja til Þor-
kels Þorsteinssonar á Eii'íksstöðum
og urðu þar með þeir bændur á
Jökuldal, sem ekki eru frændur
hans af Pamfiisætt, frændur hans
af Þorsteins Jökulsætt, meðan
hann var með vissum hætti höfuð
þessara ætta á dalnum. Af Þoi'-
keii Þorsteinssyni var og kornin
hin merka Múlaætf á Héraði.
Björn stóð því í stórum skógi mik-
ils frændagai'ðs á hinu víðlenda
Fljótsdalshéraði, þar sem hann
gnæfði svo víða yfii'.
Björn gekk í Flensborgarskól-
ann og útskrifaðist, þaðan 18 ára
gamall, 1898. Dvaldi hann síðan á
heimaslóðum og fékkst við barna-
kennslu. Árið 1900 fór hann að
Skeggjastöðum á Jökuldal. Þar
bjó þá Jón Magnúss. merkur bóndi
og hreppstjóri urn hi'íð á Jökuldal.
Faðir lxans var ættaður af Tjörnesi
en móðir hans var dóttir Stefáns
á Gilsárvöllum Ólafssonar og var
Birni þetla í frændagarð að víkja. |
Fékkst Björn enn við kennslu og
fór mikið orð af honunx í því starfi.
Hinn 10. október 1902 gekk Björn
a'ð eiga Guði'íði dóttur þein-a
Skeggjastaðahjóna Jóns og Sigríð-
ar Jónsdóttur hreppstjóra í Snjó-
holt.i Einarssonar og séra Stefáns
ckálds í Vallanesi. Var Guðný ein-
birni Jóns og Sigi'íðai', og Jón var
einn af kongunum á Jökuldaí á
þessum tírna, stórbóndi og vel fjáð-
ur maður. Dvaldi nú Björn með
tengdaforeldrum sínum um sinn,
en 1905 losnaði Hnefilsdalui',
næsti bær vi'ð Skeggjastaði, innar.
í dalnum, og hóf Björn aö kaupa
jörðina. Er Hnefiísdalur ein
stærsta jörð á AustmTandi og eru
þó margar ósmáar. Þá var Björn
kominn í hreppsnefnd á Jökuldal
og var þar lengi síðan. Gerðist
Bjöim mikill bóndi í Hnefilsdal, og
þótti hafa styrk til þess af tengda-
föður sínum, en Björn sagði frá
því, að rninna hefði það verið í
rauninni en ætlað var. Kom nú i
ljós, að Björn var hinn mesti kapps
og dugnaðarmaður við bústöfefin,
Veturinn, scm er að líða, hefir
verið óvenju snjóléttur ví'ðast
hvar á landinu það sem af er, og
vonandi gerir ekki langvai'andi
jarðbönn héðan af. Bændur hafá
yfirleitt beitt fé til mikils fóður-
sparnaðar til þessa, og munu von-
andi geta gert það hér eftii', ef
ekki gerir því vex'ri tíð. Eftir mikln
beitarvetur vill því miður oft fara
svo, a'ð féð verði af linlega fóðrað
hjá mörgum. Sú vanfóðrun orsak-
ast venjulega af því að féð er ým-
ist tekið of esint til aðhlynningar,
eða því er ekki gefi'ð nægilega vel
með beitinni, nema hvoi't tveggja
sé. Eg heíi' sannfrétt, að fé hafi
víða lagt hrottalega af, áður en
það var tekið til hýsingar og gjaf-
ar í vetui', einkum í mestu útbeit- J
arsveitunum á Suðurlandi', jafnvel1
í landkostasveilunum þar, enda
voru úrfelli mikil í nóvembcr!
sunnanlands. Möx-gum hefði verið
hagkvæmara að taka féð nokkru
og öll störf léku í höndum hans og
hann var hið bezta búhagui'. Vai'ð
af þessum sökum hinn rnesti þrifn-
aðarblær á heimili hans, og bar
það langt urn af, eftir að raflýsing-
sem á var minnzt, kom lil sög-
unnai'. Varð og heimilið liið bezta
búið að öllum hxisgögnum innan
bæjar og utan. Var mönnum
mikil aufúsa að koma í Hnefilsdal
og rausn og gestrisni af húsbænda
hendi frábær, en samræður við
þau hjón skemmtilegar og upp-
byggjandi. Var Guðriður fróð kona
og ættvís og sagði vel frá.
Þannig Iiðu ái'in. Þeim hjónum
fædust 11 börn, en nokkurra veik-
inda gætti um tíma á heimilinu.
Eru nú 8 af þessum börnum á lífi.
Árið 1922 varð Björn hreppstjóri
á Jökuldal, er Einar á Eiriksstöð-
um sleppti við brottför af Dalnum.
Jafnframt hlóðust á hann öll opin-
ber sveitarstörf,: hreppsnefndar,
skattanefndar, fræðslunefndar,
sóknarnefndar, fornxennska búnað-
arfélaga, sáttanefndar og stefnu-
vottar, en Jón á Hrauni var oddvit
inn og með honum í flestum nefnd-
itnum.
Auk þess var'ð hann oddviti
yfirkjörstjórnar Norður-Múla-
sýslu og sáfnaðarfulltrúi. Hof-
teigssóknar og náttúrlega íxxeð-
hjálpai'i í Hoíteigskirkju og kjör-
stjóri allra kjörnefnda í hreppn-
um. Þegar konx fram yfir 1920
fór að bera á oimiaveiki í sauö-
fé, sem virtisc standa í sambandi
við rúgmjölsgjafir í hörðu áruix-
um, senx þá gengu yfir. Stórbú
Jökuldælinga biðu hinn mesta
hnekki af völdum þessarar plágu
og hún varð einna skæðust í
Ilnefilsdal. Kreppan nxikla kom
svo, nxeð þeinx afleiðjngum, sem
alþjóð eii'u kunnai'. Bændurnir
voru þá orðir stórskuldugir, en
voru rétlir við í kreppulánaupp-
gjörinu. Um líkt leyti kom töfra-
meðal Dungals við ormaveikinni,
og aftur brá nú til betra me'ð sauð
fjárháldið. Björn lagði ríkt á það
við bændur að forðast skuldiimar
eftir að búið var að gera upp hag
þeirra íxie'ð kreppuhjólpinni. Sýnd
ist það þó íiiuixdi erfitt reynast,
því afurðaverð var lágt, og okk-
ur bændum sýndist ekki höndug-
lega unni'ð í afurðasöiumálununx.
Nú koixi hinn nýi draugur til sög-
i’.nnar, fjárpéstirnar. Björn sagði
það ailra nxanna fyrstur að hér
dragi til landauðnar um sauðfjár-
haldið, og hann langaði ekki til
að fai'a í þvílíka giímu í anna'ð
sinn, sem veikl sauðfé hafði oi'ðið
honum áður. Fátt mun honum
hafa verið íxxeiri raun í búskap
né valdið dýpri sárum í tilfinn-
ingalífi slíks dýravinar og mann-
úðarmanns, sem Björn var, en
hoi'fa upp á kvalræði sauðfénað-
arins í pestunum.
Bjöi'n ákvað að venda sínu
kvæði í kross. Ilann seldi Hnefils-
dal vorið 1938, og hætti búskap.
Flutti hann að Skéggjastöðunx, en
þar vár þá sonur hans óðalsbóndi.
Hélt hann enn opinberum störf-
tFraxxxhald a 8. síðu).
fyrr til hýsingai', og gefa þvi svo
sem 50 grömm af síldar- eða karfa-
mjöli á dag, kindinni. Með því
hefði verið hægt að halda ánum í
viðhaldsfóðri án heygjafar síðari
hluta nóvenxber og franx eft’ir des-
ember. Bændur verða að hafa það
hugfast, að beitai'grösin á vetunx
eru ekki fullnægjandi fóður fyrir
féð, þótt heynóg jörð sé. Verður
annaðhvort að gefa dálíti'ð af
kjarnfóðri með beitinni eða nokk-
uð af töðu, eða hvort tveggja, a.
m. k. er líður á veturinn. Þótt
kjarnfóður sé nú dýrt og þöi'f sé
á að stilla gjöf þess í hóf, rná sanxt
xnjög varast að spara það um of
með beitinni, en ekki er þörf á a'ð
gefa kjarnfóðui’, þegar fé stendur
inni að vetrinum, séu nóg hey til
gjafar.
Með því að gefa ánni 50—70
grömm af síldar- eða karfamjöli á
dag með góðri beit, má spara íxxun
meira af töðu en nemur verðgildi
síldannjölsins og fá féð betur
fóðrað, heldur en það fæst me'ð
töðugjöf einni saman með beitmni.
Þessu veldur sú staðreynd, að í
beitargrösin á vetrum vantar eink-
um eggjahvítuefni og steinefni, en
síldar- og karfamjöl er mjög auð-
ugt af þeim efnum. Kindin fær
heldur meira af eggjahvítuefnum í
50 grömmum af síldarnxjöli en í
300 grömmum af íxxeðaltöðu, og
hafa þarf í huga, að sú kind, seixi
fær 300 grömmum meira af töðu í
húsi bítur minna úti, en hin, sem
fær 300 grömmum nxinna af töðu,
en 50 grönxm af síldarmjöli í stað-
inn, séu nægir hagai'.
Sumir halda því fram, að auð-
vclt sé að fóðra ær til fullra af-
urða án kjarnfóðursgjafái', sé nóg
af góðri töðu til. Tih'aun var gerð
á Hesti sl. vetur til þess a'ð fá úr
því skorið, llvort hægt væri að
skaölausu að fóðra ær án kjarnfóð-
urgjafar frá fengitimalokum frani
undjr sauðburð. Tilraunaráö bú-
fjárræktar skipulagði tilraunina,
cn bústjórinn á Ilesti, Guðmundur
Pétursson, sá unx daglega fram-
kvæmd hennar. Lýsing á fyrir-
komulagi tilrahnarinnar og árang-
ur fylgir hér með:
í tilraun þessari voru 2 flokkar,.
60 ær , hvorum, á aldrinum 3 til 6
vetra. Þeim var skipt í byi'jun til-
raunar jafn í flokkana með tilliti
til þunga, aldurs og afurðagetu
miðað við reynslu undanfarinna
ái'a. Ákveðið var að gefa hvorugum
flokknum kjarnfóður, þegar inni
stæði, en þegar beitt væri skyldi
gefa öðrum flokknum, sem hér er
kallaður kjarnfóðursflokkui', 60
gröinm af kjarnfóðri (kai'famjöli)
kindinni á dag fram til apríl-
byi'junai', en auka þá kjarnfóðurs-
gjöfina smánx sanxan upp i 100—
120 grömm á dag handa á. Sú
viðbót var maís. Hinn flokkurinn,
töðuflokkurin, skyldi fá í stað
kjarnfóðurgjafar tvöfalt magn af
löðu miðað við kjarnfó'ður, þ. e.1
fyrir hver 50 gröixxm af kjarnfóðri
skyldi gefa 100 grömm af töðu og
meira ef töðuflokkui'inn þrifist lak
ar en kjarnfóðurflokkurinn. Svo
viðraði, að ærnar stóðu inni frá því
tilraunin hófst, 21. janúar, til 23.
marz nema 13 daga, en eftir 23.
xnarz var þeim alltaf beitt, en gefið
mjög vel með beitinni. Er tilraun-
in hófst vógu ærnar jafnt í báðunx
flokkum, 58,48 kg. og voru þá 4 kg.
léttari en 1. október haustið áður.
16. apríl höfðu töðuæmar þyngst
um 4,6 kg., en kjarxxfóðurærnar
6,2 kg. til jafnaðai'. Var þá aug-
Jjóst, að töðuánunx nægði ekki að
fá lil viðbótar við þá töðugjöf, seni
báðir flokkar fengu, tvöfalt
magn af töðu miðað við kjarnfóðr-
unx fengu. Var því eftir það í'ejmt
ið, senx ærnar í kjarixfóðursflokkn
að jafna metin með því að gefa
töðuánunx eins mikið af töðu íxxeð
bcilinni og þær vildu éta. Fengu
þær frá 14. aþnl til 5. maí til jafn-
aðar á dag 1370 grömxxx af töðu
hver ær, en ærnar í kjiarnfóður-
flokknxxm 1000 grönxm af töðxi og
102 grömnx af kjarnfóðri á dag til
jafnaðar hver ær. Þrátt fyrir þessa
auknu fóðureyðslu í töðuærnar
vógu þær ekki ne.ma- 64.06 kg.
þann 5. maí, en þá vógu kjarr,.
fóðurærnar 66,22 kg. eða 2,16 kg„
meira en töðuænxar. Á tilraunr •
skeiðinu höfðu töðuærnar þyngz ;
um 5,58 kg., en kjarnfóðurærna
7,74 kg. Fóðui'eyðslan í töðuæi'na
frá 21. jan. til 5. maí var 127,4 kg
taða handa á, en í kjarnfóðurærna
112,9 kg. taða og 5,1 kg. kjarx;
fóður. Heildar fóðureyðsla á á
töðuflokknum á þessu tímabil.
var'ð 2,2 fóðureiningum meir í
heldur en á á í kjarnfóðurflokkr.
um.
Eftir 5. maí var farið að geía á:1
um í báðum flokkum saxna fóðu
með því að smáauka kjai’nfóðui
gjöf við töðuærnar, en draga ú
töðugjöfinni að sama skapi. Efti
10. maí var gjöfin sú sanxa i báð
um flokkum, en sauðbxu'ðiu’ byrt
aði 14. nxaí.
í hvorum flokki urðu 23 ær tv
lembdar og 37 einlembdar og ski
uðu báðir flokkar 80 lömbum a ,
fjalli í haust. Hver tvílemba skit
aði í dilkakjöti til jafnaðar 27,1:
kg. í töðul'lokkum, en 27,98 kg.
kjarnfó'öursflokkunum. Munurin;
varð 0,79 kg. kjarnfóðuránum
vil. Hvcr einlemba skilaði í dilkt.
kjöti til jafnaðar 16,98 kg. í töði
flokkum, en 18,04 kg. í kjarnfóðui
flokkunx. Munurinn á afurðum eix.
lembanna varð 1,06 kg. kjarnfóð'
ursánum í vil. Miðað við núverand .
verðlag skilaði hver töðuær ki,
22,50 minni meðal brúttóarði en
hver kjai-nfóðurær, þótt fóður
kostnaður við þær fyrrnefndu vær
dálítið meiri.
Þessi tilraun vex-ður endurteki
í vetur á Hesti. ■
Ýmsir, einkum úr liópi þeirra,
sem lítt þekkja til búvísinda, en
láta sig þó vax'ða málefni bænda-
stéttarinnar, lxafa á seinni áruxxi
látið óspart í ljós í ræðu og riti, ac
óþarfi sé að gefa sauðfé kjarnfóð-
ur og áslæðulausl sé að auka fi'am.
leiðslu landbúnaðarvara til útflutr.
ings með notkun kjarnfóðurs, sent
ýmist sé flutt inn, eða sé góð út-
flutningsvara, eins og síldar- o,
karfamjöl. Sömu nxenn segja, at
það ætti að vera nóg að auka töði
öflun og vandalítið ætti að vera a?
ná góðunx árangri í fóðrxm met
töðugjöf einni saman nxeð beit eð^
á innistöðu. Hér er gengið úf í öfg
ai'. Þjóðhagslega séð er auðvitat
bezt að framleiða sem allra mest ;
innlendu fóðri, sem bóndinn afla:
með sínu fámenna starfsliði og
þeinx véhxkosti, sem til er á bú.
hans. En taðan er alldýrt fóður og
xnjög dýr hjá þeim mörgu, sen.
enn hafa lítil tún og takmarkaðan,
eða engan vélakost. Þarf því ac'
gæta liófs unx löðueyðsluna líka
Reynsla bænda almennt og niðui -
stöður eldri og yngri tilrauna hafr.
sýnt, að með hóflegri kjarnfóður-
gjöf handa sauðfé nxá í senn hag-
nýta útbeitina betur en ella og ft:
íxxun meiri afurðir af fjárbúunun:
með íxxinna tilkostnaði, en með þv:
að gefa eingöngu töðu. Ekkert eit;
atriði hefir lyft afkomu sauðfjái-
ræktarinnar á sl. mannsaldri ý
vanfóðrun, eymd og afurðaleysi .
það hoxT ,sem hún er í dag, ein.
og síldarmjölsgjöfin handa féni:
með útbeitinni, eða með léttum og
lu'öktum heyjum á innislöðu. Til-
raunir Þóris heitins Guðmundssoi:-
ar sýndu svart á hvítu gildi sildai ■
mjölsins, senx fóðurs, til þess a
bæta upp eggjahvítu- og steinefna-
skortinn á útbeitargrösunuixx á
vetrunx og í léltum og hröktuir.
heyjurn.
Eg vil því alvarlega aðvai'a bænf.
ur um, að hverfa ekki um of írí
kjarnfóðurgjöf lxanda fénu og alli'
sízt í vor, þrátt fyrii' hið háa vfer-ff
á kjarnfóðri. Verö kjarnfóður
kenxur inn í verðlag landbúnaðai •
vara, en verði fjárbúin afurðálítii
vegna of lítillar kjarnfóðurgjafa
verða sauðfjárbændur fyrir tjón
sem. þeir fá á engan lxátt bætt.
Bændur, hafið því hugfast, aö
fóðra féð til fullra afurða, þót:
það kosti nokkra kjarnfóðurgjö:
eix kastið ekki kjarnfóðri eð;
nokkru öðru fé á glæ með óskyx ■
samlegri eyðslu.
29. janúar 1959,