Tíminn - 22.02.1959, Síða 5

T í MIN N, sunmidaginn 22. fcbn'iar 1959.
5
í © Ú M MisTioví l í s kÍOASKÓ 00 SIM IN NIS MÓft
1
Gullúlíurinn
Hvers konar skepna eiginlega
er guliúlfurinn? Hann er rán-
dýr, sem er náskylt úlfinum,
enda talinn til sömu ættkvislar
í háttum sínum er hann nokkuð
frábrugðinn úlfinum og lifir
meira á jurtaæðu en hann.
Þessa dýrs er ekki getið í
djTafræði Bjarna Sæmundsson
ar, sem kennd er í gagnfræða-
skólum landsins. Væri því ekki
úr vegi að kynna það lítið eitt,
þó að það teljist ekki til hinn-
ar íslenzku spendýrafánu.
Gullúlfurinn, sei» oftast geng
ur undir nafninu: Sjakali (Can
is aureus), er um 125 cm. lang
ur a’ð meðtöldu skottinu og 40
sm. hár; hánn er gulgrár að
lit með hvita kverk. Hann er
vel þekktur í Suður- og Aust
ur-Ásíu allt framan úr grárri
forneskju. Nefndu Persar hann
Shigal, en af því orði er sjak
alaheitið dregið. Heimkynni
gullúlfsins nær frá Vestur-Ind-
landi og allt vestur að Mið
jarðarhafi, en auk þess hittist
hann á gresjum Suður-Rúss-
lands og í Grikklandi. Alls
■staðar þar sem menn komast í
kynni við hann er hann að
þeirra áliti mesti irekjurokkur
og slægvitur.
ÞEGAR gullúlfurinn heldur
kyrru fyrir, en það gerir hann
að deginum til, þá liefur hann
ekki ætið fasta dvalarstaði. Ým
ist skríður hann inn í þétt
kjarr, felur sig í klettagjótum
eða kúrir í einhverju herhergis
‘horninu í æfagömlum hallar-
rústum. Þá sefur hann sætt og
vært og lætur sig dreyma um
drýgðar dáðir liðinnar nætur.
Sólin er sem só ekki fyrr geng
in til viðar en gullúifúrinn fer
á stjá, Og heyrist þá í honum
'svo átakanlegt sultarvæl —
jafnvel blandað grátklökkva. —
að ætla mætli, að hann hefði
ekki bragðað mat í heila viku.
Og allir félagar lians taka und-
ir í sama dúr. Þeim mönnum,
sem í nágrenni búa, kemur auð
vitað ekki blundur á brá, með-
an þessi harmakvein standa yf
ir. Þó tekur út yfir allan þjófa
bálk, þegar hýenurnar, sem
fara á kreik um svipað leyti,
hefja líka upp raust sína. Það
fer ekki hjá því, að hinum ‘hug
djarfasta ferðalang renni kalt
vatn milli skinns og hörungs
við að hlusta á hina nístandi,
Máturskenndu tóna þeirra.
Á KVÖDIN, þegar gullúlfam
ir leggja af stað í veiðiför sína,
eru þeir ætíð margir saman.
Þeir æða þá um allt, jafnvel á
fjölförnustu stöðum og valda
oft óbætanlegu tjóni meðal í-
búanna. Og þó að fólk sé á
ferli, skeyta þeir því engu. Iðu
lega heyrist í þeim eins og
manni, sem er að hrópa á
hjálp. Brezkir þegnar á Ind-
landi segja í gamni, að hróp
þessi þýði: „Dauður Indverji,
hvar, hvar, hvar.“ Það er því
engin furða, þó að gullúlfurinn
isé ‘hataður í heimalandi sínu.
Sér í lagi er Múhameðstrúar-
mönnum meinilla við hann og
líta á hann sem óhreint dýr, lík
lega vegna þéss, að hann étur
alls konar hræ og lítt gimi-
legan fæðuúrgang. Og svæsnari
skammaryrði eru ekki til í
málinu en þau, sem þeir nota
um hann og háttalag hans, enda
er tjónið, sem hann vinnur
þeim meira en tárum taki.
Ilann er leikinn í því að laum
ast óséður inn í alifuglastíurnar
og þar myrðir hann meira en
hann fær torgað; hann drepur
einnig sauðfé og geitur og æðir
inn á ‘sykurreyrsakrana og kaffi
ekrurnar, því að aldini kaffi-
trésins þykir honum gómsæt.
Aldinsteinarnir (en þá köllum
við kaffibaunir) ganga ómeltir
niður af dýrinu. Fullyrt ér, að
þarlendir menn hirði slíkar
baunir. Segja þeir, að bragð-
betra kaffi en úr þeim sé ekki
tu.
Þeir gullúlf'ar, sem halda til
við sjávarsíðuna gera sér að
góðu alls konar sjórekin dýr,
istærri og smærri, svo að segja
má, að þeir séu ekki sérstak-
lega matvandir. Stundum þefa
þeir uppi slóðir tigrisdýra og
pardusdýra og éta leifarnar, ef
nokkrar eru, af máltíðum
þeirra. Þá setja gullúlfarnif sig
aldrei úr færi að Iaumast inn i
tjöld eyðimerkurfara til þess
að stela því, se.n ætilegt er, og
valda þeir þannig ferðamönn-
um miklu tjóni. í fám orðum
sagt, þá er gullúlfurinn alls
staðar jafn illa liðinn, hvort
'heldur sem hann lætur sjá sig í
fjölbýli eða á fáferðugum stöð-
um.
MARGAR sögur hafa verið
sagðar af slægð og' hugvitsemi
‘gullúlfsins, en sumar þein-a eru
áreiðanlega meira eða minna
ýktar. Hér er ein, sem ‘byggð
er á öruggum heimildu.n: Veiði
maður nokkur var fenginn til
að sitja fyrir villisvíni, sem
menn hugsuðu, að stæli úr ald-
ingarði einum og lá maðurinn í
leyni í garðinum. Þegar kvölda
tók, komu tveir gullúlfar inn í
garoinn; þeir röltu þangað, sem
melónurnar voru og þefuðu af
þeim, hverri á fætur annarri.
Loks nárnu þeir staðar við
stóra og vel þroskaða melónu.
Beit annar þeirra í snatri stilk
inn í sundur, og veltu henni síð
an báðir af stað áleiðis út úr
’garðinum. En á leiðinni var
brekka, sem þeir gátu ekki kom
izt fram hjá. Þegar þeir voru
komnir með melónuna svo lít-
ið upp í brekkuna, þá valt hún
alltaf jafnharðan til baka. Eft
ir nokkrar misheppnaðar til-
raunir reyndu þeir að draga
hana á stilknum, en þá slitn-
aði hann í sundur og melónan
valt enn niður á jafnsléttu. En
gullúlfarnir voru ekki alveg á
því að gefast upp, þeir stöldr
uðu og íhuguðu málið. Loksins
lagðist annað dýrið á hliðina
með melónna skorðaða á milli
framlappanna, en hitt beit í
neðri skolt þess og tosaði þann
ig' bæði melónu og dýri upp á
brekkubrúnina. Þar með var
fejörninn unninn. Veiðimaður-
inn varð svo hugfanginn að
horfa á dýrin, að honum hvarf
öll drápslöngun. Hver vissi
nema hér væru foreldrar á
ferð að ná í eitthvert ljúfmeti
handa soltnum kornabörnum
sínum.
GULLÚLFARNIR eðla sig á
vonin, og þá syngja karldýrin
sína Ijúfustu ástarsöngva. Þeh,
sem þá hafa hlustað segja, að
þeir geti ekki hugsað sér, að
til séu jafn óhugnanlegir ástar-
söngvar í víðri veröld. En
■sennilega hljóma beir yndis-
lega í eyrum kvendýrsins.
Kvendýrið gengur með í 9
vikur og fæðir þá 5—8 unga,
sem geta fylgt móður sinni
tveggja mánaða gamlir á ráns-
ferðum hennar. Og áður en ár
ið er liðið eru þeir orðnir full
numa í slægvizku foreldranna.
Gera ,ná. gullúlfinn fylgispak
an manninum, ef hann er hand
samaður ungur og vaninn. Hag
ar hann sér þá líkt og hundur;
enda álíla margir, að hundurinn
og gullúlfurinn eigi sameigin-
legan uppruna eða séu tvær
grcinar af sama stofni.
Ingimar Oskarsson.
Mál og Menning
eftir dr. Halldór Halldórsson
4. þáttur 1959
.. ^ ................................................................................
Fyrir alllöngu urðu hér í þátt-
unum umræður um sjálfgerðan
sila, gjarðasila, gerðasila og igervi-
sila. Ég gat ekki birt allt, sem mér
var um þetta skrifað, en ég geymi
þann fróðleik, sem barst, og mun
halda honum til haga. Ekki hefi
ég hugsað mér að taka þessar um-
ræður upp á nýjan leik, en mun
þó víkja að því, sem varðar orðið
smeygur, sem dróst inn í þess-
ar umræður í bréfum viðskipta-
vina þáttarins. f bréfi frá Guð-
mundi Guðjónssyni, dags. 14. júní
1958 á Saurum í Ilelgafellssvcit,
segir svo:
Gervisila heyr'ði ég alltaf kall-
aðan smeyg, og þurfti þá ekki
klakkabönd til varnar því, að upp
af hrykkL
Að. smeygnum vikur einnig
Hákon J. Helgason í bréfi, dags.
í I-Iafnarfirði 22. nóv. 1958. Þar
segir svo: *
Þegar rætt var um sila á reipi,
var jafnframt minnzt á annan
hlut, sem nefndur var þar (þ.e.
í þáttunum) mörgum nöfnum.
Eitt þeirra var sjálfgerður sili.
Ekkert þessara nafna hafði ég
þekkt áður. í minni sveit, Hörðu
dal í Dalasýslu, var þessi hlutur
ávallt nefndur smeygur. Smeygn-
um var smeygt undir silann á
reipinu þannig, að hann (smeyg-
urinn) varð tvöfaldur á klakkn-
um Ég var lengi að búast við
því, að einhver kæmi með þetta
orð. En ég varð aldrei var við
það. Nú hef ég gætt að þessu
orði í Blöndals-oröabók. Þar er
það að vísu, en það er þar í ann
arri merkingu. — Gelur það ver-
ið, að þetta orð sé ekki kunnugt
; i þessari merkingu í öðrum hér-
uðum en í Dölum?
i Það er skemmst frá því að
segja, að ég hefi ekki aðrar heim-
ildir um þessa sérmerkingu orðs-
ins Smeygur en þær, sem ég nú
hefi nefnt. Báðar eru þær af
svipuðum slóðum, eins og sjá má
! af því, sem nú hefir verið sagt.
j Bragi Sigurjónsson, ritstjóri á
! Akureyri, segir svo í bréfi til mín,
dags. 11. nóv. 1958:
Að beiðni gamals ncmanda
míns úr Iðnskóla Akureyrar, Guð
mundar Magnússonar, sem alinn
er upp á Siglunesi, leita ég upp
lýsinga hjá þér um orð, er hann
spurði mig um -og ég kunni eng
in deili á né hefi getað fundið í
orðabókum. Orðið er deppa og
notað, að sögn Guð.nundar, scm
er skýrleiksmaður, í merking-
unni „raki“ eða ,,.slagningur“.
PYRIR BORN OC FUÍLORONA
F RAM LEIÐSLA
Það er deppa í þvottinum, þ. e,
„þvotturinn er rakaþvalur“. ÞaC
er að deppa í lieyinu „heyið e.
með slagningi (t. d. í hlöðu)“.
Guðmundur telur orðið hafo
verið svo algengt í notkun í.
Siglunesi í uppvexti sínum, ac:
hann noti það ósjálfrátt enn efti.
allmargra ára dvöl hér og faaí
raunar fyrst tekið eftir, að han •
var einn um notkun orðsins, t
kona ‘hans, Akureyringur, skilc
ekkert, hvað hann var að fafa
er hann tók inn fyrir hana þvot
og sagði, að það væri deppa
honum.
Guðmundur kveður sig haí .
'hitt menn af Siglufirði og ú
Fljótum, er kannist við orðið, oí:
pilti um þritogt kenni ég í vet-
ur á vélstjóranámskeiði, er 'kveó'
ur sig vel þekkja orðið, en faan >
á heima á Siglufirði nú, en t:
annars af Siglunesi. Tveir Sig'
firðingar aðrir eru á námskeic
inu, sem kannast ekkert við orðic
Mér cr Ijúft að verða við beiðr
Guðmundar Magnússonar að láí
í té þá vitneskju um orðið deppa,
er ég get. Orðabók Háskólans hef
ir eina heimild um orðið. E
það iþar ‘skráð skráð eftir konu fc
Siglunesi og sagt merkja „væt .
á jörð cða á þvotti, sem ekki t.
vel þurr.“ Er þetta í fullu san'/
ræmi við það, sem Bragi hefir efti
Guðmundi, og orðið staðfært
sömu slóðir. Ásgeir Blöndal Magti
ússon cand. mag. segir mér,. a '
hann hafi vikið að þessu orði
fyrra í þættinum um íslenzkt .n;
í Ríkisútvarpinu, en ekki hafi boc
izt nein bréf um það, enda kvaðsv
hann ckki hafa sérstaklega efíi
því leitað. Nú eru það tilmæl.
min til viðskiptavina þáttar mín-
að þeir láti mig vita, ’hvað þeíí’
kunna um orðið deppa að segja,
Ég er í engum vafa um það.
að orðið deppa er gott og gamaf;
dslenzkt orð. Þvi til styrktar c-
að í norksum mállýzkum er varð'
veitt sögnin deppa, sem 'merkít'
„syrta að“ (um veður), en er
einnig notuð um þoku, fjúk o. j:
1. _
íslenzka orðið deppa og norsk.
sögnin dcppa eru skyld dönsk
damp, ‘scm merkir „gufa, reykur''
og þýzku Dampf í sömu merkingi
enda eru raki og gufa skyld hug-
tök. Þá má enn frémur bendá á
enska lýsingarorðið damp, «ei .
merkir „rakur“. Samróta er éimi'
ig íslenzka orðið dcmba.
Orðið deppa er gott dæmi þes c
hvc auðlcgð alþýðumálsins er mik-
il og hversu góðir falutir gete.
leynzt þar án þess að komast
bækur. Ætti þetta dæmi að verða
góðum mönnum hvöt til þess a<
bjarga frá gleymsku fjársjóðui'
tungunnar.
Guðmundur B. Árnason á Ak-
ureyri skrifaði mér 10. des. 195E
og bað mig að leiðrétta atriði, sem
hann hafði mishermt eftir Btnc ■
dikt Steingrímssyni, fyrrv. hafna.
stjóra á Akureyri. í bréfinu fí.
ast Guömundi svo orð:
Það kom í ljós, að ég hafé.
ranglega sagt, að hann kannaðic.-,
ekki við orðið biða. Hann hafðc
sagt, að hann hefði aldrei heyi:
orðin hálfbiða eða heilbiða og
ekki heyrt ílothylkið, sem ég
lýsti, nefnt biðu, heldur aðeir.:
dufl. En flothylkið, sem nafn.
minn, G. G. Hagalín, italar m .
— mjótt í báða enda og bung •
myndað (gildast um miðju) —•
segist hann hafa heyrt nefnt biðu.
Þá minnist Guðmundur á það sí j
ar í bréfinu, a‘ð í austfirzkri vísu
sem ég birti eftir honum, hafi
verið prentvillan skjóða í sta .•
þess, að standa átti skjóla. Þettc.
gerðisl einnig í því afbrigði vís-
unnar, scm ég hafði eftir Blöndais
bók. Ég hafði að vísu veitt þess
eítirtekt, en ékki komið í ver
að leiðrétta það, en geri það hér
með. Orðið skjóða er ekki au'st-
íirzkt. Það tíðkast um allt land.
En Auslfirðingar nota fremu:
(Framhald á 8. síðu). i
P