Tíminn - 17.03.1959, Blaðsíða 5

X ÍMIN.N, þriðjudaginn 17. marz 1959.
I
Stjórnskipunarlög, þar með tal-
in kosningalög og kjördæmaskip-
an, eru undu-staða annarrar log-
gjafar. Þessari grundvallarlöggjöf
má að sjálfsögðu öreyta — og
vcrður að breyta á stunaum. Koma
þar til margvíslega breyttir þjóð-
félagshættir í tímanna rás, svo
að ekki só minnzt á þá megin-
breytingu, er verður, þegar þjóð,
er lengi hefir lotið annan-i, fær
fullt og óskorað sjaltstæði. En
það leiðir af því, hverja höfuð-
þýðingu slík löggjöf hefir fyrir
gervalla þjóð, að þar skyldi engu
breytt að rasanda ráði. Til engra
lagabreytinga ber að vanda meir
en þeirra, er hrófla við stjórnar-
skrá og kosningalögum.
Kjördæmaskipan er einn þátt-
ur þessarar löggjafar — og ekki
sá veigaminnsti. Kjördæmaskipan-
in getur ekki í eðli sínu, frekar
en aðrir þættir stjórnskipunarlaga,
verið pólitískt flokksmál. Flokkar
iriðlast allavega ;sumir líða undir
lok, aðrir rísa á legg — og lifa
skamma hríð; enn aðrir verðá lang
se.ir, enda þótt breyta kunni um
stefnu og starfsháttu. Augljóst mál
er það, að breytingar á kjordæma-
skipan ber eingöngu að rniða við
hagsmuni og þarfir alþjóðar, •—
allra landsins barna, hvort heldur
íjólföst eru í Fljótum norður eða
við Faxaflóa sunnan verðan •—,
en ekki við pói»u...a nagsmuni
éins eða ncins flönAV í dag eða
á morgun, imyndaða eða raunveru
lega. Hitt er svo eðlilegt, að gerð-
ar séu nokkrar breytingar til sam
ræmis við breytta þjóðlifsháttu.
En eigi skyldu þær breytingar tíð-
ar og þaðan af síður gerðar í
flaustri.
II
Kjördæmaskipan hér á landi hef
ir haldizt óbreytt í höfuðdráttum
állt'frá því er Alþingi var endur-
reist. Skipting landsins í kjör-
dæmi var ekki gerð út í bláinn.
Hún var reist á sögulegum og
þjóðhagslegum girunni, þar sem
hver sýsla, hvert lögsagnarum-
dæmi, var sérstakt kjordæmi.
Þetta var eðlileg skipting og
næsta farsæk Sýslurnar voru og
eru enn í dag sjálfstæðar heildir,
sögulogar, menningarlegar, fjár-
hagslegar og félagslegar einingar,
skýrt markaðar. Kjördæmaskipan
inni var að vísu breytt er tímar
liðu fram, breytt, en ekki bylt.
Kjördæmum var fjölgað, er kaup-
staðir uxu; sýslum var skipt. En
við grundvellinum hefir ekki ver-
ið hróffað í 100 ár, hinum eðli-
lega grundvelli. Ekkert sannar
bctur, hversu traustur hann er.
Fyrir aldarfjórðungi var lögfest
uppbótarkerfið svokallaða, er
tryggir þingsæti frambjóðendum,
er kjósendur hafa hafnað. 1942
voru teknar upp hlutfallskosning-
ar í tvímenningskjördæmum; mun
slíkt vera einstakt fyrirbrigði í
kosningalöggjöf. Báðar voru þess-
ar breytingar býsna vafasamar,
énda miðaðar við hagsmuni póli-
ískra flokka en ekki þaríir kjós-
enda. En þrátt fyrir það var grund
vellinum, hinni fornu kjördæma-
skipan, ekki raskað. Lýsti og for-
maður stærsta stjórnmálaflokks-
iris, þess er. fvrir breytirigunum
beittist, yfir því á Alþingi 1942,
að-áf þeim grundvelli mundi flokk
tu hans aldrei. víl<ja! - .
III
En nú er annað uppi.
Það hefir orðið tu tíðinda, að
reykvískir forustumenn tveggja
stjórnmálaflokka hafa tekið hond
um saman um að bylta í eimi vet-
fangi hinum sögulega, hefðbundna
grundvelli, leggja niður við trog
hin fornu kjördæmi, öll nema eitt,
slengja þeijn saman í fá kjördæmi
og stór, með meira og minna ólik-
um og óskyldum atvinnuháttum
og hagsmunum — og hrista kjós-
endur í hálfum og heiium lands-
fjórðungum rækilega saman líkt
og einhvers konar elixír eða undra
blöndu. Þessa einstöku ákvörðun
tóku forráðamenn flokkanna —
stóra ílokksins, sem skipar, og
litla flokksins, sem hlýðir, — allt
í einu og undirbúningslaust, rétt
eins og þeir væru réttarstjórar og
hér væri ekki um annað né meira
að ræða cn ráðstöfun óskilafjár.
Gísli Magnusson, Eyhildarholti:
Við mótmælum allir
fráleit dæmi þessara fráleitu til-
mönnum, að þeir geta með engu
móti beðið til loka kjörtímabils-
ins, aðeins eitt ár, ef vera mætti,
að þetta stórmál gæti þá fengið
svo vandaðan undirbúning að við
mæti hlíta. Nei. Hér þarf að hafa
hraðan á og hespa málið af áður
en------áður en hvað? — — jú,
áður en almenningur áttar sig á,
að hér á að vinna þjóðfélagslegt
hermdarverk.
Fáeinir menn sitja á Iokuðitm
fundi. Þeir hafa engar sveiflur
á því en koma sér saman um það
á stundinni, að Hrútfirðingar (vest
an fjarðar) og ísfirðingar skuli
dregnir saman í dilk, slíkt hið
sama Miðfirðingar og Siglfirðing-
ar, Langnesingar og Akureyring-
ar, Öræfingar og Seyðfirðingar,
Gnúpverjar og Vestmannaeying-
ar, — svo að nefnd séu nokkur
fráleit dæmi þessara fráleitu til-
lagna.
IV
Manni verður að spyrja:
Hver er tilgangur þessara góðu
manna? Er það jafnræði kjósenda,
jöfnun kosningaréttar, sem fyrir
þeim vakir?
Við skulum athuga það.
Hlutfallskosningar tryggja ekki
jafnræði kjósenda. Því til sönnun,-
ar má benda á að þess eru dæmi,
innlend og erlend, gömul og ný,
að minnihluti kjósenda fær meiri
hluta fulltrúa. Stór kjördæmi með
hlutfallskosningum eru því sízt
hetur til þess fallin að tryggja
jafnrétli kjósenda en lítil kjör-
dæmi — einmenmngskjördæmi.
Og — meðal annarra orða: Hvers
vegna gangast forkólfar Alþýðu-
fi. og Sjálfstæðisfl. (hann er líka
verkalýðsflokkur — á stundum!)
þessir miklu og óeigingjörnu post-
ular réttlætisins, ekki fyrir því,
eð teknar séu upp hlutbundnar
kosningar í öllum verkalýðsfélög-
um og kosið sé hlufallskosningum
til Alþýðusambandsþings? — Sann
leikurinn er sá, að ljóminn yfir
hlutfalls'kosningum hefir þorrið
njeð þjóðinni. Kemur þar til,-m.a.
erlend reynsla, sem engan veg-
inn er þeim í vil. Sumir vitna til
Búnaðarþings um ágæti hluti'alls-
kosninga. En í engu hafa þær
aukið veg þeirrar virðulegu stofn-
unar.
Jafm-æði kjósenda er af sumimj
talið vera fólgið í því, að fylgt
sé höfðatölureglu svokailaðri. Til
að ná slíkum jöfnuði — að svo
miklu leyti sem æskilegt má telj-
as't -— liggur annað beinna við én
að jafna við jörðu hin gömht fojör-
dærni, — sú hin sarna leið -og far-
ir, hefir " verið: kjördæmtim
skipt, ný tekin upp og þingmönn-
um f-jölgað þar, sem þéttist byggð
in og mannfjöigun var mest. Má
svo enn gera — og raskar í engu
hinum forna grundvelli.
Annars er það syo um höfða-
tiiluna, að hún, út af fyrir sig, e'r
hvorki gildur né. réttlátur mæli-.
kvarði við ákvörðun kjördæma ög
tölu þ.ingmgnna. Þar -kemur "tíl',
aðstöðumunur kjósenda. í Reykja-
vík situr ríkis'Stjórri og\ Alþirtgi,-
Þar eru ailar æðstu og helztn
stpfiaanir þjóðarinnar, Þar er yfir
síjó:n allra .málá.. Hver immdi;
hafa flairi tækifæri ög 'betri 'að-
stöou til að konia ár -sinni fyrir
bqrð, höfuðstaðarbúinn eðá Norð-
unÞingeyingurinn, — og; hve'
mörgum sinnum betri —- syo að
beirt sé■ á aðstöðiimun kjósénda í-
tveiin.ur kjördæmum, sitt■' á 'hvóru-
lqndshófni,
Það er sitt hvað, að hafa himna
ríki í hlaðvarpanúm eða hinum’
megin við öll öræfi.
Víst lætur það vel í eyrum, að
allír skuli hafa jafnan rétt. En
þess ber að gæta, að „jöfntin"
kjördæma eftir fólksfiölda er ekki
sama og jöfnun áhrifa. Eða skyldi
það vera einskær tilviljun eða at-
hugaleysi að sjálf höfuðborg
Bandaríkjamanna, þeirrar miklu
lýðræðisþjóðar, hefir engan þing-
mann? Hún verður að Iáta sér
nægja að hafa þingið og ríkis-
stjórnina innan sinna vébanda.
ísland er minns'ta ríkið í sam-
félgi hinna sameinuðu þjóða. Á
ailsherjarþingi Sameinuðu þjóð-
ánna hafa öll ríki jafnan rétt,
eitt atkvæði hvert, án tillits til
mannfjölda. Atkvæði íslands er
jafngilt atkvæði þeirra þjóða, sem
eru 1000 sinnum mannfleiri. Ekki
hafa heyrzt íslenzkar raddir um
að þessu bæri að breyta. Hitt er
dálítiö kaldhæðnislegt, ef þetta
ininnsta riki jarðar leiðir höfða-
■töluregluna lil hásætis heima hjá
sér, en gefur dauðann í hana er
á allsherjarþing Sameinuðu þjóð-
anna kemur. „Rétlæti hér, rang-
læti þar“. — Þannig á það að
vex-a.
Nei. Það er ekki réttlæti, ekki
raunverulegt jafnræði kjósenda
um áhrif á löggjöf og stjórnarfar,
sem stefnt er að.
V
Ef til vill er það umhyggja fyirir
landsbyggðinni, sem fyrir foringj-
unum vakir.
Þá er að líta á það.
Þess er þá fyrst að geta, að
gömlu kjördæmin eru ekki stærri
en svo, að þingmenn þeirra þekkja
persónulega hvern kjósanda að
kalla, áhugamál hans og þarfir
kjördæmis'ins alls út í æsar. Milli
þingmanns og kjósanda verða per-
sónuleg tengsl, sein báðum eru
mikils virði, og þingmaðurinn finn
ur til ríkrar ábyrgðar gagnvart
kjördæminu í heild. Bjarni Bene-
diktsson oi'ðaði þetta svo í i'æðu,
er hanh flutti fj’rir 6 árum, að
einmenningskjördæmi (í Rvík)
mundu „hafa í för með sér miklu
nánai-a samband þingmanns og
kjósenda en verið hefir“. Og hann
fullyrðir, að einmenningskjör-
dæmi mundi verða „mikill ávinn-
ingur fyrir kjósendur.“
Bjarni Ben. sagði satt í janúar-
mánuði 1953.
Þetta ei-u augljósar sta'ðreyndir.
Nú er staðreyndum snúið við.
Nú á hagsmunum gervallrar lands
byggðar að vei*a betur borgið, sé
gömlu kjördæmunum hrært sam-
an í allsherjar grautarpotti stórra
kjördæma. Nú á að höggva á per-
sónuleg' tengsl þingmanna og kjós-
enda og girða fyrir gei’þekkingu
þingmannsins á margvíslegum
þörfiuh og kröfum kjördæmisins,
Trúið þið því, kjóseudur góðir,
að þetta mundi reynast ykkur til
mikilla hagsbóta?
Nú á það að vera mikill greiði
við kjósendur, að leyfa þeim að
k.iósa i cinu lagi marga þingmcnn
í staðinn fvrir einn eða tvo. Með
sömu röksemdafærslu væri kjós-
endum mestur gi-eiði gerr með
því að' lofa þeim að kjósa 50—60
þingmenn, — þ.e. gera landið allt
rð einu kjördæmi. Og vitaskuld
er það lokamarkið, sem stefnt er
að. Þetta er drjúgur áfangi á
þeirri leið.
Eruð þið hrifnir af þessum
, gréiða“, kjosendúr?
VI
■ Þessari „nýsköpiin“, að fækka
kjöi-dæmum úr 28 ofaxi í 9, íylgir
sá böggull, eijxn meðal annarra
göðrá, að frumkvæð'i um framboð
verður, að verulegu leyti, hrifið
úr hondum -kjósenda og lagt á
val’d flokksstjórna. P-rófkjör má;
heita útiloka'ð'. Togstreitan milli-
Ixinna gömlu'. kjördæma um fram-
boð og röðun á lista fyrirsjáanleg,
úlfúð og óánægja magnast. Fyrir
þvi nuindi hið ráðandi vald um
frainboð án álls efa flytjast í hend
ur flokksstjórna í Reykjavík. Þær
mundu ráða framjboðum, ráða-
vali þingmanna, ráða skipan Al-
þingis. Stjórnarfarið breytast úr
lýðræði í flokksræði.
Hvernig lízt ykkur á það kjós-
cndur?
Þeir vita hvað þeir syngja, leið-
togar stóra í'lokksins og skósvein-
‘ar þeirra.
VII
Svo er af mörgum talið, að' með
þessari fyrirhuguðu bráðabyltingu
sé vegið að Framsóknarflokknum
sérstaklega. Ég veit það ekki —
og óttast það ekki svo mjög. Ilitt
veit ég, að þetta er árás á mig
og þig, ósvifin árás á okkur alla,
á hagsmuni og sjálfstæði okkar
allra, sem enn hírumst í sveitum
og sjávax-þoi'pum þessa lands,
hvaða flokki sem við annars kunn
um að fylgja, hver og einn. Því
er kjördæmamálið hátt yfir það
hafið, að vera flokksmál.
„Pólitíska fjái'festingu“ kalla
þeir framkvæmdir úti á lands-
byggðinni, þar sem gerðar eru að
meira eða minna leyti fyrir at-
beina hins opinbei'a: rafvæðingu,
hafnargerðir, fiskiðjuver, vegi,
brýi’, byggingai', svo að eitthvað
sé nefnt. Þessa „pólitísku fjárfest-
ingu“ á að stöðva að verulegu
leyti, rýra afkomumöguleika fólks
iris í sveit og við sjó, draga úr
framleiðslunni úti um land, beina
straumnum til beti'i sta'ða •—
Reykjavíkur og Suðui’nesja.
Með þessum hætti á að koma
lagi á efnahagsmálin. Og ráðið til
að koma því í ki’ing, er að skerða
í nógu ríkum mæli áhx'ifavald
dreifbýlisins á Alþingi.
„Það var lóðið.“
Finnst ykkur ekki til um því-
líka umhyggju, kjósendur um allt
land?
En þetta nxá aldrei verða. Við
tökum höndum saman — bóndinn,
sjómaðurinn, vei’kamaðurinn, og
lirindum þessari vanhugsuðu árás.
Öllum þykir okkur vænt um
sveitina okkar og sýsluna, þorpið
okkar og kaupstaðinn. Við mót-
mælumf þvi allir, kjósendui’, að
landið okkar sé smækkað.
VIII
Með lilkomu uppbótarþing-
manna hófst margvíslegur glund-
roði. Má vera, að nú só ætlunin
eð skapa meiri festu, meira ör-
yggi í ísl. stjórnai-fari, en verið
hefir um hi-íð. En — er kjördæma
byíting bezta ráðið?
Reynslan er ólygnust.
Hlutfallskosningar í stórum
kjördænuim hafa gefizt misjafn-
lega og víðast illa. Þær greiða
fyrir myndun smáflokka. Þar sem
margir eru i'Iokkar og smáir, þar
er tilvalinn jarðvegur fyrir hrossa
kaixp, yfirboð, ráðvillu og ringul-
reið, sem ósjaldan endar með ó-
sköpum. Við státum okkur af
frelsi og lýðræði. Hlutfallskosn-
ingar hafa á stundum orðið lýð-
ræði og þingræði og öilu frelsi
að fallii Þarf ekki langt að seil-
ast aftur í tímann til að finna
átakanleg dæmi þess.
Er þetta það sem koma skal?
Eigitm við að tefla okkar unga
cg óharðnaða lýðveldi í þvílíka
tvísýnu?
Einmenningskjördæmi tx’yggja
meiri festu og meira öryggi í lýð-
ræðislegu stjórnarfari en nokkur
sú skipan önnur, sem enn er
þekkt. Þetta vita allir og viður-
kenna flestir — með sjálfum. sér
a. m, k. Annar aðalforingi Sjálf-
stæðisfl. fór og ekki dult með þá
sannfæringu sína fyrir nokkrum
árum, að einmenningskjördæmi
væri bezta lausnin. Hví þá þetta
flan og flaustur? Hvers vegna
ekki að doka við ti4 loka kjöi'-
timabilsins og nota tímann til aö
freista þess í fulli'i alvöru og ein-
lægni, að ná samikonuilagi um eitt
hvert það foi'xn, er allir gætu,
eftir atvikum, unað við? Við þein-i
spurningu hefir ekki fengizt svar.
Kosningalögin eru meingölluð,
það er satt. Þeim, þarf að breyta,
En það á ekki að viðhafa þau
vinntibrogð, er vel eru fallin til
að blása að glóðum sundrungar,
elds og lilfúöar með þjó'ðinni.
Henni ríður á öðru meix'.
Ekki er það festa í stjórnar-
fari, sem fyrir byltingarforingjun-
um vakir. Ekki heldur jafnræði
nc umhyggja fyrii' kjósei’dmn.
Hvað í ósköpunum er það þá?
Fyrir þeim vakir eitt — og
aðeins eitt: Að hrifsa í hendur
flokksstjórnar áhrifavald lands-
byggðarinnar með svo skjótuiii
hætti, a'ð fólkið átti sig ekki é
hvað undir býr og gerist sinii
eigin böðull: „Þegar allt er komi?'
í ki'ing“ er hægurinn hjá að gef,
okkur langt nef.
IX
Hverjir eru svo þeir flokkax.
sem fyrir byltingunni jeitast7
Það er Sjálfstæðisflokkurin
fyrst og fi-emst. Hann selur lif ■
semd sína við að'halda lífinu \
ríkisstjórninni þessu verðk Or,
það er Alþýðuflokkurinn líka
Hann virðist vera dæmdur til a'-
di'aga frarn lífið á lánum. Við sí?
ustu kosningar fckk hann nokku
þúsund atkvæði lánuð hjá Fram-
sóknarflokknum — og launa'ð
stórmaainlega! Næst fær hann ugc:
laust lán hjá Sjálfstæðisflokkr
um. Ella er honum háski búinr
Það fer svo sem ekki illa á þv
að sósíalistiskur flokkur eigi lí
sitt uncfir íhaldsflokki!
Engan skyldi furða á afstöð .
Sjálfstæðisfl. Hann er fyrst o.
fremst flokkur stór-atvinnurelc-
enda og stóreignamanna á suðves
urhorni landsins. Þeir eru kjarr
flokksins. Þeir leggja honum f>
— og skei'a ekki við mögl. Þei
líta smáum augum á allan atvinni.
rekstur úti um land. Þcir líta ■
það sem fíflsku eina að leggj:
fram stórfé til í-aforkumála í svei
um, til fiskiðjuvera og atvinni ■
tækja í kauptúnum og sjávarþorp-
um. Að bruðla þannig fé út uir.
allt land, — það borgar sig ekkl.
P yrir því er einsætt að skerða á-
hrif dreifbýlisins á löggjöf og
stjórnarfar.
Þetta er ef til vill skiljanleg:
aistaða. Hitt er öllu torveldara til
skilnings, að jxingmenn lxinn.
gömlu kjördæma skuli láta haf.
sig til þess að styðja þvílíkanj
verknað. Og brjóstheilir mega-jxeÍL
vera, þessir fáu þingbændur Sjál:
stæðisflokksins-, ef. þeir leggj .
hönd að því með köldu blóði or
kinnroðalaust, að kála sínum eig-
in kjördæmum.
Um Alþýðuflokkinn gegnir öðiv.
máli.
Eigi Ieikur á tveim tungum a::
sú er — og hefir lengi verið —
höfuðmeinsemd íslenzks stjórx.-
málalífs, hversu átakanlega sundr-
uð er hin fjölmenna vei'kamann..
stétt. Orsakir þeirrar sundrungai'
eru nxargar og vei'ða ekki raktar
hér. Sjálfstæðisflokkurinn hefi;
lagt á það meginkapp, að blás;
þar að glóðum elds — og orðifi
furðumikið ágengt. Hitt fer þó
ckki í rnilli mála, að Alþýðuflokk-
urinn á þarna sjálfur þyngsla söl
Öðrurn’þræði hefir hann áruxv
saman háð vonlaust kapphlaup við
kommúnista um ábyrgðarlaust yfi;
boð á öllum mögulegum sviðun..
j A hinu Ieytinu hefir hann, ein:i
slíkra flokka á Norðurlöndum.—
og víðar að vísu miklu —, danci-
alast aftan í íhaldsflokki ár ,og
síð, alla stund fi'á því er Jór,
Baldvinsson leið. Að sjálfsögð'..
á þetta við um foringjalið flokks-
ins en ekki óbreytta liðsmeniv
þeir hafa margir fylgzt með a!
flokksli'yggð einni saman, sáró-i
ánægðir flestir; aðrir horfjð á
braut rne'ð ógeði.
Framsóknarflokkui'inn og A.-
þýðuflokkurinn eru í eðli siri.i
skyldastii’ íslenzkra stjórnmáli-
flokka. Þeirri tilraun, sem þessi;
fiokkar gerðu fyrir síðustu kosr-
ingar til að samfylkja liði gegn
hentistefnu séi'hyggjumanna Sjáfi:
stæðisflokksins, var fagnað af liðs
inönnum Alþýðuflokksins urn al.:
land. Þes'si tilraun hefði vissulégai
átt að geta orðið upphaf sigu:-
sællrar baráttu frjálslyndra
nianna fyrir alhliða uppbyggingst
hvarvetna urn landiö.
En tilraunin mistókst.
Og slík tilraun er dæmd til að
mistakast, ef á breslur íull hei,-
indi þeirra flokka, cr að henr.i
standa. Alþýðuflokkurinn var
ekki heill í því samstarfi, er hófst
1956. Óheilindi leiða ávallt t:l
tjóns.
1 (Framhald á 8. síðu), ■