Tíminn - 21.03.1959, Síða 7

T í itf I N N, laugardaginn 21. marz 1959.
7
Á nú að raska undirstöðu þjóðfélagsins?
Slofnun þióðveldisins
Þegar til mála kemur stórbreyt
ing á kjördæmaskipan landsins, er
eðlilegt, að rennt sé huga til stofn-
unar þjóðveldisins forna. Lands-
hlutamir gengu til stofnunar þjóð-
veldisins á þeim grundvelli, að
þeir ættu tiltölulega jafna hlut-
deild í þeim þjóðfélagsstofnunum,
sem sameinuðu landið allt, Alþingi
með lögréttu og dómum, og að hér-
uðin ny.tu áfram vissrar sjálfstjórn
ar. Á 'þeim tímum var byggðin
jafnafi um landið en síðar hefir
orðið, 'sérstaklega á síðustu tímum.
En svo mun hafa verið litið á, að
landshlutarnir yrðu að eiga sína
fulltrúa á þjóðþinginu án sérstaks
tillits til fólksfjölda, enda var það
eðlilegt sjónarmið, ekki sízt vegna
þeirrar sjálfstjórnar, sem einstakir
landshlutar höfðu notið fyrir stofn
un þjóðveldisins. En auk þess hef-
jr það verið mjög ríkjandi regla
frá fornu íari, að sérstök afmörk-
uð landssvæði ættu sína forsvars-
menn og fulltrúa á þingum þjóð-
lanna eða landsráðstefnum, án til-
3its til fólksfjölda, enda landið
frumskiiyrði hvers sérstaks ríkis:
Þegar landinu var skipt í fjórð-
oinga, sættu Húnvetningar sig
ekkl við að sækja til Vaðlaþings.
þings, og Þingeyingar sættu sig
ekki við ðað sækja til Vaðlaþings.
Urðu vorþingin því fjögur í Norð
lendingafjórðungi, og hélt þá hver
sýsla sinni heimastjórn.
Eflir að landið gekk undir kon-
ung, héizt svipað fyrirkomulag um
iskipun lögréttu og verið hafði á
Þjóðveídisöld. Hvert hérað hélt
BÍnum fulltrúum, en valdsmenn
konungs komu í stað goðanna.
Endurreisn Alþingis
Þegar Alþingl var endurreist,
var talið sjálfsagt, að sérhver sýsla
fengi sian fulltrúa á þinginu, enda
istendur svo í tilgkipaninni frá
1843:
„Sjeifivör af landsins 19 sýslum
á að vera eitt kosningarumdæmi
og fyrrr hvört af þessum skal einn
fulltrúi kjósast til Alþingis.
Kaupstaðurinn Reykjavík, með
því byggðarlagi, er heyrir til stað
arins Iðgsagnar, er sömuieiðis eitt
kosningai'umdæmi, sem nefnir
einn alþingismann.-1
Reykjavík fékk hér einn full-
trúa, vegna sinna kaupstaðarétt-
inda, þótt fámenn væri.
Á kjördæmaskipuninni hafa síð-
an verið gerðar nokkrar breyting
ar, en þær hafa ailar vérið ’gér'ðar
til að fjölga þingmönnum þeirra
héraða sem fólksfjölgun hefir orð-
ið mest í, og til að stofna ný kjör-1
dæmi, en ekkert hérað hefir verið i
svipt futlltrúa sínum og lagt undir j
annað kjördæmi, enda hefir slíkt
hingað til verið talið hálfgert bana
ráö viS íiéruðin.
Stafar þetta af því, að réttur
héraðaana til fulltrúa á Alþingi
var svo fomhelgur, að óráð þótti
að svifta þau fulltrúa, meðan þjóð
félagið hvildi á sínum forna grund
velli.
Breytt viðhorf
Fólksfjölgunin í sumum kaup-
stöðunum, sérstaklega á Suðvestur ’
landi, hefir á síðustu tímum orðið
svo ör, að jafnan hefir orðið nokk
uð fjölmennara um hvern þing-
mann heldur en í sýslunum. Hefir
þetta -vakið óánægju þeirra manna,
sem halda því fram, að allt vald
■eigi aðeins að miðast við höfðalölu.
Flo'kkaskipan síðari tíma hefir
einnig mjög stuðlað að óánægju.
Flokkamir hafa reynt að afla sér
fylgis scm víðast og reynt að fá
alla til að miða atkvæði sitt við
pólilíska flokka, en ekki við fuil-
trúa innan héraðsins. Fyrirkomu-
lagið um framboð iandslista og
ii:n uppbótarþingmenn hefir lyft
undir þessa viðleitni og sundr-
að einingunni innan héraðanna. —
Þanni-g hefir verið reynt að venja
k.iósandur frá fulltrúa síns héraðs
©g lil undirgefni við flokksstjórn
í Rsykjavík.
Nú faalda sumir,.að þessum máL
um sé svo iangt komið, að óhætt
Eftir Jóhann Skaftason, sýslumann
só að treysta því, að nægur fjöldi
manna innan sýslnanna fáist til að
afneita sýslufulltrúunum og halla
sór að fiokksfulltrúum, sem boðn,
ir verða fram við hlutfallskosningu
fyrir stór kjördæmi.
Það liggur í augum uppi, að þing
menn, sem kosnir yrðu fyrir stór
kjördæmi, ættu þess engan kost,
að kynnast svo vel högum manna
innan kjördæmisins sem hægt er í
minni kjördæmum, og enginn vafi
er á því, að þeir myndu að jafn-
aði ástunda mest að afla sér fylg-
is í fjölmenninu, en íjariægustu
og fámennustu héruðin yrðu al_
gerar hornrekur á þeim vettvangi.
Af-kekktari héruðum mun reynast
örðugt að hafa áhrif á framboð,
sem ákveðin verða á flokksfund-
um í fiarlægð og vart koma mönn-
um sínum i örugg sæti á framboðs-
listum, þar sem þeir verða að jafn.
aði lítið þekktir í þéttbýlli héruð.
unum.
Núverandi kjördæmi eru yfirleitt
ekki stærri en það, að þingmann-
inum eða mönnunum sé í lófa lag-
ið að kynnast vel ölhi héraðinu og
ástæðum manna þar. Þeir hafa orð
ið fulltrúar hóraðs síns víðar en á'
Alþingi og á margan hátt stuðlað
að velferðarmálum kjósenda og
héraðs utan þingsalanna, en þing.j
mennskan hefir greitt þar göt«;
þeirra.
Þetta nána samband við þing.
manninn hefir átt drjúgan þátt í
því að auðvelda fólki lífsbaráttuna
úti í hinum dreifðu byggðum lands
ins og ger,a því mögulegt að við-
halda landsbygg'ðinni. Nú er stefnt
að því að svifta dreifbýlið þeim
stuðningi, sem hvílir á þessum
nánu kynnum og umboði þing.
mannsins fyrir tiltölulega takmark
að svæði. Hcruðin verða sjálf að
hindra þetta gerræði.
Gömul saga
Hér er því miður haldið áfram
starfi, sem löngu er hafið og reynzt
hefir þjóðinni óheillavænlegt.
Ýmsar þjóðfólagsstofnanir, sem
dreift var um landið, áttu drjúg-
an þátt i að viðhalda þar byggð.
Niðurlagning þeirra eða brott.
flutningur til kaupstaðanna skildi
eftir opið sár, vindurinn náði scr
þar niðri og byggðin tók að blása
upp.......
Gömlu biskupsstóíarnir voru
iagðir niður og biskupssetrið flutt
til Reykjavíkur, skólarnir fornu
fóru sömu leið. Einn skóli og einn
biskup komu í stað tveggja. Næst
var ráðizt að prestsetrum, sem um
aldir höfðu verið miðdepill þjóð.
lífsins í sóknunum. Byrjaö var að
icggja þau niður, þar sem byggðin
barðist mest í bökkum á erfiðum
harðindaárum. Prestssetrin voru
nokkurs konar lífakkeri. Meðan
þeim var við haldið, var öruggt að
byggðin hélst við umhverfis og ó-
hætt var að leggja í nýbyggingar
og framkvæmdir. Þegar höfuðból.
ið var horfið, eða köttur kominn í
ból bjarnar, varð allt óvissara og
úrræðin oft færri.
Fái þessi viðleitni að halda ó-
hindrað áfram, má búast við að
næst verði farið að fækka lækn_
unum. Svo verður stungið upp á
því að slá sýslunum saman (hefir
raunar þegar verið gert, en var
mótmælt heima fyrir og hindrað)
og rýra þar með sjáifsstjórnina
heima í hinum fornu hóruðum. —
Sömu leið myndu hrepparnir fara
sinátt og smátt, það myndi þykja
einfaldast að leggja þetta allt undir
nærliggjandi kaupstað, sveitirnar
lifðu hvort sem er á viðskiptum
við þá.
Þessi leið er alltaf farin á áföng.
um. Reynt er að sannfæra menn
um það. að hvert spor sé nauðsyn-
legt og lengra verði ekki farið. En
þegar það mál er komið í höfn, er
fljótlega farið að búa jarðveginn
uiidir næstu hreytingu, og þegar
alltaf er haldið áfram í sömu átt_
ina, verður lokaáfanginn æði fjarri
brottfararstað.
% ,,
Við verðum að gera okkur ljóst
hve:t hér steínir. Takmarkið er að
brjóta á bak aftur sjálfstjórn og
áhrif dreifbýlisins og ieggja öll
völd í landinu undir áróðursmenn
kaupsíaðanna. Takist þeim að ná
öllum röldum í sínar hendur,
hækka raddir um að leggja niður
landbúnað á íslandi, því hann borgi
sig ekki, hægt sé að fá allar land-
búnaðarafurðir ódýrari frá útlöncL
um. í sveitum eiga aðeins að vera
sumarskemmtistaðir og sportveiði-
staðir fyrir borgarbúa og vegir og
samgöngur eigi fyrst og fremst að
miðast við þeirra hagsmuni.
Segja má, að þetta séu ekki fagr-
ar getsakir, en víst er, að í kaup
slöðunum er margt fólk, sérstak-
lega æskufólk, sem trúir því, að
sveitirnar séu aðeins baggi á þjóð.
félaginu, og því verði landbúnaður
allur að leggjast niður.
-Með þessum rökstuðningi er lagt
til að íakmarka sem mest alla opin
bcra þjónustu og framkvæmdir út
um land, sem ekki er við haldið
beint í þágu fjölbýlisins.
Hér er rétt að henda á það, að
■mikill hluti hins fjölþætta menn_
ingarlíís, sem nú þróast í þéttbýl-
inu stafar frá fóiki, sem upp er alið
í dreifbýlinu eða er beint við hgl.d,
ið af þvi f.óLki. • Enn: ér osannað,
'aff bofgunum okkar takist að skapa
jafn holl uppeldisskilyrði, sem
sveitunum og flest bendir, því mið-
ur, i gagnstæða átt.
Fjölga á fulltrúum
í þéttbýlinu
Flestum virðast. gild rök liggja
■að því, að fjölga beri alþingsmönn
um í þéttbýlinu. En í því sam_
bandi er rétt að minna á það,.að
fulltrúarnir eru ekki kjörnir að_
eins til að fylla atkvæðatölu, held
ur til að bera fram misjöfn við-
horf og hagsmunamál, og í þétt_
býli, á takmörkuðu svæði, þar sem
margir eiga sömu hagsmuni, er
hægt að komast af með færri full-
trúa til að skýra viðhorfin.
Auk þess er höfðafjöldareglan
hvergi talin algild sem hinn eini
réttlætisgrundvölluj- i samskiptum
manna eða þjóða, enda myndi hún
oft leiða til óbærilegs tillitsleysis
og' ranglætis.
Sérsfaða höfuðborgarinnar
Höfuðborgin hefur ekki borið
skarðan hlut frá borði á þjóðmála
sviðinu, enda á hún raunverulega
á Alþingi fjölda fulltrúa utan
■sinna heimakjörnu þingmanna. —
Margir þingmenn utan af landi
eiga heima í Reykjavík og eru
fulltrúar heimaborgar sinnar,
jafnframt því sem þeir fara með
umboð annarra kjördæma. Þetta
hefur mikið að segja. Auk þessara
■fulltrúa á borgin ótal aðra full-
trúa á þjóðmálasviðinu og í rikis-
búskapnum.
Allar opinberar stofnanir, sem
ná til landsins alls, hafa aðsetur
í Reykjavík. Forstöðumenn þeirra
eru þar heimilisfastir og eru að
jafnaði góðir fulltrúar Reykjavík-
ur jafnframt því sem þeir gegna
starfi sínu fyrir aila þjóðina.
Nefna má biskup landsins, ráðu
neytisstjóra, póst- og símamála-
stjóra, raforkumálastjóra sem
einnig er jarðhitamálastjóri, vega-
máiastjóra, fræðslumálastjóra, út-
varpsstjóra, þjóðleikhússtjóra, aiia
hankastjóra og allar þær stofnan
ir með slarfsliði, sem heyra undir
þessa st.ióra.
Þá eru skólarnir: háskólinn,
sem er mjög vaxandi stofnun, með
öllum sínum deildum, kennaraskól
inn, stýrimannaskólinn, vélstjóra-
■skólinn og ýmsir fleiri skólar. —
Söfnin öll: þjóðskjalasafn, lands-
bókasafn, þjóðskjalasafn, náttúru-
gripasafn, listasafn. Þetta eru allt
stofnanir, sem mikils virði er að
hafa innan sinna vébanda. Þá má
minna á ríkissjúkrahúsin.
Á þcssum grundvelli hefur höf-
uðborginni hlotnazt að verða heim-
kynni flestallra lærðustu manna
þjóðfélagsins, rithöfunda og lista-
manna. Vart getur heitið, að hægt
sé að festa utan Reykjavíkur nokk
urn tæknifróðan mann, hvað mik-
ið se;n við liggur.
í Reykjavík er aðsetur stjórna
allra landssambanda stéttarfélaga
og stjórnendur flestra þeirra eru
þar búsettir. Hafa Reykvikingar
því þar hina beztu aðstöðu til á-
hrifa um gjörvallt landið og að
kalla innangengt til æðstu valda-
manna þjóðfélagsins, með þann
bakhjarl, sem þeir hafa skapað
sér í þessum samböndum, og hafa
lika mikil áhrif á framvindu þjóð
málanna, stundum of mikil.
Þá má nefna það, að með að-
stoð rikisvaldsins er haldið uppi
skipulegri fjársöfnun um allt land
til þess að bvggja upp stórar stofn
anir í Reykjavík og nágrenni. Má
þar minna á happdrætti háskól-
ans, happdrætti Sambands ísl.
berklasjúklinga og happdrætti
dvalarheimilis aldraðra sjómanna.
Énn fremur fjársafnanir í margra
annarra reykvískra slofnana.
Auk alls þessa hefir verið kom-
ið á fót í Reykjavík fjölmörgum
hálfopinberum stofnunum fyxu'
framtak^ alira ilandsman'riá‘.‘
'Hér'hefur verið bent á nokkuð
af því, sem skapað hefir velmeg-
un Reykjavíkur og orðið hefur
til að soga fólkið þangað úr þeim
stöðum, sem minna er gert fyrir
og veita fábreytilegri lífsskilyrði.
Það er mikils virði fyrir vax-
andi stað, að búa við stöðugt að-
streymi uppkomins efnisfólks. —
Unga fóífcinu fylgir svo gamla
fólkið, og það tekur með sér eigur
sínar, sem þvi hefir tekizl að safna
með þrotlausu starfi á langri ævi,
oft við erfið og frumstééð.. skil-
yrði, og þessar eigur eru oftast
iagðar fram til að byggja upp
okkar ungu höfuðborg og annað
þéttbýli á Suðurnesjum. Nema
þessar fjárhæðir árlega vafalaust
mörgum miiljónum króna.
Þótt Reykjavík hafi haft tiltölu
lega fáa þingmenn, munu þó flest-
ir sannfærast um það, við nána
íhugun, að borgin hefir ekki að-
eins borið mest frá borði, heldur
hefir ölluin öðrum stöðum belri
áhrifaaðstöðu í þjóðfélaginu. Næst
henni að þessu leyti gengur svo
annað þéttbýli á Suðurnesjum.
Ef þessar staðreyndir stöfuðu
eingöngu af því að landkostir væru
miklu betri á Suðurnesjum en ann
ars staðar á landinu, væri þetta
eðlileg þróun. En þegar um er að
ræða svipaða landkosti í þeim
byggðal'lögum, sem flutt er frá,
þá stafar hrottflutningurinn af
ónógri upphyggingu á þeim stöð-
um, sem frá er flutt. Og hinar
miklu opinberu framkvæmdir i
þéttbýlinu benda ótvírætt í þá
átt, að landshlutum hafi ekki ver-
ið gert jafnt undir höfði af opin-
heiTÍ hálfu. Okkur þjóðfélagi má
nú likja við dverg á grönnum fót
um en með órastórt hofuð. Full-
(Framhald á 8. síðu).
*
A víðavangi
Ógáfulega spurt
Ekkert skal um það fullyrt,
hvort leiðarahöfundur Alþýðii-
blaðsins s. L miðvikudag liefir
ráð á að leika þvílíkan fávita
sem hann gerir í forystugrein
blaðsins þann uinrædda dag.
í aðsendum greinum hér í
blaðinu hefir stundum vcrhS
vakin athygli á því, að Band.i-
ríkjamenn sjái ekki ástæðu fil
að lúta höfuðborg sina, Washing-
on, hafa neinn þingmánn. Þeir
telja áðstöðu höfuðborgárinnar
til áhrifa á þjóðþingið svo rik.r,
að á því sé ekki þörf.
Út af þessu spyr Alþýðúbiað'-
ið, hvort það sé meining .Fram-
sóknarmanna, að Iteykjavík eigi
engan þingmann að hafa. ,Gáfu-
lega er nú spurt. Er þcssuin
greinarhöfundi ekkert úm þa'ð
kunnugt, að Frainsóknárfiokkm-
inn hefir margoft tjáð sig fylgj-
andi því, að þingmönnum Reykja
víkur verði fjölgað frá því sem
nú er? Alþingismaðurinn og rit-
stjórinn, Benedikt Gröndal,: ætti
að geta upplýst hann um.það og
eru hæg heimatökin.
Hins vegar telja Ffainsoknar-
menn, að aðstaða ReykvíKinga
gagnvart Alþingi sé iill önhUr' og
betri en t. d. Austfirðinga, Vest-
firðinga og íbúa annarra fjar-
lægra landshluta. Þetta þekkja
þeir vel, sem úti á landi búa, þo
að vel megi vera, að lítið fari
fyrir skijningi og þekkingu á
þessum aðstöðunnin í flókkslnis-
inu við Hverfisgötu. Af þéssum
ástæðum er það á engan - hátt
óeðlilegt að kjósendur úti um
Jandsbyggðina hafi tiltölulega
fleiri þingmenn en íbúar liöfuð-
staðarins, þar sem þingið situr
Það er ekki misréíti, heldur rétt
læti. Þetta skilur líka áreiðanlég'a
meiri hluti Reykvíkinga, þó afi
litlar líkur séu til, að það komist
nokkurn tíma inn í koll þeirra
manna, sem halda, að þjóðmál
séu bara einfalt reikningsdæmi.
Eru SameinuSu þjóðirnar'
á villigötum?
Sagt er, að lengi geti ’gott
batnað og þó ekki síðúr ' vont
versnað, og sannast þáð á þeSs-
um Alþýðublaðsrithöfundi. í um.
ræddri grein spyr liann hvorÞ
Fram^pkuarmemi' ‘ vilji láta
‘stærstu héruðin liafa neitunar-
vald gagnvart tillögum, hinna
smærri af því að neitunarvald
gildi í Öryggisráðinu? Tilefni
þessarar spurningar skilur auð
vitað hvorki fyrirspyrjandinn né
nokkur maður ainiar.
í Tímanum hefir verið á það
bent, að hver þjoð hafi aðeins:
eitt atkvæði á allsherjarþinginu,
hvort sem hún er stór eða smá.
Þannig er réttur liinnar smæstu
þjóðar og umkonuilausustu gerð
ur jafn rétti hinnar stærstu og
voldugustu. Svo er að sjá, sem
forystmnenn þessara samtaka
liafi enn ekki náð því menning-
ar- og þroskastigi, að tiiéinka
sér höfðatöluspekina. Skyldu
þeir virkilega hvorki lesa ■ Mbl.
eða Alþbl.? Þess er nú að yænta.
að þeir Bj. Ben. og Gröndal geri
viðhlítandi ráðstafanir til. þess
að forvígismenh Sameinúðú þjóð
anna fái áttað sig á þvi, áð þeir
séu á rangri leið og viðsjálli. Ef
þeir vilji í einlægni þjóna lýð-
ræðinu, þá verði þeir að sjá svo
til, að hin fjölinennari ríki sam-
takanna fái fulltrúa í samræmi
við íbúatölu sína miðað við
minnsta rlki. Eða kanhske þeir
félagar vilji bara stækka kjör-
dæmin? Varla mundu þeir telja,
að íslendingar hefðu ústæðu til
að bera sig upp undan slíku
' „réttlæti“.
Ef allir eru á einu máli
Mbl. lýsir því yfir með sínu
venjulega lítillæti, að einkenn-
andi hai'i verið fyrir fiokksþing
Sjálfstæðisflokksins, að þar hafi
sézt menn úr öllum stéttum. þjóft
félagsins. Ilvaða flokkur skyldi
halda svo flokksþing, áð þar
megi ekki finna merin úr öllum
(Framhald á 8. síiu).