Tíminn - 31.10.1959, Blaðsíða 7

IÍMXN'N,- laugardagiim 31. október 1959.
*
I
v,

Þess var getið hér í blaðinu
um daginn, að undirritaður
hafi haft orð á því, er forn-
leifafundmn á Rauðamel bar
í tal, að ef til vill kynnu mun-
ir þessir að standa í einhverju
sambandi við sögu Odds Sig-
urðssonar lögmanns. Út af
þessu, og að gefnu öðru til-
efni nýrra, er rétt að taka
það fram strax, að ég átti
ekki við, að pottarnir væru
úr eigu lógmannsins sjálfs,
heldur miklu frekar móður
lians á Rauðamel, Sigríðar
Hákonardottur frá Bræðra-
tungu, og þá líklegast úr bú-
skap hennar á Staðarstað,
eða jafnve! (hugsanlega) úr
búi móður hennar, Helgu
matrónu í Bræðratungu, þeirr
ar sem almenningur kannast
bezt við úr sögu Ragnheiðar
og Daða. Einnig urðu nafna-
víxl í frásögn blaðsins, því
það var Jóhann Gottrúp sýslu-
maður og óþjóðalýður hans,
sem harðast gekk fram 1 að-
förum og eignaupptektum
gegn lögmanni og þeim mæðg
inum, en ekki Gottrúp lög-
maður norðan og vestan.
Það fer annar-3 -ekki hjá því, að
fundur eirkatlanna á Rauðamel
verði talinn einn sérkennilegasti
og merkilegasti fornleifa fundur
hér á landi nú síðustu árin, meðal
annars og sérstaklega vegna þeirr-
ar æfintýrabiöndnu leyndar, sem
er og æ verður urn gripi þessa,
uppruna þeirra, og aðdraganda
þess, að þeir voru þarna niður
ikomnir. Ríkisútvarpið lét svo um
mæl-t ,að sennilega yrði þess langt
að biða, að sú gáta yrði ráðin, og
tnimu það trúlega orð að sönnu. i
Ég hef ekki séð gripi þessa, en
mér er sagt, að á þeim séu engin
auðkenni eða annað, sem gefi til
kynna hvaðan eða úr hvers eigu
þeir séu, en þjóðminjavörður tel-
ur þá munu vera útlenda að upp-
i'una, og um 300 ára gamla, en
geti þó skeikað nokkru í báðar
áttir.
Tvennu virðist mega slá nokk-
urn veginn föstu i þessu sam-
bandi:
1. Katlarnir hafa sennilega ver-
ið allmjög verðmætir á þeim
tíma, og af stærð þeirra og fjölda
virðist því mega ráða, að þeir hafi,
— upphaflega a.m.k. —, tilheyrt
hefðarbýli eða höfðingjasetri, og
þess vegna að líkindum einhverju
meiri háttar fólki þeirra ffana, og
væntanlega notaðir við fram-
reiðslu. í istórveizlum.
Hér við athugast, að á Rauða-
mel, 'hvorki Syðri né Ytri, hafa
mér vitanlega ekki verið stórbýli
í þeirri merking síðustu aldir,
enda þótt þar hafi jafnan verið
velbúandi fóik og merkisfólk. Á
Syðri Rauðamel bjó hins vegar
hefðarkonan Sigríður Hákonar-
dóttir í ekkjudómi sínum, um og
Upp úr aldamótunum 1700, og átti
!hún einnig, ásaml syni sínum
Oddi lögmanni, jörðina Ytri
Rauðamel (þar sem pottarnir
fundust), og bjó þar að nokkrum
hluta.
2. Það er og nokkurn veginn
víst, að pottarnir hafa verið fald-
ir eða þeim vlljandi leynt þarna
í hraungjótu, en síðan ekki vitjað
aftur eða ekki fundizt.
Hér lægi e.t.v. beinast við að
álykta, að þe:m hai'i verið stolið
og síðan leynt þarna sem þýfi.
Kkki sýni-t mér það samt alls-
kostar tr'úlá* skýr'ng, bæði vegna
þess, að erf'tt hefur verið að koma
við þjófnaði á slíkum hlutum, og
þeim mun erfiðara. fyrir þjófinn,
að færa sér þýfið í nyt eða gera
sér eitthvað úr því, þar sem
mjög var hæit við að það hefði
fljótlega þ'kkzt og endurheimzt.
Hitt finn t mér trúlegra, — þar
til annað 'kynni að reynast sann-
ara, — að e'-gandi eða v.örzluhafi
þessara muná hafi með því að fela
þá í hrauninu, viljð leyna þeim
eða halda fyrir einhverjum til-
kallsmanni, eða einhverjum þeim,
sem slá vi-ldi eign sinni á þá, með
réttu eða röngu. Til dæmis, að
gripunum hafi með þessum hætti
verið skotið undan féránsdómi eða
að'för, eða yfirvofandi ránskap. Og
þykir mér þessi skýring langsenni
legust.
Sé nú, þar til öðruvísi skipast,
gengið út frá þessum tveim sjón-
armiðum, er næst að svipast eftir
einhverju þvi heimili eða fólki,
fyrr á öidum, — helzt í námunda
við fundarstað .gripanna, — sem
líklegt væri að þeir hefðu með
einhverjum hætti tilheyrt, er þeim
var leynt í hraungjótunni á
Rauðamel. í annan stað, hvort
rifja megi upp einhverja þá at-
burði frá liðnum öldum, þar sem
ástæðu mætti finna fyrir því, að
leynd var slegið á gripi þessa á
þennan hátt.
fasti Sigurðssyni á Staðarstað,
bróðursyni Árna lögmanns Odds-
sonar, en bjó að honum látnum á
Rauðamel, í „æruprýddum ekkju-
dómi‘“ til hárrar elli. Sonur þeirra
isr. Sigurðar var Oddur lögmaðu,
®em mjög kemur við sögu sinna
'tíma og sér í lagi hinna æðis-
gengnu málaferla, er þá geisuðu í
landinu. (,,De isl. Enormitetssag-
er“). Oddur bjó á Narfeyri, Ingj-
aldshóli og víðar á Snæfellsnesi,
en jafnan öðrum þræði á Rauða-
mel og stundum alfarið. Allt var
þetta stórauðugt fólk, enda komu
hér saman auðæfi margra ætta.
Hins vegar gekk á ýmsu um efna-
'hag Odds lögmanns, eins og kunn-
ugt >er. Hann var einu sinni eða
tvisvar dæmdur frá fé og eignum,
sem síðan voru upp hirtar af ill-
vígum óvildarmönnum, hvar sem
fundust, og gekk þetta einnig út
yfir eignir Sigriðar á Rauðamel,
enda mátti hún ekki óhult teljast
SiguríSur Ólason, lögírætJingur:
irkatlarnir
auðamel
Nú mun að vísu ýmsum þykja
það litlu skipta hvorum megin
öryggjar forngripir þessir liggi,
og næsta þarflauslegt að velta
vöngum um uppruna þeirra og
sögu. Þó er jafnan mörgum nokk-
urt skemmtbnarefni, að glíma við
gátur og torskilda hluti, ekki sízt
sögulegs eðlis, og gefa hugmynda-
fluginu lausan tauminn. og er sá
þáttur mjög ríkur í fari íslendinga
enn í dag, hinni fornu sögu- og
sagnáþjóð. Það var því ekki nema
að vonum, að okkur Hnappdæl-
ingum, sem fæddir erum og upp-
aldir á næstu bæjum við Rauða-
mel, þætti fréttin um katlana
nokkur tíðindi og ekki ómerki-
leg. Og alveg ósjálfrátt 'hlaut nafni
Odds lögmanns, og móður hans á
Rauðamel, Sigríðar Hákonardótt-
ur frá Bræðratungu, að skjóta upp
í huganum, og þeim raunategu at-
burðum ýmsum, sem tengdir eru
sögu þessa umbrotamikla fólks.
Sigríður Hákonardóttir var dótt-
ir Helgu „matrónu“ í Bræðra-
tungu, og Hákon-ar eýslumanns þar
Gíslasonar Hákonarsonar lög-
manns, en bróðir Helgu var hinn
glæsilegi höfðingi Vísi-Gísli, og
voru þau börn Magnúsar lög-
manns á Munkaþverá Björnssonar.
Var Sigfíður þannig af mestu og
auðugustu ættum landsins í þann
tíð, enda skorti þar heldur ekki
„skraut né vit, skörungsskap eða
fagran lit“, en stórlynt var fólk
þetta í meira lagi og fyrirferðar-
mikið í öllu. e.n raungott og trygg-
lynt. Systir Sigríðar var Jarþrúð-
ur, fyrri ‘kona Magnúsar i Bræðra-
tungu. Sigríður giftist Sigurði pró-
frekar en sonur hennar, þegar
1 fyrirgangur hinna voldugu fjand-
manna var mestur, og er það Ijót
saga að rekja. Var hvort tveggja,
að Jóhann Gottrúp var hrotta-
menni, og þaðan af verra, enda
þóttist hann báðum fótum í jötu
standa, með Fuhrmann amtmann
að bakhjarli og aðra höfuðvalda-
menn landsins, sem allt voru
svarnir fjandmenn Odds lög-
manns, er hér var komið.
Þegar þess er gætt, sem nú hef-
ur verið rifjað upp, mætti ef til
vill láta sér detía í hug þann
I möguleika, riy pottarnir hafi verið
í eigu þeirra mæðgina á Rauða-
mel — og þá líklegast úr hefðar-
búi þeirra frá Staðarstað, en á
Búðakaupstag í næsta nágrenni
var jafnan mikil kaupmannasigl
ing — og aö þeim hafi síðan verið
j leynt þarna í hrauninu til að forða
I þeim undan ránskap og uppvöðslu
Gottrúps og óaldarlýðs hans, —
væntanlega ásarnt fleiri verðmæt
' um, sem skotið hafi verið undan,
j— en að þeir hafi svo (gleymst?
eða) ekki lundizt síðar, þegar til
áfcti að taka. Vitanlega er þetta
ekki annað en möguleiki, eða laus
leg tilgáta, þar til bent yrði á
aðra iausn líklegri.
í sögu Odds lögmanns eftir Jón
Aðils er aðförum Gottrúps lýst all
ítarlega, og er sérstaklega eftir-
tektarvert, að því var mjög haldið
fram, að Oddur hafi skotið eign-
um undan aðfarargerðum þessum.
Skulu hér teknar upp nokkrar til-
vitnanh', sem að þessu lúta.
,,Hann tók sig nú til um sumar-
ið og lét greipar sópa um eigur
Odds, hvar sem hann náði til
þeirra“, (bls. 1S3), það sumar
náði hann t.d. undir sig nokkrum
rekaviðarstaurum harðfiskvætt-
um, ,,lýsi og sundmögum, þvotta-
skálum úr tini“ o.s.frv. sem sýnir
hve langt var gengig og lágt lagst
í eignaupptektum þessum. Menn
Odds voru barðir á engjateigum
og orfin tekin fjárnámi, og ann-
að eftir því. „Ennfremur brutust
þeir inn í herbergi Odds, létu
greipar sópa . . . það sem þeir
fundu af fémætum munum höfðu
þeir á brott með sér“.
Seinna færðist Gottrúp enn upp
á skaptið, þar sem hann taldi að
Oddur kynni ennþá að eiga nokkr-
ar eignjr, sem ekki hefðu komið
í leitirnar. „Tók hann sig nú upp
og reið vestur um sveitir, til þess
að ná í leifarnar af reitum Odds.
Braust hann að þeim hvar sem
hann spurði til þeirra . . . Gerðist
hann nú uppvöðslusamur í meira
lagi, reig um héröð með fjölda af
sveinum". (bls. 222).
Þegar hér var komið mátti Sig-
ríður á Rauðamel vissulega búast
J við heimsókn þá og þegar, og ekki
af betri endanum, enda yrði þá
i vart spurt svo mjög um eignar-
heimildir þeirra muna, er þar fynd
ust og Gottrúp litist verðmætir.
Ilvað var þá eðlilegra en ag hún,
eða þau mæðgin, létu skjóta und-
1 an þeim munum og lausu fé, sem
reikna mátti með, að Gottrúp
hefði ágirnd á? Síðar. þegar Odd-
ur hafði á ný borið sigurorð af
Gottrúp, hefur munum þessum þá
væntanlega verið safnað saman á
ný, en pottarniP þá -trúlega ekki
fundizt aftur.
I Eftirtektarvert er, að Gottrúp
þóttist hafa fyrir isabt, að Oddur
hefði skotið undan fjármunum:
„ . . . komst hann að þeirri niður
stöðu, að hann hefði flutt allmikla
fjármuni með sér út úr landinu,
til að koma þeim undan“. Rann-
sókn sem fram fór ytra sýndi þó,
að svo var ekki. Hefur Oddur þá
komið þeim undan með öðrum
hætti, þ.e. væntanlega leynt þeim
hér á landi, hingað og þangað,
eftir því sem á stóð og tök voru
á, enda segir Fuhrmana amtmað
ur (bls. 188—189), að Oddur hafi
„sumpart komið undan“ eignum
þeim, sem ekki náðist til við fjár
námin. Virðist þetta þannig hafa
verið á almanna vitorði enda var
þess nú aðeins skammt að bíða,
að Oddur næði eignum sínum aft-
ur og nokkurri uppreist, og var
því ekki frekar fengist um undan
skot þe;isi.
Oddur Sigurðsson fluttist síðan
að Leirá og bjó þar síðustu árin,
og varð á ný einn auðugasti mað-
ur landsins. Ilann lét sér nú fyrri
ófarir að góðri kenningu verða
og ástundaði frið það sem eftir
| var ævinnar og gerði hverjum
manni gott, þar á meðal föllnum
| fjandmanni sinum Gottrúp, sem
frægt er og annálað. Hann dö
„sáttur við alla menn á íslandi“
ein.s og Sturlunga segir um annan
! Hnappdæling hálfu árþúsundi áð-
ur, Aron Hjörleifsson, og rifjast
nú upp, að nöfn og örlög beggja
! þessara umbrotamiklu atgervis-
| mánna eru einmitt tengd við
Rauðamel í Hnappadal með mjög
áþekkum hætti.
Á víðavangi
Átta leiðir
Alþýðublaðið segir í fyrradag
um möguleika til stjórnarmynd-
unar:
„Þessar átta leiðir virðast fær-
ar til myndunar meirihlutastjóru
ar:
1) Sjálfstæðisflokkur og Fram
sóknarflokkur munu liafa 41 at-
kvæði gegn 19 á þingi.
2) Sjálfstæðisflokkur og Al-
þýðubandalag mundu hafa 34
gegn 26 atkv. á þingi.
3) Sjálfstæðisflokkur og Al-
þýðuflokkur mundu hafa 33
gegn 27 atkv. ó þingi.
4) Sjálfstæðisflokkur, Franx
sóknarflokkur og Alþýðubanda-
lag mundu hafa 51 gegn 9 atkv.
á þingi.
5) Sjálfstæðisflokkur, Fram
sóknarflokkur og Alþýðuflokkur
mundu hafa 50 gegn 10 atkvæð-
um á þingi.
6) Sjálfstæðisflokkur, Alþýðu
bandalag og Alþýðuflokkur
mundu hafa 43 gegn 17 atkv. á
þingi.
7) Framsóknarf Iokkur, AI-
þýðubandalag og Alþýðuflokkur
mundu hafa 36 atkv. gegn 24
á þingi.
8) Þjóðstjórn allra flokka
mundi að sjálfsögðu hafa öll 60
atkvæði þingsins.
Ilér hafa stærri flokkar jafn-
an verið taldir fyrst, eu hugsan
legt er, að einhverjar þessara
samsteyjustjórna væru myndað-
ar af ráðamönnum minni flokk-
anna, eins og fyrir hefur kom-
ið hér á landi. Ljóst er, að Sjálf
stæðisflokkurinn einn getur
myndað tveggja flokka stjórn
með hverjum hinna flokkanna
sem er. Reynist ekki unnt að
mynda neina stjórn, sem hér lief-
ur verið talin, virðast ekki aðrir
möguleikar en einhver minni-
hlutastjórn eða embættismanna-
stjórn.“
Bjarni sér aðeins eina leið
Bjarni Benediktsson virðist
ekki sjá nema eina leið af þeim
átta, sem Alþýðublaðið nefnir.
Ilonum farst svo orð í forustu-
grein Mbl. í fyrradag.
„Þrátt fyrir ágreining um
sumt, þá benda kosningaúrslitin
og stefnuskrá.r flokkanna eindreg-
ið til þess, að Sjálfstæðismenn og
Alþýðuflokkur geri nú tilraun til
þess að koma sér sainan og mynda
starfhæfa stjórn.
Þessir tveir flokkar hafa sam-
an meirihluta bæði á Alþingi og
með þjóðinni. Að sjálfsögðu hlýt-
ur samstarf þeirra að verða kom-
ið undir því, hvort þeim tekst að
semja um máleíni sín á milli.
Málefnin ein verða að ráða.
Vera kann, að þessum flokkum
reynist erfitt að koma sér saman.
Enn örðugra virðist það þó
mundu verða fyrir nokkra aðra.“
Ekki er ótrúlegt, að ýmsir ó-
breyttir Alþýðuflokksmenn
kunni miður vel þeim vitnis-
burði Bjarna, að flokkur þeirra
sé nú sá, er standi næst íhald-
inu og eigi að mynda stjórn
með því.
Eina huggunin
Sjálfstæðismenn bera sig illa
eftir kosningarnar, enda höfðu
þeir búizt við miklum sigri, en
biðu niikinn ósigur. í herbúðum
þeirra er mjög um það deilt,
hvort heldur skuli kenna Ólafi,
Bjarna eða Gunnari ósigurinn.
Ólafi er kennt um loddarahátt-
inn, sein afstaðan til bráðabirgða
laganna er gott dæmi um, Bjarna
cr kennt um uppstillinguna í
Ueykjavíli, sem fælt liafi margt
manna frá flokknum, og Gunnari
um útsvarslilunnindin, er hafi
orsakað stærsta atkvæðatapið.
Þannig má ekki á milli sjá hver
þessara þremenninga er nú
mest gagnrýndur af flokksbræðr
um sínum.
Að sjálfsögðu reyna forkólfar
Sjálfstæðisflokksins áð breiða
yfir ósigurinn og hugga flokks-
bræður sína. Eftir einum hátt-
settum forystumanni flokksins
er t.d. höfð þessi setning:
Það var ekki bæði hægt fyrir
Framhald „ bls. 8.