Tíminn - 24.12.1961, Page 8

Siifurpatina frá Miklabæ í Blönduhlíð. Islenzk silfursmíði frá því um
Í"
•=1=0
Hvarvetna, þar sem siðbótar-
hreyfingin náði að festa rætur
og bægja til hliðar kaþólskum
sið, urðu miklar breytingar á
búnaði kirkna og á helgisiðurn
öllum. Var sem ákafast stai’fað
að því að afnema það, sem
kallað var hégómi og prjál í
guðsiþjónustum, þótt ekki væri
örgrannt um, að sums staðar
blandaðist þar saman við fé-
girni veraldlegra valdsmanna,
er lögðu undir sig gripi og aðr-
ar eignir kirkjunnar' í stórum
stíl.
Þó fór svo, að haldið var
áfram að nota allmörg þau
tákn, sem lengi höfðu tíðkazt
í sambandi við kirkjur og guðs
þjónustur, en lítil áherzla er
lögð á það í lútherskum sið að
skýra fyrir mönnum uppruna
þeiri'a. í allri kirkjulegri list er
aragrúi tákna, sprottin af at-
burðum eða lýsingum í biblh
unni eða öðrum helgiritum. í
hverri íslenzkri kirkju eru
mörg tákn, sem flestir gefa lít-
inn gaum, þótt þau blasi við
okkur í hvert sinn er við göng-
um þar inn.
Á pi'édikunarstólnum í kirkj
unni á bernskuheimili mínu
voru myndir af guðspjalía-
mönnunum fjórum, Mattheusi,
Markúsi, Lúkasi og Jóhannesi.
Það var svo sem ekki vandi að
þekkja þá að, því að nöfn
þeirra voru máluð við hverja
mynd. En hefði svo ekki verið,
hefði málið sennilega farið að
vandast. Hvernig átti þá að
þekkja þá sundur? Ekki þekkti
maður andlit þeirra, eins og
nágr’annanna. Samt fannst full-
orðnai fólkinu ákaflega
iheimskulegt, þegar að þessu
var spurt. Hvað er þetta barn.
þekkirðu ekki tákn guðspjalla-
mannanna? var sagt í hálfgerð-
um hneykslunartón, eins og
enginn myndi eftir því, að svo
bezt öðlaðist maður vitneskj-
una, að einhver fræddi mann.
1300. Á brún patínunnar er skammstöfunin IHS. Myndin er af heilagri
þrenningu: föður, syni og heilögum anda. Guð faðir heldur á hinum
krossfesta syni, en heilagur andi í dúfulíki er yfir höfði Krists. —
(Ljósmyndir: Guðjón Einarsson)).
steypa sér síðan í hafið. Er átt
við það í Sálmunum: 103, 5.:
þú yngist upp sem örninn. Örn-
inn er einnig tákn Krists.
En auk þessara .sérstöku
merkinga hinna fjögurra tákna
guðspjallamannanna eru þau
öll tengd því, sem segir í biblí-
unni um sýn Esekíels: — —
Og út úr honum sáust myndir
af fjórum veium. Og þetta var
útlit þeirra: mannsmynd var á
þeim. Hver þeirra hafði fjórar
ásjónur og hver þeirra hafði
fjóra vængi ... En ásjónur
þeirra litu svo út: mannsandlit
að framan, ljónsandlit hægra
megin á þeim fjórum, nauts-
andlit vinstra megin á þeim
fjórum og arnarandlit á þeim
fjórum inn á við.
íslenzkir fræðimenn geta
þess til, að sögnin um íslenzku
landvættirnar sé runnin af
biblíusögninni og sé ekki ólík-
legt, að Snorri Sturluson hafi
sjálfur samið hana fyrir áhrif
frá lýsingu Esekíels.
í hveni kirkju er altarið mið
depill guðsþjónustunnar og
er það alltaf við austurgafl
kirkjunnar. Á það að benda til
Landsins helga og minna á
ritningarstaðinn í Esekíel 43:4:
— Og dýrð Drottins fór nú inn
sem tákna hin fimm sár Krists.
Þyrnikói'ónan er einnig oft
sýnd á krossinum.
Á gríska krossinum eiu allir
armarnir jafnlangir og er
hann oftar notaður sem tákn
kristinnar kirkju en sem tákn
Krists.
Meðal eldri krossa er
egypzki krossinn, sem er að-
eins þriarma, eins og stórt T
í laginu. Hann er kallaður
kross Gamla testamentisins og
er sagt; að Móses hafi lyft högg
orminum í eyðimörkinni með
slíkum krossi.
Þá eru ýmsar áletranir og
skammstafanir notaðar sem
tákn í kirkjum.
Alfa og Omega, fyrsti og síð-
asti stafurinn í gríska stafróf-
inu, skráðir á bók, skjöld eða
á annan hátt, eru tákn Drott-
ins, því að í Opinberunarbók-
inni stendur: Ég er Alfa og
Ómega, segir Drottinn Guð,
hann sem er og var og kemur,
hinn alvaldi.
IHS og IHC eru þrír fyrstu
stafirnir í gríska orðinu Ihsus
eða Ihcuc, sem er nafn Jesús
á grísku. Sagt er, að þeim sé
stundum ruglað saman við
skammstöfun orðanna „In hoc
signo“, sem Konstantín keisara
SIGRÍÐUR THORLACIUS:
En hver eru þá þessi tákn?
Tákn Markúsar er Ijónið,
tákn Lúkasar uxinn, tákn Matt-
heusar er maðurinn og tákn
Jóhannesar er örninn, og allar
eru þessar verur vængjaðar.
Hver er þá upprur.i hvers
tákns?
Meðal Gyðingaþjóðarinnar
vai' uxinn eitt þeirra dýra, sem
þóknanlegt var til fórnar og á
gömlum málverkum er hann
Vængur altaristöflunnar frá Ögri. Umhverfis mynd Maríu með barnið
eru tákn guðspjallamannanna: Örninn, maðurlnn (eða engillinn),
Ijónið og uxinn.
oft tákn Gyðinga. En í sumum
helgiritum er uxinn tákn
Krists, hinnar æðstu fórnar.
Vegna þeirrar áherzlu, sem
Lúkasarguðspjall leggur á fórn
Krists, þá hefur Lúkasi venð
gefinn uxinn að tákni. Á flest-
um myndum af fæðingu Jesú
eru uxi og asni við jötuna.
Þeir eiga að tákna, að þau,
sem lítilmótlegust þóttu meðal
dýranna, fengu að vera við-
stödd fæðingu Jesú. í biblíunni
stendur: (Jesaja 1:3.) Uxinn
þekkir eiganda sinn og asninn
jötu húsbónda síns, en ísrael
þekkir ekki, mitt fólk skilur
ekki.
Er þetta talinn vera spádóm-
ur um fæðiijgu frelsarans.
Ljónið er margþætt tákn, þó
að það sé oftast notað sem tákn
styrkleika og hugrekkis. í spá-
dómum Esekíels kemur ljónið
fyrir og vegna gamalla sagna
um það, að ljónshvolpar fædd-
ust dauðir, en lifnuðu eftir
þrjá daga við andardrátt föður
síns, þá varð Ijónið tákn hins
upprisna Krists. Markúsarguð-
spjall lýsir upprisunni, og því
er ljónið tákn Markúsar. Fen-
eyjaborg hefur einnig vængjað
Ijón sem sitt einkenni vegna
þess, að Markús guðspjallamað-
ur er verndari hennar.
Maðurinn, tákn Mattheusar,
vísar til þess, að hann segir írá
hinum mennska uppruna Jesú
og einnig vegna þess, að hann
segir frá endurholdgun hans.
Mattheus er líka stundum lát-
inn bera pyngju, sem tákn
þess, að hann var skattheimtu-
maður Rómverja, áður en hann
gerðist lærisveinn Krists, eða
vera með bók' og fjöðurstaf
sem skrásetjari guðspjallsins.
Örninn, tákn Jóhannesar er
oftast tákn upprisunnar. ' Sú
táknmynd varð til af þeirri
þjóðtrú, að örninn endurnýjaði
fjaðrir sínar við og við með
því, að fljúga fast að sólu og
í musterið um hliðið, sem til
austurs vissi.
Altarisdúkurinn úr hvítu líni
táknar líkklæði Krists. Yfir alt-
ari er oftast altaristafla með
myndum úr ævi Krists, eða þá
kross, sem er eitt elzta og al-
gengasta tákn Krists, sem lét
líf sitt á krossi. Krossinn er
tákn kristinnar trúar, tákn iðr-
unar, frelsunar og upprisu.
Fleiri en ein gerð af krossum
eru til ,en tvær algengastar í
kristnum sið, kallaðir latneski
og gríski krossinn. í latneska
krossinum er einn aimurinn,
sá, er niður -veit, lengstur, og
táknar hann krossfestinguna
og syndafyrirgefninguna. —
Stundum eru á honum fjögur
rauð merki eða gimsteinar,
opinberuðust, er hann var að
leggja til orrustu, og leiddu til
þess, að hann ók kristna trú.
Hver man ekki eftir að hafa
séð einhvers staðar skráð í
kirkju sinni stafina: INRI.
Þetta eru fyrstu stafirnir í
latneskp orðunum: „Jesus Naz-
arenus Rex Judaeorum“, sem
þýða: Jesús af Nazaref, kon-
ungur Gyðinga. í Jóhannesar-
guðspjalli segir: — En Pílatus
ritaði líka yfirskrift og festi á
krossinn; en þar var ritað:
JESÚS FRÁ NAZARET, KON-
UNGUR GYÐINGA.
Mörg dýr og jurtir eru tákn-
ræn í kirkjulist. Dúfan hefur
um aldir verið tákn hreinleika
og friðar. Eftir Nóaflóð kom
dúfan, sem Nói sendi frá örk-
SaumuS mynd úr reflL sem ekki er vltaS hvort hefur veriS sængur-
refill eða kirkjutjald. Myndin er af skírninni og svífur heilagur andi.
yfir Krrsti, í líki dúfu. Frumstæð mynd, en elskuieg.
TÍMINN, sunnudaginn 24. desember 1961.