Tíminn - 06.04.1962, Síða 9

frá Ssfandi
Uno von Troil Bréf frá íslandi
Haraldur Sigurðsson íslenzkaði.
Bókaútg. Menningarsjóðs 1961.
Eftir að fornmenntastefnan
barst norður fyrir Mundínafjöll
höfðu miðaldirnar kvatt. Nýr
tími var genginn í garð. Sjómenn
og sægarpar fundu ný lönd og
nýjar heimsálfur. Kenningar kirkj
unnar og veraldlegra valdamanna
um alheiminn voru að hrynja. En
þjóðirnar voru ekki búnar til að
taka hinum nýju viðhorfum af
eins miklum fögnuði og feginleik,
eins og upplvstum nútíma-
manni þætti sjálfsagðast.. Menn
fengu að vísu aukinn áhuga á
fjarlægum löndum og þjóðum. En
flest af því sem skráð var og fest
á bækur var Wandað furðu- og
ýkjusögum. Frásagnir erlendra
rithöfunda um ísland urðu flestar
hinar furðulegíistu. Jafnvel sú
litla þekking; sem fræðimenn mig
alda höfðu um ísland, var betri
og fullkomnari heldur en frásagn
ir sumra rithöfunda eftir siða-
skiptin. Frægastur allra furðu- og
ýkjusagnahöfunda um ísland hét
Biefken. Frásagnir hans gengu
aftur í ritum um fsland allt fram
um 1800, þangað til útlendir
fræðimenn fóru almennt ag nota
Ferðabók Eggerts Ólafssonar og
Bjarna Pálssonar. Arngrímur
lærði ritaði mjög ár móti furðu-
sagnahöfundum um fsland, en ár-
angur af ritum hans varð ekki
eins mikill og ætla mætti, enda
náðu bækur ekki almennt til fólks
þá eins og síðar varð.
Útlendir ferðamenn, sem komu
til íslands rituðu oft ýtarlegar
ferðabækur um landið og þjóðina.
Margar þeirra eru hinar merk-
ustu og hafa mikið menningar-
sögulegt gildi. Þær höfðu einnig
mikið gildi fyrir landið út á við,
kynntu það erlendiis, menningu
þess og lifnaðarhætti þjóðarinnar.
Stundum ferðuðust hingað menn,
sem voru listhagir og teiknuðu
myndir, sem varðveitzt hafa, ým-
ist prentaðar eða í söfnum. Mynd-
ir þessar hafa mikið gildi og -eru
ómetanlegar. f þessari bók eru
einmitt prentaðar nokkrar mynd-
ir, sem teiknaðar voru árið 1772.
og eru allar hinar merkustu. Þær
hafa varðveitzt í British Museum,
og eru í fyrsta sinn prentaðar hér
allar. Eg veit, að margir hafa
mikla ánægju af þessum myndum,
því að þær sýna vel viðhorf til
liðins tíma.
Ferðabréf eða ferðabók von
Troils kom fyrst út í Uppsölum
árið 1777, og var helguð sænska
konunginum og drottningunni.
Hún hefur oft verið gefin út síð-
an, og hefur að nokkru orðið und-
irstöðurit um þekkingu erlendra
manna á íslandi. Það er því furðu
seint, sem hún kemur út í íslenzkri
þýðingu — en betra seint en aldr-
ei.
Uno von Troil ferðaðist hingað
til lands í leiðangri sir Josephs
Banks árið 1772. En eins og kunn-
ugt er, varð Banks mikill fslands
vinur og vann íslenzku þjóðinni
mikið gagn í þrengingum hennar
í Napóleonsstyrjöldunum. Hann
aðstoðaði íslenzka kaupmenn til
að fá siglingaleyfi til Bretlands á
styrjaldarárunum. Hann er tví-
mælalaust einhver bezti gestur,
sem komið hefur til íslands Von
Troil ritar bókina í formi sendi-
bréfa. Er það lítt að hætti samtíð-
ar hans. En form þetta lífgar efnið
upp og gerir það aðgengilegra til
lestrar. Hann gaf bókina myndar-
lega út, og ef til vill um of, því
Dr< Richard Beck:
Vinsælt og þjóðlegt ársrit
Þarft verk og þakkarvert hefur
Halldóra Bjarnadóttir unnið með
útgáfu og ritstjórn Hlínar, ársrits
íslenzkra kvenna, sem hún hefur
annazt í meir en fjóra áratugi. í
rauninni er þar um stórvirki að
ræð'a, en 43. árgangur þessa vin-
sæla rits (fyrir árið, sem leið) er
nýlega kominn mér í hendur, og
var mér ritið kærkomið nú sem
áður.
Öndvegi skipa í þessum árgangi
þrjú seinni versin úr hinum fagra
lofsöng séra Matthíasar Jochums-
sonar „Upp þúsund-ára-þjóð“, en
í þeim sálmi haldast málsnilld og
andríki skáldsins fagurlega í hend-
ur.
Næst er á blaði safn af frásögnum
. merkra manna, karla og kvenna,
um landsnytjar: Matföng og lækn-
islyf, úr ríki náttúru íslands, sem
Halldóra Bjarnadóttir tók saman,
og er þar margt girnilegt til fróð-
leiks, jafnframt og það á menn-
ingarsögulegt gildi.
Kemlir þá sá kafli ritsins, sem
mér þykir jafnan hvað hugþekk-
astur, en það eru minningargrein-
ar um merkiskonur eftir ýmsa, og
að þessu sinni einnig þáttur eftir
Halldóru um „Konur, sem ég hef
kynnzt". Allar eiga þær greinar
mikið mannfræðilegt gildi, sam-
tímis því og þaer bregða upp minn-
isstæðum myndum af þeim konum,
sem þar koma við sögu þótt frá-
sagnirnar séu eðlilega misjafnlega
ýtarlegar.
Þá eru í ritinu, eins og að und-
anförnu, athyglisverðar greinar um
uppeldis- og fræðslumál, heilbrigð-
ismál og heimilisiðnað.
Jón Rögnvaldsson, garðyrkju-
maður á Akureyri, ritar tímabæra
hugvekju: „Nokkur orð um garð-
yrkju“.
Greinagóð og fróðleg eru erindi
Benedikts Grímssonar, hreppstjóra
á Kirkjubóli, um Strandasýslu, og
„Jólahald í Reykjavík um aldamót-
in 1900“. eftir frú Eygló Gísla-
dóttur.
í greininni „Æskuár snillings-
ins“, segir Halldór Ármannsson,
að Snotrunesi við Borgarfjörð
eystra, skemmtilega frá æskuárum
Jóhannesar S Kjarvals listmálara,
og bregður sú frásögn birtu á
æskuumhverfi og byrjunarspor
snillingsins á listamannabrautinni.
Af öðrum greinum má nefna
prýðilega frásögn Oscars Clausen
rithöfundar „Þegar Gullfoss gamli
kom‘ Minnti sú frásögn mig á komu
þessa fyrsta og glæsilega milli-
landaskips íslendinga til Aust-
fjarða, sem er einn allra minnis-
stæðasti atburðurinn frá unglings-
árum mínum austur þar.
Margt annað umsagnarvert er í
ritinu, svo sem kaflinn „Sitt af
hverju“, en þar kennir margra
grasa, eins og nafnið bendir til.
Einnig eru í Hlín að þessu
sinni eins og áður kvæði og vísur
eftir ýmsa.
Um heildarefni, þjóðlegt og nyt-
samt í senn, sver þessi árgangur
sig því glöggt í ætt til hinna fyrri,
og er vel í horfi haldið. Sæmir
það einnig ágætlega, að allmargir
karlmenn róa þar á borð með kon-
unum, þótt þeirra sé meginefnið.
ag fyrir bragðið náði hún ekki til
almennings eins og skyldi.
f ferðabók von Troils er tals-
verður fróðleikur um ísland og
lifnaðarhætti hér á landi á 18.
öld, sem mikill fengur er að Bók-
in er rituð ýkjulaust og heilbrigð
dómgreind höfundarins leynir sér
hvergi. Er það meira heldur en
hægt er að segja um margar aðr-
ar ferðabækur um ísland. Höfund-
ur hefur mikinn áhuga á náttúru-
fræði, enda var hún í hávegum
höfð í þennan mund í Svíþjóð.
Þar í landi var mikil gróska í nátt
úrufræði, enda áttu Svíar höfund
grasafræðinnar, Linné. ísland var
einmitt heillandi land fyrir vís-
indamann í þessum efnum, því að
hér voru fyrir hendi ókennileg
undur, alþekkt í erlendum fræði-
ritum. Eg efast ekki um, að marga
útlenda fræðimenn hafi sett all-
hljóða þegar þeir lásu hinar ýkju
lausu lýsingar von Troils um ís-
lenzka náttúru og jarðmyndanir.
Sama er að segja um frásag.iir
hans um lifnaðar- og búnaðarhættin
hér á landi, þær eru öfgalausar
og sannar. Enn þann dag í dag er
hægt að byggja á þeim og fá þar
föng til uppfyllingar öðrum heim-
ildum.
Von Troil byggir talsvert á
ferðabók Eggerts og Bjarna eins
og vera ber. Ferðabók þeirra var
sú langbezta bók. sem rituð var í
þann mund um ísland og íslenzka
náttúru. Von Troil hefur eflaust
aukig talsvert þekkingu erlendra
manna á hinu merka vísindastarfi
þeirra, og bannig valdið, að athygli
erlendra fræðimanna beindist að
ritum íslendinga sjálfra. En frá
sjónarmiði nútímans eru mynd-
irnar, selív fýígja þessari bók. og
þeir gerðu Millersbræður og Cleve
ley, merkastar Þær sýna okkur
inn í liðinn tíma, sem er skemmra
undan sjónarvídd okkar en við
gerum okkur grein fyrir í dag-
legri önn. Þess vegna er okkur
hollt að skoða þær og athuga sem
bezt.
Útgáfa þessarar bókar er í alla
staði hin prýðilegasta. Hún er
gerð eftir frumútgáfunni sænsku
og hliðsjón ,höfð af öðrum útgáf-
um. þar sem þurfa þótti. Þýðing-
in er í alla staði hin ágætasta og
smekkleg. Uppsetning bókarihnar
er fögur og nútímaleg. Tilvitnan-
ir eru settar á innri spássiu og
er þag algjör nýjung. Til prent-
unar myndanna hefur sérstaklega
verið vandað og ekkert sparað til
að gera þær sem bezt úr garði.
Eg held, að útkoma Bréfa frá ís-
landi sé merkur bókmenntalegur
viðburður, sem síðar verður oft
getið.
Jón Gíslason.
JEPPI
VALT
Um kl. 3 á þriðjudag valt
jeppabifreið út. af veginum
skammt fyrir neðanv Gunnars-
hólma. í bifreiðinni var Bjarni M.
Jónsson, námstjóri, og kona hans,
Anna Jónsdóttir, sem ók bifreið-
inni. Þau hjón voru á austurleið
í skólaeftirlitsför. — Frúin ætlaði
að hægja ferðina, en missti þá
vald á bifreiðinni, vegna hálku að
því er lögreglan telur o.g valt bif-
reiðin hægra megin út af veginum.
Bifreiðin fór heila veltu og losn-
aði af henni húsið. Hjónin voru
flutt á læknavarðstofuna. Meiðsli
þeirra voru minni en á horfðist,
INGOLFUR DAVÍÐSSON
GRÓÐUR og GARÐAR'
Sveppasjúkdómar hafa verið til
frá alda öðli. Móses aðvaraði lýð
sinn við Smaífjall og kvað skap-
arann mundu hegna þeim með
ryð- og sótsveppum í korninu, ef
ekki væri hlýðnazt boðum hans.
Grikkir og Rómverjar hinir fornu
óttuðust líka jurtasjúkdóma Þeir
héldu guðum ryðsveppanna, Rubi
gus og Rubigó sérstakar hátíðir og
báðust mildi þeirra. Það var ekki
fyrr en seint á 18. öld, sem menn
sannfærðust um að sveppir væru
orsök þessara sjúkidóma. Þó
trúðu margir enn lengi á yfir-
náttúrulegar orsakir og stóðu
harðar deilur um þetta fram á
19. öld. Kartöflumygían, sem olli
gífurlegu tjóni víða i Evrópu sum
arið 1845, varð
skriður komst
og ber að gjalda varhuga við
þeim. — Sótsveppir eru varasamir
í höfrum o. fl. korntegundum er-
lendis. Hér sjást þeir t.d. í öxum
þursaskeggs og starartegunda.
Ryðsveppir gera oft stórtjón á
korni í hlýjum löndum. hér eru
þeir all-algengir á blöðum gras-
tegunda o. fl. jurta og trjáa. Lyf
eru notuð gegn þeim og einnig
reynt að framleiða harðgert korn
og grasstofna. —
Þetta voru fáein dæmi um ill-
sveppi, en góðsveppir eru einnig
margir til sem betur fer. í skóg-
lendi lifa um allan heim mjög sér-
s'tæðar svepptegundir, sem stuðla
mjög að þrifum flestra trjáteg-
unda og runna. Höfðu menn frá
þess valdandi, að fornu fari séð. að vissar sveppa-
á rannsóknir jurta! tegundir uxu jafnan í nálægð á-
lilir sveppir og góðir
sjúkdóma. Myglan oUi stórfelldri
hungursneyð og mannfelli á ír-
landi, þar sem fjöldi fólks lifði
ag verulegu leyti á kartöflum.
Margt var reynt til varnar mygl-
unni, en lítið gekk þangað til vín-
berjaþjófar urðu orsök þess að
hinn frægi Bordeaux-vökvi var
gerður. Menn úðuðu nefnilega
vínvið með blásteinsvatni og kalki
til þess að þjófunum smökkuðust
ekki vínberin. Þá tók franskur
prófessor eftir því, ag þannig úð-
aður vínviður sýktist elcki af
skæðri myglutegund, sem gert
hafði stórtjón. Prófessorinn gerði
síðan tilraunir með ýmsar blönd-
ur ög eftir 1885 hefur Bordeaux-.
vökvinn farið sigurför um heim-
inn sem lyf gegn ýmsum sveppum.
■ — Grasdrjólar, þ. e. svartir,
harðir- sveppastönglar í axi korn-
tegunda og fl. grasa, voru lengi
hættulegir kornræktinni. Einkum
voru þeir oft í rúgi, lentu stund-
um saman við rúgmjöl og ollu
hættulegum eitrunum. Nú er út-
sæðiskomið venjulega sótthreins-
að erlenhis til varnar.
Hér hafa grasdrjólar fundizt
á ýmsum grastegundum, en mest
ber á þeim á öxum melgrassins,
kveðinna trjátegunda og grunað,
að eitthvað samband væri þar á
milli. Hefur komið í ljós, að
sveppaþræðirnir vaxa utan um og
inn í rótargreinar trjánna og er
fyrirbærið kallað svepparót (nykar
kiza). Tilraunir hafa sýnt, að
þarna er um sambúð ag ræða báð-
um hagkvæma, sveppnum og
trénu — að öllum jafnaði. Rótar-
smágreinarnar verða þykkar,
þrútnar og nær rótarháralausar.
Sveppaþæðirnir hafa að mestu
tekig að sér hlutverk rótarhár-
anna að afla ólífrænna efna úr
moldinni bæði handa sér og
trénu. Og í súrri köfnunarefnis-
snauðri skógarjörð gengur svepp-
unum betur en trjárótunum að ná
í köfnunarefni o.fl. ólífræn efni.
En þar sem moldin afjtur á móti
er auðug af steinefnum og ólífræn
um geta þau þrifizt vel án svepp-
anna (sem eru'þeim nausyn í súrri
mold). Tréin launa greiðann með
því að „miðla“ sveppunum af kol-
vetnanægtum sínum — sykurteg-
undum — sem sveppirnir geta
tekið ,,toll af“. Þessir svepprótar-
sveppir eru flest „hattsveppir“ en
geta oft ekki þroskað hatt sinn
nema vera í sambandi við trjáræt
einkum í vætusumrum,
sumar. Hefur einkum
þeim sunnanlands, en
einnig fundizt víðar t.d.
sl.
t. d.
borið á
hafa þó
á Skjöld-
ólfsstöðum á Jökuldal og vestur
í Sauðlauksdal. Þeir eru eitraðirj
urnar. T. d. hefur verið tekig svo
til orða að lerkihattsveppurinn
fylgi lerkitrjánum eins og höfrung
ur skipi. í Hallormsstaðaskógi er
stór lerkilundur í örum vexti. Og
(Framhald á 15. síðu).
TIMINN, föstudaginn 6. aprfl 1962