Alþýðublaðið - 18.04.1944, Blaðsíða 4

AlTTÐUBLAÐin
Þriðjndagnr 18. aprfl lt44..
piþ^dnbladil>
Kltrtjórl: Stefáa Pétursson.
Bfmar ritstjórnar: 4901 og 4902.
Rltstjórn og afgreiðsla i Al-
Jjýðuhúsinu við Hverfisgötu.
Otgefandi Alþýðuflokkurinn.
Slmar afgreiðslu: 4900 og 4906.
Verð i lausasölu 40 aur».
Alþýðuprentsmiðjan h.t
Lýðveldið —
og hvað svo?
SKILNAÐARMÁLIÐ og und
irbúningur lýðveldisstofn-
unarinnar hefir að vonum ver-
ið mjög ofarlega í hugum okk-
ar upp á síðkastið og mörg að-
kallandi mál orðið að þoka þar
fyrir þessu tvennu. I>að er ekki
nema eðlilegt. Fullkomið sjálf-
stæði þjóðarinnar út á við hefir
um áratugi verið draumur henn-
ar og takmark. Og þegar því
takmarki er að verða náð, er
ekki nema skiljanlegt, að öllum
kröftum sé einbeitt til þess.
♦ h
En svo vaknar sú spurning,
Jivað sjálfstæðið og lýðveldið
eigi að færa þessari þjóð, þegar
jþað er fengið. Þá er hætt við
að leiðir skilji á ný og menn
verði engan veginn á eitt sátt-
ir, að hverju stefna skuli. Svo
var það einnig eftir að fullveldi
landsins fékkst viðurkennt 1918
og sjálfstæðisbaráttunni við
Danmörku var raunverulega lok
ið. Þá byrjuðu menn strax að
skiptast í flokka eftir stefnum
í innanlandsmálum. Og í þeim
átökum getur sú þjóðareining,
sem nú hefir í bili skapazt um
skilnaðinn við Danmörku og
endurreisn lýðveldisins á ís-
landi, ekki orðið nema stutt hlé.
Þjóðfélagsþróunin innanlands
heldur áfram að hafa sinn gang
og um heilbrigða flokkaskipt-
ingu og stjórnmálabaráttu er
ekkert nema gott að segja. Hún
ihefir ekki átt hvað minnstan
þáttinn í félagslegum og stjórn-
arfarslegum framförum þjóð-
anna, einnig okkar eigin þjóðar.
*
Þeim mönnum væri líka ein-
kennilega farið, sem óskuðu
þeirrar ládeyðu áfram, sem nú
er yfir íslenzkum innanlands-
imálum. Flokkarnir vega salt á
alþingi með þeim afleiðingum,
að þar er enginn meirihluti til
þess að mynda þingræðisstjórn,
hvað þá heldur til þess að á-
kveða stefnuna. En á bak við
tjöldin eru að verki pólitískir
spekúlantar og undirróðurs-
imenn til þess að skara eld að
sinni köku og skapa ringulreið,
sem síðar gæti opnað þeim leið
til einræðis og óskoraðs kúgun-
valds yfir þjóðinni. Hvaða
hugsandi íslendingur gæti óskað
þess, að slíkt ástand héldi á-
fram í hinu sjálfstæða lýðveldi,
sem nú á að fara að stofna?
Verkefni bíða lausnar á öll-
um sviðum atvinnu- og félags-
lífsins. Framleiðslutækin ganga
úr sér og atvinnuskilyrðin
minnka; og að sama skapi þreng
ist sá grundvöllur, sem hægt
væri að skapa félagsiegt öryggi
ó fyrir alla eftir stríðið. En það
er áreiðanlegt, að hinar vinn-
andi stéttir landsins munu ekki
sætta sig við neitt hungurlíf í
hinu væntanlega lýðveldi.
XJm allan hinn frjálsa og stríð
andi heim er nú talað um nauð-
syn stórkostlegra skipulagsbreyt
inga í anda jafnaðarstefnunnar
á sviði eignarréttarins og at-
vinnulífsins til að afstýra því,
að atvinnuleysi og öryggisleysi
síðustu áratuga haldi innreíð
sína aftur eftir stríðið. Slikar
Jóhann Svelnsson frá Flðgu;
Ritdómar og málvernd.
EF maður tekur sér bók í
hönd og les hana, hvort
heldur sem um fræðirit eða
skáldrit er að ræða, eru mál og
stíll jafnan tvær hliðar ritsins,
er auka eða rýra gildi þess.
Skáldsaga getur t. d. verið ágæt
að byggingu (composition),
mannlýsingar í góðu lagi og rit-
ið yfirleitt sæmilegur skáldskap
ur, en stíl og máli verið mjög
ábótavant. En heilsteypt getur
ritið ekki orðið, nema allir þætt-
ir þess séu gallalausir. Engin
stoð í bygginguni má vera fúin,
helzt ekki kvisthlaup. í fyrsta
lagi veður stíll og mál að falla
vel að efninu, geta túlkað eða
tjáð það, sem höfundurinn vill
vera láta. Auk þess verður að
gera þá kröfu, að setningaskip-
un og setningalag sé hvorki
röng né útlend, ekki rangar
beygingar, slettur, málleysur
eða orðskrípi.
Sumir höfundar, jafnvel ekki
sízt öndvegishöfúndar vorir
hafa nú um skeið lít'ið hirt um
vandað málfar á bókum sínum,
eða öllu heldur gera það að
sjálfvild, því að svo virðist, að
þeir séu sífellt að snuðra eftir
ankannalegum orðum og orða-
lagi eða. al-útlendum slettum.
Allir íslenzkir rithöfundar eru
skyldir að beygja sig fyrir lög-
um íslenzk máls og hafa engin
sérréttindi til að móta ófreskj-
ur úr hinu „dýra feðra gulli!‘,
og ef þeir á annað borð þykjast
rita á íslenzka tungu, verða
þeir að skrifa hreint íslenzkt
mál, að svo miklu leyti, sem
nokkurt tungumál getur hreint
kallazt. Ef þeir geta ekki ritað
á íslenzku, hafa þeir annað
hvort ekki vald á málinu eða
íslenzkan er ekki nothæft rit-
mál, sem raunar hefir marg-
sinnis verið afsannað. Rithöf-
undar, ekki sízt þeir, sem í önd-
vegi sitja, hafa mikla ábyrgð á
að halda málinu hreinu og virðu
legu. Unglingar og óþroskað
fólk tekur gjarna eftir verstu
málkækina, heldur enda, að það
sé mætismál, þar er góðir höf-
undar fjöllesinna bóka leyfi sér
að taka svo til orða. Auk rithöf-
undanna hafa útvarp, leikhús,
prestastéttin, blöð, tímarit og
auðvitað skólar skyldur af
hendi að inna í þessu efni. Ég
hefi þegar lítillega minnzt á rit-
höfundana (þýðendurna tel ég
með þeim, því að þeir eru skap-
endur málsins eins og þeir, og
ég fullyrði, að hjá útvarpi, leik-
endum og prestastéttinni er máli
stórlega ábótavant, að ég ekki
tali nú um dagblöðin. Skólarn-
ir yfirleitt, hygg ég, að ræki
hlutverk sitt nokkurn veginn,
en þeir eiga við marga illiæru
að etja, og er örðugt að hamla
á móti allri vitleysunni og bögu-
mælunum, sem nemendurnir
eru aldir upp við og sjá og
heyra, svo að segja á liver;u
strái, utan skólans, bæði i dag-
blöðunum og á götunni.
Fyrir nokkrum árum var svo
komið, að mjög lítið var hirt
um að vanda íslenzkt mál. Það
var eins og mönnum væri far-
ið að standa á sama, hvers kon-
ar hrognamál var kastað í les-
endurna, og sá þótti jafnvel
mestur maður, sem gat slett,
skellt í góm og látið al.lt fjúka,
sem heimskum rranni gat í hug
komið. Þarna var svo sem frum-
leikinn, þaraa var snilldin þeir,
sem reyndu að andæfa, voru sér
vitrir nöldrunarseggir, sem voru
að fá sér til orða nokkrar rang-
ar bevgingar eða aðrar málviil-
ur. Slíkt þótti ósköp auðvirði-
legur sparðatíningur! Nú á allra
síðustu árum hefir þetta lítil-
lega breytzt. Skólarnir hafa
nokkuð hert á kröfum í ís-
lenzku, en þó munu þær auknu
kröfur einkum hafa verið í
þágu réttritunar og greinar-
merkja, sem að vísu er gott út
af fyrir sig, en þess verður þó
að gæta, að slíkt er aðeins yzta
hismið, en aldrei kjarni málsins.
Einstakir menm hafa líka látið
á sér heyra, að þörf væri að
hamla á móti málspillingunni.
En hvorugt þetta hefir veruleg
áhrif, meðan vökumenn þjóð-
aarinnar, svo sem kennendur í
hinum æðri menntastofnunum
og aðrir öðlingar í andans ríki,
Láta ljós sitt undir mæliker og
hafa ekki forgöngu um alls herj
ar málvöndun og meðan þeir
aðiljar, sem ég hefi fyrr nefnt
og sérstaklega eiga að kappkosta
fegrun og varðveizlu tigins
máls, bregðast svo herfilega
hlutverki sínu. Meðan þessu fer
fram, er varla von, að nokkur
verulegur áhugi vakni hjá al-
menningi á því að vanda mál-
far sitt í ræðu eða riti. Útvarps-
kennslan í íslenzku, einkum þó
svör við fyrirspumum, ætla ég,
að vel sé til þess fallin að vekja
almenning til hugsunar um
byggingu og eðli málsins.
Allt þetta, sem ég nú hefi
lauslega drepið á, væri þörf að
taka til rækilegrar íhugunar, og
má vefa, að ég minnist á það
síðar, er tími og tækifæri leyfa.
Þeim, sem skrifa ritfregnir
eða ritdóma um bækur, ber vita
skuld að gagnrýna mál og stíl
eigi síður en aðra þætti þeirra.
Þeir, sem' láta það undir höfuð
leggjast, vanrækja skyldu sína.
Þeir eiga benda á sérkenni í
máli og orðavali ekki síður en
annað. Þeir eiga líka helzt að
finna að því, sem að aðfinnslu
vert er að þeirra dómi. Hættu-
legust málinu er röng eða út-
lend setninga- eða orðaskipan
og rangar beygingar, því að slíkt
beinlínis breytir eðli þess, og þá
er komið inn að hjartarótum
málsins. Ýmis merki þess sjást,
að brjóstvit manna á réttu máli
er að sljóvgast, iðulega farið
rangt með rammíslenzkt orð-
tæki, sagnir látnar stýra röng-
um föllum o. s. frv. Þegar svo
er komið, eigum við á hséttu,
að hin sterka málbygging gliðni
sundur og rofni með öllu. Slett-
ur, skrílyrði (slang) og miður
fögur mállýzkuorð eru ekki
nándar nærri eins hættuleg,
þótt slíkt sé ekki eftirsóknar-
vert. Mállýzkuorð geta átt rétt
á sér, ef þau erp góð og smekk-
leg, og það er varhugavert að
fordæma slíkt af þeirri ástæðu
raddir hafa einnig borizt hing-
að; og ýmsar bollaleggingar eru
uppi um það, hvað hér þurfi að
gera í þessu skyni. En það nægir
ekki, að Þjóðviljinn og Tíminn
játi með vörunum trú sína á
úrræði jafnaðarstefnunnar, eins
og þessi tvö blöð gera nú öðru-
hvoru í ritstjórnargreinum sín-
um, ef þau afneita henni í verki
með stöðugu makki á bak við
tjöldin við íhaldið í landinu; því
að í bandalagi við það verður
ekkert gert, sem þarf til að gera
hið væntaníega lýðveldi að raun
verulegu lýðræði, raunverulegu
ríki fólksins, þar sem atvinna
sé tryggð og öryggi fyrir alla.
Til þess þarf að skapa vinstri
mleirihluta á alþingi og vinstri
stjórn í landinu á ný, eins og
flokkur jafnaðarstefnunnar, Al-
þýðuflokkurinn barðist fyrir
strax eftir síðustu kosningar, og
vel hefði mátt takast að mynda
þá þegar, ef Kommúnistaflokk-
urinn og Framsóknarflokkurinn
hefðu haft vilja og skilning til.
Og slíkan vinstri meirihluta á al
þingi verður að skapa, slíka
vinstri stjórn í landinu verður
að mynda, ef hið íslenzka lýð-
veldi á að geta lyft þeim efna-
legu, félagslegu og stjórnarfars-
legu viðfengsefnum, sem bíða
þess.
einni saman, að þau finnast ekki
nema á takmórkuðu svæði.
Hins vegar geta þau auðvitað
verið óhæf. Eg rak mig t. d á
afleitt orð í Hornstrendingabók
og í grein í Alþýðublaðinu eftir
próf. Guðmund G. Hagalín, en
það var orðið fijglingur. Fygl-
ingur ætti ætti eftir myndun
þess að merkja fugl, helzt fugls
unga, en þýðir sigmaður. Þetta
er orðið til við afbökun úr jygl-
ingarmaður í fornu máli, en
jygling hét fuglaveiði.
Á síðastliðnu hausti skrifaði
ég ritfregn um Barðstrendinga-
bók fyrir tímaritið Eimreiðina.
Minnist ég þar nokkrum orðum
á málfar bókarinnar og nefndi
nbkkur dæmi * rangs máls og
þess, er mér þótti miður fara.
Einnig nefndi ég nokkur dæmi,
er ég hugði 'sérstæð vera fyrir
Vestfjörðu eða Vestfirðingafjórð
ung. Próf. Guðmundur G. Haga-
llín hefir gert mér þann heiður
að leggja út af nokkrum línum
í ritfregn minni með næstum
heillar síðu grein í Alþýðublað-
inu, 23. jan. s. 1. Ég hefi haft
öðru skyldara að sinna en
þakka próf. Hagalíni fyrir mig,
en þó vil ég ekki með öllu láta
það undir höfuð leggjast að ræða
við svo mætan mann. Má og
vera, að sumt verði skýrra en
áður, ef við ræðum málið af
fullri hreinskilni, og annar hvor
eða báðir komist að réttari nið-
Auglýsingar,
sem hirtast eiga i
Alþýðublaðiim,
verða að vera
komnar til Anglýs-
ingaskrifstofunnar
í Alþýðuhúsinu,
(gengið inn frá
Hverfisgötu)
fyrir kl. 7 að kvöldL
Simi 706.
urstöðu en ella.
Helzt virðist það vera til-
gangurinn í grein próf. Haga-
líns að dæmi þau, er ég nefndi
úr Barðstrendingabók, finnist 1
ritmáli og talmáli,_ án þess þó
að hann beinlínis fullyrði, að
ég fari með staðlausa stafi. Enn-
fremur leggur 'hann ríka á-
herzlu á að firra Vestfjörðu þvl
ámæli, að dæmin séu sérstak-
lega vestfirzk. Vitanlega rask-
ar það ekki réttmæti ummæla.
minna, hvort sams konar dæmi.
finnast í rit- eða talmáli, enda
vissi ég mæta vel, að flest at-
riðin voru ekki eins dæmi. Rangt
mál finnst bæði í ræðu og riti.
Sum dæmanna hugði ég eink-
um vera vestfirzka málvenju,
Frh. á 6: síðu.

TÍMINN birti á laugardag-
inn ritstjórnargrein um
hið nýja lýðræði, sem muni
táka við eftir stríðið af því
gamla. Þar segir meðal annars:
„Árið 1940 skiptu Bandaríkin
um sendiherra í Bretlandi. Þegar
hinn heimkvaddi sendiherra,
Kennedy, kom til Bandaríkjanna,
átti hann tal við blaðamenn.
Kennedy var kunnur að því að
vera hvorki Þjóðverjavinur eða
nazistavinur. Það vakti því ekki
litla athygli, þegar hann hafði
það fyrst og fremst að segja blaða-
mönnunum, að lýðræðið hefði
runnið sitt skeið á enda í Bret-
landi og myndi ekki eiga aftur-
kvæmt þar.
Þeir voru ýmsir, sem tóku þessi
ummæli illa upp, og töldu þau
merki þess, að Kennedy væri orð-
inn nazisti. En margir frjálslyndir
blaðamenn Breta tóku þá máli
Kennedys. Þeir sögðu: Kennedy
gengur ekkert illt til með þessum
ummælum sínurn. Hanin vill að-
eins segja löndum sínum það, sem
hann álítur satt. Prá sjónarmiði
mikils auðkýfings, eins og Kenn-
edys, er lýðræðið að miklu leyti
fólgið í því, að það veitir auðkýf-
ingnium frjálsræði til að verða
enn ríkari og takmarkar starfsvið
ríkisvaldsins einkum við það að
vernda þetta frjálsræði hans.
Vandræði millistríðsáranna og þó
mest styrjöldin sjálf, hafa opnað
augu brezkrar alþýðu fyrir því,
að einmitt þessi þáttur lýðræðis-
iins er frumorsök ógæfunnar.
Þangað má rekja skipulagsleysið í
fjármálum og viðskiptum, er skóp
himar miklu kreppur og atvinnu-
leysi, hina hróplegu misskiptingu
auðsins og hinar illvígu stéttar-
styrjaldir. Það er rétt hjá
Kennedy, að þetta lýðræði hefir
hlotið dauðadóm sinn í Bretlandi
og það verður aldrei horfið til
þess aftur. Hins vegar fer því
fjarri, að Bretar hafi sagt skilið
við lýðræðið. Þeir munu þvert á
móti endurbæta lýðræðið. Hér
eftir verður hófleg jöfnun auða-
ins talin engu þýðingarminni
undirstaða lýðræðísins en jafn
kosningaréttur. Hér eftir verður
, það ekki aðalhlutvei’k ríkisvalds-
ins að verna eignarétt og athafna-
frelsi auðkýfingsins, heldur a8
vaka yfir velferð allra þegna
sinna og tryggja þeim hæfilegt
afkomuöryggi og möguleika til
bjargálna. í Englandi mun nýtt
lýðræði halda innreið sína í
stríðslokin.
Lýðræði hinnar frjálsu sam-
keppni er hrunið. Lýðræði og auð
kýfingar geta ekki farið saman,
þegar til lengdar lætur. Ekkerfc
nema fasismimn getur bjargað
auðkýfingastéttinni frá hruni, eins
og líka sýndi sig víða fyrir styrj-
öldina. Eftir styrjöldina verður
ekki um nema þrjá vegi að velja,
fasismann, kommúnismann eða
hið nýja lýðræði, sem leggur
engu minni áherzlu á efnalegt
jafnrétti en jafnan kosiningarétt.
Hið efnalega jafnrétti eitt getur
skapað þá ábyrgðartilfiriningu,
sem* er gri.mdvöllur heilbrigðs
þjóðfélags.
Hér á íslandi verður um þesa-
ar þrjár leiðir að velja eins og
annars staðar í heiminum. Ef fas-
isminn eða kommúnisminn eiga
dkki að sigra, verða allir uip-
bótamenn landsins að fylkja sér
í eina miðfyikingu, er tryggi sigur
hins nýja lýðræðis."
Þannig farast Tímanum orð
á laugardaginn — og það vant-
ar ekki, að róttækt er talað. En
hvernig ætlar Tíminn að sam-
ríma slíkan boðskap þeirri yfir-
lýsingu, sem alltaf annan dag-
inn má lesa í honum — að
Framsóknarflokkurinn sé mið-
flokkur, jafnreiðubúinn til þess
að leita samstarfs til hægri og
vinstri? Heldur hann máske, að
hið nýja lýðræði verði að veru
Frh. á 6. síðu.