Alþýðublaðið - 18.04.1944, Blaðsíða 6

«
Lílið herbergi
(mœtti vera í kjaUara)
óskast
handa einhleypum manni.
Góð og róleg umgengni.
Áreiðanleg og há leiga í boði
Uppl. í síma 4900.
....... ■"""*T .wi,—■! i ..
lumarkjólaefai
margar tegimdir
Unnur
(iierni Grettisgötu, og
Barónsstígs).
Stúlka
óskast
til
léttra
húsverka.
Sérherbergi (stór stofa)
!! »
Uppl. í súna 4900.
Til sumargjafa:
Boltar, Bangsar
Brúður, Bílar
Tauvindur, Skip
Skopparakringlur
Vagnar, Kerrur
Hjólbörur, Lúðrar
Flautur, Úr
Kellur, Saumadót
Spil, Kubbar
Skriðdrekar
Flugvélar, Búningar
Gúmmídýr, Hringlur
og fleira.
K. Einarsson
& Björnsson.
HVAÐ SEGJA HIN BLÖÐIN
Frh. af 4. síðu.
leika hér á landi við sameigin-
lega stjórnarmyndun Sjálfstæð-
isflokksins og Framsóknar?
• *
Þjóðviljinn var svolítið ön-
ugur á sunnudaginn út af því,
að Alþýðublaðið skyldi minna
á þögn og aðgerðaleysi komm-
únista meðan Alþýðuflokkur-
inn var að berjast fyrir lögun-
um um orlof verkamanna. Þjóð
viljinn segir:
„Á þingi 1941 ér sett milli-
þinganefnd í orlofsmálið. Nefndin
skilar áliti, eftir að hafa klofnað.
Tveir þingmenn Alþýðuflokksins
ílytja frumvarp um orlof á vetr-
arþinginu 1942. Frumvarpið dag-
ar uppi. Og eftir öllum undir-
tektum að dæma, þá blés ekki
byrlega fyrir þessum góða mál-
atað. Alþýðuflokksþingmennirnir
akoðuðu þetta sem eins konar
einkamál sitt og í sjálfbirgings-
hætti flokksins reyndi hann ekki
einu sinni að fá t. d. Sósíalista-
flokkinn til að flytja það með
eér.“
Með öðrum orðum: Af því að
Alþýðuflokkurinn flutti frum-
varpið um orlofslögin mátti
Sósíalistaflokkurinn ekki sty;ðja
það! Þarna er ,;SósíaliSta-
flokknum“ rétt lýst.

Þriðjtidagmr 18. april 1944.
1 ^nnij i i iin—1
Rildómar og málvernd
Frh. af 4. síðu
þótt ég fullyrti það ekki. Ann-
ars virðist það ekki skipta máli
í þessu sambandi. Ef eitthvað
er aðfinnslu vert, hlýtur það að
verða svo eftir sem áður, hvort
sem það er vestfirzkt eða ekki.
En hitt skil ég vel, enda vel
þekkt fyrirbæri, að ákaflyndir
og blóðheitir unglingar, fullir
upp átthagaástar og átthaga-
metnaðar, verji átthaga sína
oddi og eggju. Um átthagaást-
ina er iíkt að segja og ættjarð-
arástina, að báðar eru heilbrigð
ar út af fyrir sig, þótt hvorar
tveggja hlaupi með menn í gön-
ur, átthagaástin valdi ýmissi ó-
heppilegri hreppapólitík, en mis
skilin ættjarðarást komi af
stað ægilegum blóðsúthelling-
um og stríðum.
Orðið flutningsjörð sagði ég.
að mundi vera lítið þekkt utan
Vestfjarða. Próf. Hagalín vill
ekki telja það sérstaklega vest-
firzkt og reisir þá skoðun eink-
um á orðabók Sigf. Blöndals. Nú
verðum við kapparnir, prófessor
Hagalín og ég, að viðurkenna
það, að orðabækur verður að
nota með ofurlítilli gætni og
dálítilli skynsemi, og þótt
Blöndal merki ekki orðið sem
mállýzkuorð, gæti það hæglega
verið svo. Bókin er ekki örugg
í því efni, enda hafði þá nálega
engin rannsókn farið fram á
máli eftir landshlutum og er
raunar ekki enn. Ég hefi spurt
fimm menn, sem allir kenna eða
hafa kennt íslenzku í hinum
æðri menntastofnunum, einn
úr Þingeyjarsýslu, annan úr
Skagafjarðarsýslu,' þriðja úr
Rangárvallasýslu, fjórða úr Ár-
nessýslu og fimmta, sem alizt
hefir upp í tveimur síðastnefnd-
um sýslum, og kannaðist eng-
inn við orðið úr sínu byggðar-
lagi. Ekki heldur er mér það
kunnugt úr minni sveit.
Að minnsta kosti tveir af höf-
undum Barðstrendingabókar
nota orðið. Virðast böndin því
óneitanlega helzt berast að
Vestfirðingafjórðungi, einkum
þó Vestfjörðum, jafnvel þótt
próf. Hagalín kannist ekki við
það. Dalsýslungur, skáld og
mentamaður, tjáði mér, að orð-
ið væri algengt þar í sýslu.
Fleytingsjörð hefi ég heyrt not-
að um jarðir, sem fleyta furðu-
miklum búpeningi, einkum sauð
fé, með tilliti til annarra gæða
jarðarinnar. Útheyskapur er þó
allmikill, en oft erfiður og reyt-
ingslegur, og útbeit allgóð.
Slíkrar merkingar virðist mér
orðið flutningsjörð hjá þeim,
sem það nota. Ánnars má vera,
að örlítil blæbrigði séu í merk-
ingu orðanna eftir héruðum,
því að mjög er það títt. Meira
að segja hefir einn einstakling-
ur oft sama orðið í ofurlítið
annarri merkingu en hinn.
Fleytingsjörð þykir mér tví-
mælalaust betra orð, sbr. að
fleyta (mörgu eða fáu) fé, fram-
fleyta o. s. frv., því að engan,
hygg ég, geta tekið sér í munn,
að jörðin flytji svo og svo mik-
inn búpening.
Þá fræðir próf. Hagalín mig
á því, að Vestfirðingar rói ekki
einungis á steinbít, heldur rói,
sigli á smáfisk, smokk o. s. frv.,
og mega þeir það mér og
sigli á smáfisk, smokk o. s.
frv., og mega þeir það mér
og mínum að meinalausu.
Sennilega er þessi málleysa
orðin til við styttingu á líkan
hátt og Reykvíkingar segjast
ætla á jólatré fyrir jólatrés-
skemmtun, en ekki hefir það
þótt rithæft mál.
Ekki er það rétt hermt hjá
próf. Hagalíni, að ég telji orð-
ið fráfæra (= fráfærur) sér-
staklega vestfirzkt. Eru því all-
ar málalengingar hans til að af-
sanna vestfirzkt heimilisfang
orðsins út í hött. Það skiptir
heldur engu máli, þótt síra
Jón Egilsson noti orðið í et. í
Biskupsannálum, og jafnvel
þótt „enginn ómerkari en Jón
forseti Sigurðsson sæi um út-
gáfuna“, eins og próf. Hagalín
tekur fram. Við próf. Hagalín
erum báðir svo menntir, að við
vitum vel, að enginn sæmilegur
fræðimaður breytir texta í
fræðilegri útgáfu, hvernig svo
sem málfari hans kann að
vera háttað. En orðið er svo
óvanalegt, að engin orðabók
sýnir það í þessari mynd. Mér
kemur það jafn aulalega fyrir,
og ef sagt væri bara fyrir
börur.
Næsta mál á dagskrá hjá
okkur próf. Hagalíni er að fara
á bjarg. Skýrir hann fyrir mér
athöfn þessa, og er ég honurti
næsta þakklátur fyrir. Segir
hann svo: bjarg fer allt það
fólk, karlar og konur, sem fer
til aðstoðar fyglingnum eða
sigmanninum — og á að bera
heim fuglinn.-----í bjargið fer
svo einungis sigmaðurinn.“
Samlivæmt þessari skýringu
má orðtækið, að fara á bjarg,
fyllilega til sanns vegar fær-
ast. Hafði ég fundið að orðtæki
þessu í ritfregn minni. Próf.
Hagalín segir, að sér þyki ég
„talsvert skilningssljórri en við
verði búizt af honum (mér),
manni með háskólaprófi og rit-
dómaraköllun11. En próf. Haga-
líni hefir líklega láðst að at-
huga hinn ívitnaða stað, því að
sízt vil ég ætla honum óráð-
vendni í málflutningi og því
síður bregða honum um skiln-
ingsleysij Á hinum ívitnaða
stað (bls. 206) segir svo: „Eitt
sinn fór hann (Jón Torfason á
Hnjóti) á bjarg með fuglastöng-
ina og kaðalspotta og fekk fugl
á fjóra hesta. Þótti það mikið
þrekvirki af einum manni.“
Þar sem maðurinn er einsam-
all og veiðir þó fugla á fjóra
hesta, hlýtur hann að hafa far-
ið í bjargið. Ekki hefir hann
alltaf staðið á bjargbrúninni.
Hér er því rangt til orða tekið
eftir skýringu próf. Hagalíns
sjálfs. Úm þetta hljótum við
að geta orðið sammála.
Ég er próf. Hagalíni sammála
um það, að orðið fjallslamb sé
hið herfilegasta orð. Er það og
mála sannast, að ég hefi aldrei
heyrt það fyrr en í grein hans.
Ég fletti upp grein minni f
Eimreiðinni, og viti menn!
Þarna stendur þá orðið. Hér
hefir prentsmiðjupúkinn leikið
á mig. Auðvitað átti að standa
fjallalamb. Að vísu vil ég ekki
sverja fyrir, að mér geti hafa
orðið pennaglöp, en ég býst
fastlega við, að blessaðir prent-
ararnir 'hafi lesið s, sem kann
að hafa verið ógreinilegt, fyrir
a. En úr því verður ekki skorið,
þar sem handrit mitt er glatað.
Mér er það gleðiefni,' að við
próf. Hagalín höfum hér öld-
ungis sama smekk, en helzt
vildi ég, að hann gæti líka fall-
izt á með mér, að hagfærinmm
væri argvítugt orð.
Þá kemst orðatiltækið. „Fugl-
inn orvinn. upp á milli okkar
próf. Haealíns. Tekur hann til
samanburðar: Kýrin, ærin er
borin o. s. frv. Rétt mun það
vera, að þetta sé nokkuð al-
menn málvenja, þótt vitanlega
segi menn oft, að kýrin hafi
borið, sem er laukrétt, eða hún
sé búin að bera. Sjaldnar hefi
ég heyrt sagt: Hryssan er köst-
uð eða tíkin er gotin. Hér
sannast, að „svo má illu venj-
ast, að gott þyki.“ Eigi að síður
er þetta í raun réttri rangt mál.
Kýrin ber kálfinn, og kálfur-
inn er auðvitað borinn, en
kýrin ekki. Að vísu hefir sér-
hver kýr einhvern tíma verið
borin, þ. e. þegar hún var kálf-
ur. Vill nokkur halda því fram,
að rétt mál væri: Konan er fædd
eða alin? (þ. e. konan hefir
fætt, alið bam). Það er ná-
kvæmlega hliðstætt. Finnst
ekki hverjum viti bomum
manni það furðu rökrangt að
segja, að eggin séu orpin og
fuglinn sé líka orpinn? Um
fugl hefi ég aldrei heyrt svo

Það er kvikmyndastjarnan Nancy Keller í Hollywood, sem
ber hann.
til orða tekið, og enginn hinna
fimm lærdómsmanna í íslenzku,
sem ég hefi áður nefnt, hafði
heyrt það í sínum byggðarlög-
um, sem að vísu munu ekki
vera sérlega miklar varpsveitir.
Ég verð nú víst að þola það, að
kýrin og ærin séu bornar, þótt
rangt sé, en ég vil helzt ekki
bæta fuglunum í hópinn, að
minnsta kosti ekki á meðan það
er ekki landlægt.
. Síðasta mál á dagskrá hjá
okkur próf. Hagalíni er þágu-
fallssýkin svokallaða. Ég fann
að því að festa saman kipvun-
um. Próf. Hagalíni finnst það
óþörf hótfyndni, og segir hann,
sem ég að vísu vissi áður, að
festa stýri þf. eða þgf. á Vest-
fjörðum eftír merkingu. Stýrir
sögnin þf., þegar eitthvað fest-
ist af óhappi, en þgf., þegar eitt-
hvað er fest af ásettu ráði. Eigi
að síður er málvenjan röng.
Festa er í eðli sínu sögn, er hef-
ir þolfallsandlag, rétt eins og
t. d. sögnin binda. Það er mis-
skilningur hjá próf. Hagalíni,
að bátur sé þiggjandi í setn-
inguhní: „Ég festi (af ásettu
ráði) bátnum undir bryggj-
unni.“ Hér er um hreinan þol-
anda (þolfallsan|dlag, object)
að ræða, enda á hér að vera þf.
Báturinn verður fyrir beinum
áhrifum af hálfu frumlagsins
(subjectsins), sbr. líka: Ég
batt bátinn o .s. frv. (Áhrifin
af hálfu frumlagsins eru ekki
nærri eins áþreifarileg í setn-
ingunni: Ég festi (af óhappi)
bátinn, og vill þó próf. Haga-
lín hafa þar þf.). í fornu máli
stýrir sögnin alls staðar þf„ og
það einmitt í sams konar dæm-
um og próf. Hagalín nefnir. í
Egilssögu stendur: „— festu þar
skipiðc‘. (ísl. fornrit II, bls. 86),
og í Sturlungu segir svo:------
„Þá festu þeir skip sitt við Salt-
hólm Sturl. Rvk. 1908, I, bls.
90). Ég hefi sterkan grun um,
að „þágufallssýkin“ sé upphaf-
lega nokkuð sér-vestfirzk, að
minnsta kosti þegar um per-
sónulegar frásagnir er að ræða,
en auðvitað er hún nú komin
víða um land. Ég hefi iðulega
heyrt Vestfirðinga (eða menn
úr Vestfirðingafjórðungi) tala
um að festa naglanum, fram-
lengja víxlinum, jafnvel af-
segja víxlinum o. s. frv. Vest-
firðingurinn og skáldið Gestur
Pálsson segir í Tilhugalífi: —
— fjölum var neglt fyrir opið
(Ritsafn. Rvk. 1927, bls. 150),
lætur negla stýra þgf. Og það,
sem bezt styrkir þessa ætlun
mína er, að manninum, sem
vill hvítþvo Vestfirðinga af
villu þessari, Vestfirðingnum
og skáldinu, próf. Hagalíni,
verður á sú skyssa í ritdómi um
íslandsklukkuna að segja:-----
— „en steyta ekki fótum. ?mum
við kaststeinum“ (Álþýðubl., 2.
febr. S.I.). Sögnin steyta hefir
hingað til stýrt þf. í þessu sam-
bandi. í freistingarsögunni
(Matt., 4.) er talað um að
steyta fót við steini. Hafa allir
biblíuþýðendur allt frá Oddi
Gottskálkssyni og Guðbrandi
biskupi til síðustu þýðingar-
innar úr frummálinu haft hér
þf. Þar sem Gestur Pálsson og
upplýstur prófessor, báðir vest-
firzkir, brenna sig á sama soð-
inu, hvers má þá vænta af vest-
firzkri alþýðu? Þágufall, rang-
lega haft með ópersónulegum
sögnum, t. d. vanta, langa, eru
mjög tíð 'hér í Reykjavík, hvort
það er upprunnið hér eða kynj-
að annars staðar frá. í Reykja-
vík er raunar ekki talað mál
neins ákveðins landshluta, og
virðist mér það versta úr öllum
mállýzkum hafa verið vinzað
úr, bæði að orðalagi, orðavali
og framburði.
_ Það er síður en svo ætlun
mín, að Vestfirðir standi öðr-
um landshlutum að baki að
mennirigu eða máli (þó að und-
anteknum nafngiftum manna,
sem eru þar furðu ófélegar).
Barðstrendingabók er heldur
alls ekki illa rituð, en vitaskuld
taldi ég mér skyldu að minn-
ast á málfar ritsins, eins og ég
að jafnaði geri, er ég skrifa um
bækur. Ég hefi því engin firin-
verk framið, heldur aðeins gert
skyldu mína, sem alltof mörg-
um ritdæmöndum láist að gera.
Að lyktum þakka ég próf.
Hagalíni þau viðurkenningar-
orð, sem hann fer um mig, svo
sem það, að ég hafi verið val-
inn til að skrifa ritdóma, sém
er laukrétt, því að köllunin til
þess hefir ekki verið ýkja mik-
il. Tek ég slík orð úr munni svo
mæts manns mér til tekna, og
það því fremur, þar sem ýmsir
óvaldir, sem þjást af illkynjaðri
ritræpu og óseðjandi ritlöngun,
skrifa um allt milli himins og
jarðar, jafnvel það, sem þeir
bera ekki hið minn6ta skyn á.
Jóhann Sveinsson
frá Flögu.
Birting greinar þessarar
hefir dregizt nokkuð vegna
rúmleysis í blaðinu. Ritstj.