Alþýðublaðið - 22.01.1947, Blaðsíða 3

Miðvikudagur, 22. jan. 1947.
ALÞYÐUBLAÐIÐ
A BYGGÐASÖFNUM er
safnað saman gömlum hús-
um og gömlum munum, bæði
innanstokksmunum, atvinnu
tækjum ýmsum og búsáhöld
um. Þessu er reynt að koma
iþamnig fyrir, að hverju húsi
fýigi ölt :þau áhöld og tæki,
sem tilheyrðu þeirn tíma,
sem húsið er frá, svo að
menn geti fengið isem gleggst
yfirlit yfir það tímabil, bæði
í atvinnulegu og meniningar-
legu tilliti.
Að koma inn i sllíkt hús
eða húqaþyrpingu er því í
raun og veru sama oig hveirfa
aftur í tímann um svo og
svo marga áratugi eða aldir
og isjá með eigin augum við
hvað forfeðurnir hafa búið,
og hvernig þeir af vanefnum
þeirra tíma hafa ireynit að
‘leysa hin ýmsu vandamál.
Maðurinn, sem stofnaði
byggðasafnið á Litlahamri,
hefur ilátið svo um mælt um
uim tilgang sinn með því fyr-
irtæki:
,,Ég lít svo á, að þegar
Maihaugisafnið verður að
fullu tilbúið, eigi það að vera
safn af heimildum, þar sem
hægt sé að ganga inn til þess
fóliks, sem þar 'hefuir lifað og
starfað, og ilæra að iskilja við
hver lífskjör það bjó, starf
þess og iifnaðarháttu, því að
í formi og útbúnaði heimil-
ásins lifir myndin af fólkinu,
sem þiar bjó, og i hinum
gömilu ættaróðulum er það
ekki aðeins mynd hins ein-
E'taika eiganda, sem speglar
sig, helduir ættin kynslóð eft-
ir kynslóð. Og það er ekki
nein handaliófs söfnun af
húsum og munum, sem ég vil
reyna að varðveita á Mai-
ihæðinni frá eyðiileggingu og
glötun. Nei, alit byggðarlagið
hér viili ég reyna að varð-
veita í þessari miklu mynda-
bók. Ekki aðeins ibýlin með
hinum mörgu og istóru hús-
um sínum, 'búnum eins og
stolt margra ættliða krafðist,
heldur einnig heimili smá-
bóndans og ieiguiliðans í allri
fátækt sinni og kotbýli sveit
arismiðsinis með því, sem hon
um fylgir, og selið í skóigar-
hlíðinni.“
Það ©r „inntúnið“ á Björnstað, sem ®éat hér á myndinni.
Grein Jónasar Guðmundssonar: Niðurlag
Það var sumardag einin ár-
ið 1887, að ungur maður kom
lakandi eftir aðalgötunni á
Litlahamri. Hann' kom ofan
úr Dölum og sat, hreykinn
sem konungur, á heypoka.
sem lagður var ofa-n á ,,gam-
lalt skran“, sem hamin hafði
isiafnað sarnian uppi, í dölun-
um. Þesisi maður va-r Andrés
Sandvig tannl'ækni-r, þá 25
ára gamalil. Hann var að
komia heim úr la-ngri ferð,
sem hann jhafði f-arið upp ;í
Guðbrandsdal, e’n -ha-nn fór
tvisvar á ári í ■ slikar ferðr
upp í Dali,
,,Skranið“, s-em hann v-ar
með á -þessum vagni, viarð
undirstaðan að byggðasafh-
i-nu á Litlahamri.
Þet-ta voru allt gamlir i-nih
anstokksmu-nir og áhöld, sem
íhann vildi viarðveita frá glöt
Einmitt á þennan hátt á aðýun. En þegar hann — 189,4
ibyggja upp byggðasafn. Þá ,— keypti fyrsita -gamla húsið
fæst sá heildarsvipur og sú — elldgamla b-aðst-ofu frá
samræming, isem þarf -ti-1 þess I Löbre, — reif hana og flutti
að menn skiljii til hlítar, hvað
vinnst við þessi söfn. Byggð-a
safnið í Osiló er margíalt
stærra en byggðasafmð á
Maíhæðinni -hjá Litllaham-ri.
En Oslóar'safnið er ekki
næirri einis -aðlaðandi -eins og
Litlahamar-s safnið, og orsök
in er áreiðanlega sú, að á
hinu síðarnefnda ieir 'lögð
ím-eiiri rækt við -að sam-ræm-a
allt, -bæði inni og úti.
Mér þykir rétt að skýra
ihér f-rá fráeinum atriðum, er
B'nerta þettia merkilega safn
á Maíhæðinni hjá Litilahamri
ef eínhver, sém alldir-ei hefur
séð byggðasafn, gæiti. frekar
fengið hugmynd um, hvern-
ig -góðu byggðasafni þarf að
vera fyrir komið.
Höfundu-r 'byggðasiafnsin'S
á Litlabiamri heitir Andres
’Sa-ndvig og er tannlæknir.
Hann er -orðiinn gamall mað-
ur og mest öll ævi hans frá
tvitugsaldri hefiur igengið til
þess að skapa þetta byggða-
safin. Safnið -er því fy-rst o-g
iremsit ihians v-erk. Á síðari
árum hefur hann að vísu feng
iið ýmsa hjálp, en allt um það
líta allir tsvo á, að hann sé
faðir þess og faafi ráðið ö-llu,
er máli skiptir, u-m tilhögun
þess.
itil Litilafaiamars og setti hana
þar upp aftur í -garðinum
sínum, ■— þá vairð það al-
menn skoðun, að þessi tann-
læknir væri með „lausa
skrúfu“. Fáir eða engir
ski-ldu það þá, hvílíkt verk
var faér hafið, en nú er það
einmi-tit iþessi maður með
„lausu skrúfuna“, sem e-r
stollt og sómi þessa by-ggðar-
la-gs. — Svonia glá-m'skyggn
-eir samtiðin stundum.
Engi-nn vegur er að lýsa
hér öllu siafninu á Maíhæð-
inni, -og vel ég: því úr nokkur
'húis -eða byiggingar, sem ég
skoð-aði sjálfur ve-1, cg segi
lítið eitt frá þ-eim.
Björnstad-gaarden er
húsum þessu-m ein-s og þa-r
mun hafa verið umhorfs á
15. öld. í húsunum var að
vísu búið fram á 19. öl-d, en
þeim var lítið breytt og mjög
hægt að fæ-ra aíll-t til hins
fyrra vegar.
B j ör nstad-b ær i nn var í
eigu isörnu æftarinnar í 350
ár.
Umhverfis ,,út-túnið“ er
raðað g-eymsiluhúsum og
gripahúsum. Þar er fjósið,
hlöðurnar, fjárbyrgin, svína-
istían, hænsnahúsið, korn-
falað-an, myllan, smiðjan o.
m. fl., sem ég m-a,n nú ekki
/n-öfnin á.
íbúðarhúsið er s-tórt og
rúmgott; það er tvær hæð-
ir. Margt er þar eigulegra
og fáséðra h-luta, en þó bera
hinar stóru, útskorau og
Skrautmáluðu kistur af öli-u
öðru. Stafbúrið eir einnig
istórt og mikið tvílyft hús.
Þar er gey-mdur -matur og er
isumt ,allt að 300 ára g-amalt.
Þar er reykt svínslæiri um
200 ára gamalt, og fainar gríð
þau vóru þar í hlaða og mátti
kasta í eldinn, ef hann ’dvín-
aði.
Ýmsir þeirra, sem ekki
notuðu sér vínið, drógu so:g
frá aðalborðiinu með kaffi-
bolla sína út í horni-n og krók
ana á þessum undarlegu
húsakynnum. Ég kom auga
á ævafornan stól, — ef stól
skyldi kalla, — þrífættan
trédrumb — og ég dró hann
að eldinum og settist þar
einn míns liðs, því að ég
drakk hvorki kaffið né vínið.
— Mér varð hugsað til hinna
löngu liðnu kynslóða
hér höfðu li.fað innan þessara
veggja, og ég sá í anda,
hvernig ein kynslóðin af
annarri hafði komið og horf-
,ið inn og út um þessar sömu,
lágu dyr. Nú sátum við hér,
börn þessarar umsváfamiklu
aldar, og drukkum kaffi og ! ar
við nána aðgæzlu að menn
sjá ofurlitlar rákir tvæ.r,
þversum yfir trjástofninn.
MiI'Ii rákanna er svo sem
álnar breidd. Stúlkan í
norska þjóðbúningnum, sem
sýniir, safnið, dregur upp
lyklakippu sína og sti'ngur
einum lyklinum í nær ósýni-
lega hol'u í trjábolnum. Og
nú gerist það, að trjábolur-
inn opnast. V'i.ð auganu blas-
iir ofurlítil prentvél með öll-
um tækjum til prentunar,
eins og þessir hlutir gerðust
fyrir um 100 árum.
Þetta er seðlafölsunarvé!.
Langa stund géngu h-inir
fölsuðu seðlar manna milli í
Noregi, en ekk' tókst að hafa
upp á fölsurunum. Loks
komst það upp, hvar fölsun-
arverksmiiðjan var. Hún var
í trjástofni þessa gamla trés.
Tréð keypfi Sandvig seinna
og flutti það ti-1 Maihaugen,
(þar sem það e-r nú. Mann
Ifurðar á því hugvit.i, sem
lýsir sér í þessu tiltæki.
Efst í brekkunni- hjá stórri
tjörn standa seljahúsin. Með
breyttum búskaparháttum
hverfa þau meir og me-ir úr
sögunniil og verða ekki nema
nafnið tómt. Hér standa
möir-g sel hlið við hlið. Þau
eru mismunan-di stór, en stíll
inn er líkur og fyrirkomu-
lagið. Girðiingin fyr.ir grip-
ina er eins, en þægindin eru
meiri í seli ríkisbóndans en
h-iins venjulega bónda. Sel-
síúlkan hefur gengið hér um
— mörg hve-r fögur og glæsi-
leg bóndadóttirin var sel-
stúlka. Hana hefur þó oft
langað niður í bygðina -— þ.
e. a. s. ef ekki leyndist ein-
hvers staðar á næstu grösum.
einhver bóndasonurin-n eða
lausinginn, sem ástúr henn-
ar átti-. ■—
Mér varð starsýnt á allar
bessar kiirnur og koppa, sem
sem þarna voru. Þetta voru sömu
áhöldin og he-i.ma á íslandi
og hétu flest sömu nöfnun-
um. í meira en 1000 ár hafa
þessi áhöld verið á hverjum
bæ í Noregi og á íslandi. Nú
er þeirra tímii- liðinn. Nú
koma málmílátih og vélarn-
þeirra stað, allt breyt-
arlega sitóru flatkökur eru, „■ TT
isumar taldar vera síðan á 16.'f Hann þekktx lit-
ölld. Þessar köfcur minntu ;i® Islands, en haiði gam-
mig á ísl-enzka flatbrauðið.
Þær v-oru alveg eins, nema
hvað þ-essar kókur vcru
brennlvín og reyktum vindla i |sj. meg þeim. Nú eoru þetta
og ^ sígarettur. Ég tók eftir I orgnjr sýnisgripir, sem hinni
því að einn fulltrúanna hafði I nýju kynslóð þykja 'skop-
fengið sér eitthvað til að'
j s.i'tja á og dregið sig til mín
þess-ar
nrargfalt stæ-riri en hinar í«-
lenzku .ýystur þcirra. Þar
stærstu eru yfir \'i meter
þverm-ái, I eídaskálanum var þekkjast svo sára-sára lítið í
an af að heyra um forna
hætti, hér. Okkur kom sam-
an um að nauðsynlegt væri
að auka kynni þessara frænd
þjóða, því að það er rauna-
sannleikur, að þæir-
j legur
hvað fornfálegast umhorn.
ar voru hióðir a miðju góltfi
og -ofan úr rjáfrinu hékk jarn
krókur, -s-e-m pottar og kátl-
Þar voru hlóðir á miðju gólfi
ro-eð liandfangi íæra kfókinn
vfif eldin-n og til hliðanna
eftir vrld. Likl-ega hefur
svona útbúnaður verið hér á
K.!
eða
stærsta samfellld húsaþyrp- ,
ing á, þeissu hy-g-gðasafni. Það | ^an<^L emnlg> Þot* engm s3a
eru isamtais 26 húis minni og ilst Þess ^nerki m Upp,
stærri, is-em komið -er fyri-r
kringum hæfilega stóra ve-lli
eðia „i-n-n-tún“ o-g „út-tún“,,
ein-s o'g Norðmenn kalla það.
. Björnstad-bærinn er æva-
gamall. Aðalhúsin eiru gríðar
stó-r og þar er höfðingjabrag
ur á ölliu. í -kringum „inn-
itúnið", sem kallað er, er rað
að íbúðiarhúsunum, matská-1-
ahiirh og sitáfbúfittu ög-þáð--
e'dslæðmu var 1-jóri
strompM á þakir.u, þar s im
reyk nr lagði upp.
í þessum húsum fór fram
nokkur hluti þeirrar veizlu,
sem bæjarstjórnih á L-itla-
hamrií hélt fulltrúum og gest
um á kaupstaðaþinginu. Þar
var drukkið kaffi og „snaps-
(ilnn“, sem með því fylgdli.
Það hafði þá verið kveiktur
an má einnig ganga inn í - eldur í þessum gólfhlóðum,
hestíhúsið, sem er mikil bygg - sem voru allstórar um sig og
raun og. veru. .
Við smástíg einn stendur
ævaforn kirkja. Kannske er
hún elzta hús þessa byggða-
safns. Það er kirkjan frá
Garmó. Þessa kirkju á Þor-
geir hinn gamli að hafa
byggt eftix skipun Ólafs
helga. Allt er þar inni mjög
fornfálegt, en því er vel við
haldið. Ennþá gifta si'g ým-
is pör úr Guðbrandsdalnum
í þessari fornu kirkju. Fám
dögum áður en ég kom að
LitlahamT-i hafði fari.ð þar
fram gifting. Umhverfis
kirkjuna eru gamlir leg-
steinar. Þeir segja einnig
sína sögu — sögu, sem löngu
er týnd að flestu öðru leyti.
Skammt frá kirkjunni
stendur gamalt tré.: Engintt
fær séð við fyrstu sýn að
þar sé um annað að ræða en
ing. ÖIliu er fyrir komið í 'logaði þar glatt á skíðum, en venjulegt tré. Það er fyrst
legir og hún veit tæpast
nöfniih á, hvað þá meira.
í ■ ofurliitlu dalverpi eða
laut standa 5 smáhús í þyrp-
ilngu. Þau láta lítið yfir sér,
enda eru þau fátæks manns
býlL Hér bjó Per ákerbryter
og Marit kona hans með sex
smáböirn endur fyrir löngu.
Pétur mátti aldrei vera að
því að ryðja skóginn, svo að
hann sjálfur gæti eignazt ak-
ur, því að hann var alltaf að
ryðja og plægja fyrir aðra.
Meðan hann var langdvölum
að heiman við skógarhögg og
plægingar, sat Marit ein með
sex smábörnin í þessari litlu
og lágu stofu. En Marit hef-
ur verið hugvitssöm. Hún
batt tveim böndum upp í
rjáfrið og hengdi: þar ofur-
litla rúmnefnu, þar var
yngsta barn-ið geymt. Vagga
var ekki til, enda hefði hún
varla rúmazt á gólfinu, því
að allt var gert í þessari einu
stofu.
Eldri börnin áttu líka sinn
samastað. Það voru eins kon-
ar kassar eða krær með sfcil-
rúmum, þar léku þau sér og
þar sváfu þau. Ef Marit
þurftil að fara frá, gekk hún
Framliald á 7. síðu. j