Alþýðublaðið - 15.01.1950, Blaðsíða 5

Sunnudagur 15. janúar 1849.
ALbÝÐUBLAÐIÐ
Ræða Gylfa Þ. Gíslasonar á slúdenfafundinum í Ijarnarbíó:
Himn les
AÐ EINU LEYTI er dálítið
erfitt að ræða um andlegt
Crelsi og að hlusta á umrasður
am andlegt frelsi. Þegar ég
segi, að sætin hér í salnum séu
rauð óg loftið hvítt, þá vita
allir, við hvað ég á. Ef maður
segist hafa verið að lesa bók,
vita allir, hvað hann hefur ver-
ið að gera. Allir vita, að bók
er bók, en ekki t. d. dagblað.
En hvað er um það a-ð segja,
þegar menn segjast aðhyllast
andiegt, frelsi? Það kemur oft
'í Ijós, þegar menn fara að tala
úm andlegt frelsi, að menn
eiga þar við sitt hvað.
Sumir eiga með andlegu
frelsi við það, að menn hafi
rétt til þess að' tala og skrifa
eins og þeim sýnist, að ser-
hver maður hafi skilyrði til
þess að móta sjálfur lífsskoðun
sína og lífsviðhorf án íhlutun-
ar noltkurs valds, þ. e. að engin
þjóðfélagsstofnun, hvorki ríki,
kirkja né nokkurt annað vald
geti framleitt menn með á-
kveðnar skoðanir eins og leik-
fangagerð framleiðir brúður af
ékveðinni gerð og breytir um
tegund, þegar henni sýnist.
Aðrir telja það aftur á móti
samrýmanlegt andlegu frelsi,
að allt prentað mál sé háð op-
ánberri ritskoðun, að ríkis-
valdið komi í veg fyrir að á-
kveðnar skoðanir séu látnar í
Ijós, en haldi öðrum skoðun-
um að borgurunum með öll-
um hugsanlegum ráðum, að
Vissar stefnur í félagsmálum,
bókmenntum og listum séu
löggiltar, en aðrar fordæmdar, I
að fundafrelsi og félagafreísi ■
sé skert eða jafnvel afnumið.
Þegar þannig háttar, hafa
yfirlýsingar um hollustu við
andlegt frelsi lítið gildi. Það,
eem máli skiptir eru ekki orð-
ín, heldur innihald þeirra.
Mér er ijóst, að til þess að
tnenn fái notið þess, sem ég
kalla andlegt frelsi, verða
menn að njóta tiltekins efna-
iegs sjálfstæðis og félagslegs
öryggis. Andlegt frelsi getur
orðið innan tómt form þeim,
sem á allt undir öðrum. Og
sömuleiðis getur misbeiting
valds og aðstöðu, ofríki og and-
legur terror skert raunveru-
legt frelsi í lýðræðisríki. í
ýmsum vestrænum íýðræðis-
ríkjum t. d. hér á landi, hefur
nokkuð verið syndgað í þess-
um efnum .Þórbergur Þórðar- j
son nefndi það í ræðu sinni
hér áðan, að hann hefði orðið
fyrir ýmis konar ofsóknum af |
hálfu ríkisvaldsins. En þrátt
fyrir allt er það svo, að j
hann lifir hér hinu bezta Iífi
©g nýtur verðskuldaðrar
virðingar og meira að segja
allríflegra skáldálauna frá
því ríkisvaldi, sem hann er
svo fjandsamlegur og hann
segir að sé svo fjandsamlegt
sér.
Hann sagði, að í Rússlandi
hefði enginn rithöfundur ver-
ið sviptur skáldastyrk eins og
hér. En þeir hafa verið sviptir
ritfrelsinu þar, og ég vona, að
Þórbergur telji ritfrelsi meira
virði en skáldastyrk.
Örbirgðin, sem enn er til í
ýmsum íöndum, þar sem er
andlegt frelsi, rýrir og skil-
yrðin til þess að allir fái notið
þess. En hornsteinar hins and-
lega frelsis standa, þeir horn-
steinar, sem hið svo kallaða
menntaða mannkyn hefur ver-
ið að leggja í hálfa aðra öld,
og á þeim er hægt að- byggja
áfram. Nú, á tuttugustu öld-
Lnni, hefur það hins vegar
gerzt, að þessum hornsteinum
hefur víða verið kippt burt, en
musteri menningarinnar reist
á öðrurn grunni og ólíkum. Það
hefur gerzt í fastistískum ríkj-
um, á Þýzkalandi, Ítalíu og
Spáni, og það hefur gerzt í
kommúnistískum ríkjum, Aust-
ur-Evrópuríkjunum. Það er
ein mikilvægasta spurning
þeirra tíma, sem við lifum,
ein mikilvægasta spurning
þessarar aldar, á hvorum
grundvellinum mannkynið eigi
að byggja menningarlíf sitt.
Ég held, að auðveldast sé að
taka afstöðu til þeirra atriða,
sem hér er um að ræða, með
því að reyna að gera sér þess
grein, hvort menn vilja koma
hér á sams konar' skipan og
komið hefur verið á í löndum
hins austræna lýðræðis.
Ég hitti Harold Laski pró-
fessor í .Lundúnum fyrir tveim
árum. Hann hafði þá ekki alls
fyrir löngu verið í Moskvu og
átt viðtal við Stalin marskálk.
Laski sagði eftirfarandi sögu.
Hann kvaðst hafa komið til
Moskvu degi áður en viðtalið
skyldi eiga sér stað og ekki
vitað í fyrstu, hvernig hann
ætti að eyða kvöldinu. Hann
er náinn kunningi Litvínoffs-
hjónanna, frá því Litvínoff var
sendiherra í Lundúnurn. Laski
ákvað því að heimsækja þau
og datt í hug að koma þeim að
óvörum, enda voru þau tíðir
gestir hjá Laski í Lundúnum.
En þegar Laski kom til þeirra,
fannst honum ekki vera um
þann fagnaðarfund að ræða
sem hann hafði búizt við.
Hjónin voru eitthvað óróleg
og kvíðafull að því er virtist.
Laski spurði hvort um einhver
veikindi væri að ræða eða
hvort hann sækti að einhverju
íeyti illa að. Eftir nokkurt þóf
sagði Litvínoff honum sem var.
Hann kvað þessa heimsókn
hans bera að með nokkuð öðr-
um hætti en þeim, sem tíðk-
aðist þar í landi. Það væri
sem sé ekki venja, að útlend-
GYLFI Þ. GÍSLASON prófessor flutíi eina a£ aðal-
ræSunum á fundi stúdenta í Tjarnarbíói um andlegí frelsi
á fimmtudagskvöldið. Lagði hann margar óþægiiegar
spurningar fyrir talsmenn hins austræna „frelsis“, en svo
undarlega brá við, að þeir viku sér alveg undan aS svara
þeim. — Ræða Gylfa Þ. Gíslasonar birtist hér crSrétt.
• 9
Gylfi Þ. Gíslason.
ingar kæmu í slíkar heimsókn-
ir til embættismanna nema ut-
anríkisráðuneytið hefði annazt
þar milligöngu. Hann kvaðst
gera ráð fyrir því, að utanrík-
isráðuneytið vissi um ferðir
hans, og þetta væri sem sagt
dálítið óvenjulegt og óþægi-
legt. Laski kvaðst haía sagt,
að sér þætti þetta leiðinlegt,
og samtalið við Stalin sagðíst
hann hafa byrjað á því, að
Gegja honum, að það væri sín
sök, en ekki Litvínoffs, að þeir
hefðu hitzt í leyfisleysi, og lát-
ið jafnframt í ljós mikla undr-
un sína yfir þessu ástandi.
Nú er kannske ekki úr vegi,
að spyrja Þórberg Þórðarson
og aðra, sem líkt kynnu að
hugsa og hann í þessum efn-
um,
hvort þeir teldu það fram-
faraspor hér, ef maður mætti
ekki fá útlendan mann í
heimsókn nema fyrir milli-
gcngu Bjarna Benédiktsson-
ar utanríkisráðherra eða
starfsmanna hans. Telja þeir
slíkt samrýmanlegt andlegu
frelsi?
17. nóvember 1948 skrifaði
kennslumálaráðherra Rússa
grein í Pravda um hlutverk
ckólanna í Ráðstjórnaríkjun-
um. Ráðherrann telur það eitt
af hlutverkum skólanna í Ráð-
stjórnarríkjunum að annast
stjórnmálalegt uppeldi æsku-
íýðsins, að ala nemendurna
upp í sterkri trú á kömmún-
tsmann, ríkisvaldlð og leiS-
toga þess. Hann segir m. a.:
„Verkefnið er. að nemendur
sovétskólanna vaxi upp sem
menn með háleitar hugsjónir,
cannfærðir um, að málstaður
flokks þeirra Lenins og Stal-
Ins er mikilíenglegur og rétt-
látur, sem stefnufastir, stað-
fastir, baráttufúsir og djarfir
menn, er óttast ekki mótlæti
og vilja sigrast á hvers konar
örfiðleikum. En til þess að
þetta takmark náist verður
allt starf skólanna að vera
gegnsýrt af háleitum kommún-
istískum hugsjónum, þrungið
af djúpum hugmyndaskilningi
og bolsévistiskri flokks-
hyggju“. Mig langar til þess að
cpyrja Þórberg Þórðarson og
skoðanabræður hans:
Er þetta sjónarmið í skóla-
málum samrýmanlegt því,
sem þeir kalla andlegt frelsi,
eru það andlega frjálsir
menn, sem koma úr svona
skólum? Er þetta það, sem
koma skal hér á íslandi, e£
þeir fengju að ráða?
Það er alkunna, að í Sövét-
ríkjunum er allt prentað .mál
háð ritskoðun opinberrar stofn-
unar — Glavlit —. Sverrir
Kristjánsson hefur í grein- í
Helgafelli nefnt starfsemi
hennar ritvörzlu. Nú langar
mig enn að spyrja Þórberg
Þórðarson og skoðanabræður
hans:
.Samrýmist það andlegu
frelsi í þeirra skilningi, að
allt prentað mál sé háð opin-
Álþýöublaðið
A-listinn boðar til almenns kjósendafundar í Sfjörnubíó
næstkomandi þriðjudagskvöld kl. 8,30. Meðal ræSu-
manna verða efstu menn listans og nokkrir aðrir. Sfuðn-
ingsmenn Á-íistans eru eindregið hvatfir fil að fjöl-
menna á þennan fyrsfa fund íisfans.
berrx rítskóðun eða rit-
vörzlu? Ættum við von
slíku hér, ef þeir fengju að'
ráða? Myndi Þórbergur teljð
það andlegu frelsi sínu óvi^
komandi, ef hann yrði að
bera ailt, sem hann skrifar,
irndir t. d. Menntamálaráð?
Eða myndi hann kannske,
telja andlega frelsið ósker4' •
ef það yrði Mál og menning
sem fengi ritvörzluna í síc-
ar hendur? Telur liann það
engu máli skipta fyrir and-
legt frelsi í Tékkóslóvakín,
að nú hefur verið bannað atST'
selja þar bækur, sem gefn'ar/
voru út fyrir stríðslok, áú
sérstaks Ieyfis?
I ársbyrjun 1948 var frum-
cýnd í Bolshoi-leikhúsinu 1
Moskvu ópera eftir Murade'ii,
Vináttan mikla. Óperan vakti
nlimikla athygli. Hún varð til-
þess, að miðstjórn Kommún-
istaflokksins rússneska boðaði-
70 tónlistarmenn til fundag
um tónlistarmál, og hélt þá-
verandi aðalritari Kommún-
istaflokksins aðalræðuna á
þeim fundi. í ræðunni
daemdi hann harðlega ýmsag
tónlistarstefnur fyrir förmal-'
isma og grófan natúralisma,
og fór m. a. hörðum orðum um,
óperu Muradelis. Hinn 101
Cebrúar hélt miðstjórn Komm-
tinistaflokksins síðan fund pg
gerði, ályktun um tónlistarmál,
þar sem öll sú tónlist, sem
hverfi frá lífi fólksins, var
harðlega fordæmd, og þá fyrst
og fremst tónlist Shostak.óvits,
Prókófjeffs, Myakovskys o. fl.
í ályktuninni var sagt, að aft-
urhaldssamar hugmyndir mótí
skoðanir þessara formalistísku
tónskálda, en samkvæmt þeim
; eigi aðeins listamaðurinn sjálf-
ur að dæma um gildi verks
GÍns. Tónskáldin voru alvarlega
vöruð við því að rata á slíkar
villigötur. Skömmu síðar lýstu
ýmis helztu tónskáld Ráðstjórn
arríkjanna því yfir, þ. á m. Pró
kófjeff, að þau mundu láta af
villu síns vegar, reyna að vinna
bug á öllum formalisma og
semja tónlist, sem þjóðin geti
skilið og haft ánægju af. Enn
íangar mig til þess að spyrja
Þórberg Þórðarson og skoðana-
bræður hans:
Samrýmist það hugmyndjim
þeirra um andlegt frelsi, að
ríkisvaldið kveði á um það,
hvaða listastefnur séu góðar
og vondar og knýi lista-
menn með áhrifavaldi sínu
íil þess að starfa í þágu þeirr
ar stefnu. sem það ákveður?
Eigum við.von á því, að rík-
isvaldið fari að segja lista-
- miinnum fyrir verkum hér
Framh. á 7. síðu.