Tíminn - 13.12.1964, Blaðsíða 13

BÓKMENNTIR
„Æ lengra, æ lengra að lindum himinbáls
unz leiðist ég i sólu fegri drauma"
Steingrímur Thorsteinsson.
eftir Hannes Pétursson
Bókaútgáfa Menningar-
sjóðs.
Steingrímur Thorsteinsson er
eitt hið undarlegasta stórskáld,
sem íslendingar hafa átt. Fá
skáld hafa orðið ástsælli með
þjóðinni eða nánari förunautar
hennar á samferðaskeiði, en þó
var hann flestum skáldum óís-
lenzkari. Ljóð hans lifðu á vör-
um manna um allt land og voru
sungin og dáð, þó að engin taug
tengdi þau við líf alþýðunnar í
landinu. Fáír hafa þó ort ástar-
ljóð til íslenzkrar náttúru af hjarta
heitari hrifningu, kveðið fjálg-
ari dýrðaroð um fegurð lands-
ins, en þau ljóð túlka flest hrifn-
ingu áhorfandans en ekíki reynslu
njótandans. Steingrímur var svo
rómantískur, að það er engu lík-
ara en hann forðist að snerta
hlutina eins og hann óttist að
við það muni ljómi þeirra fölna.
En þetta á fyrst og fremst við
um náttúrulýsingar hans. Þegar
hann fjallaði um stefnuj og hug-
sjónir, var hann miklu raun-
særrí.
Þetta ástsæla skáld alþýðunn-
ar á íslandi, sungið öllum stund-
um í bæ og byggð, kunni ekki
skil á heimi hennar og lífsbar-
áttu fremur en himnavöllum, og
raunar var óður hans um þenn-
an heim ærið oft eins og lof-
gjörð um himnaríki. Búskapur-
inn var í ljóðum hans„leikið
lömb í kringum lítinn smala-
dreng“ og í sjósókninni sá hann
aðeins „sjóinn gullnum sólskins-
hjúpi sveipast fjær og nær“.
Þetta er auðvitað eðlilegt, þeg-
ar á málavexti er litið. Stein-
grimur var sonur embættismanns.
Honum var aldrei haldið að erf-
iði því, sem fólkíð í landinu hef-
ur fram að þessu kallað vinnu.
Hann var settur til náms, sat á
skólabekk og sumrum eyddi hann
stundum við að lesa fyrir föður
sinn, blindan. Hann gekk aldrei
á fund íslenzkrar erfiðisalþýðu,
og skildi því aldrei líf hennar
raunhæfum skilningi. Hann sá
það aðeins í töfraslæðum. Samt
var reisn alþýðunnar honum heit
og einlæg hugsjón. Að námi loknu
varð Steingrímur virðulegur
embættismaður, sem drakk af
menntabrunnum heimsins eins og
fært var íslendingi á þeim tíma
og sat við þær lindir ævina á
enda.
Fólk í helsi fátæktar eða kúg-
unar leitar sér oft fróunar í
hillingum meðan raunhæft frelsí
er hvergi á næsta leiti. Róman
tískir dýrðarsöngvar Steingríms
um lífið og fegurð landsins urðu
fólkinu slíkar hillingar, lyftu því
yfir örbírgð stundar og staðar
og gáfu draumum þess um feg-
urra líf nýja fyllingu.
Steingrímur var aldrei djúp-
viturt skáld, en markvissar og
ljósar líkingar, sterk hughrif,
fegurðarskyn og myndauðgi var
aðall hans. Málsnilli var enginn
meginás í skáldskap hans, og
hann var oft að því er virtist
hirðulaus um tungutak sitt og lét
oftar en skyldi hallast á skáld-
fáknum í því efni. Þegar við les-
um kvæði Steingríms, rekumst
við oftar en notalegt er á hend-
ingar, sem særa málkennd okk-
ar eins og herzlumunínn vanti
til þess að málið verði óskabarn
þess skáldlega anda, sem í ljóð-
inu býr. Margt bendir til þess,
að Bjarni faðir Steingríms hafi
verið málspíllir, þrátt fyrir marga
góða kosti, og Steingrímur gold-
ið þess að nokkru. vafalítið hefði
skáldmál hans orðið annað, ef
hann hefði á ungum aldri verið
tíður gestur í lágum kotbæ, þar
sem tungutakið var hreint og
fornleg fræðí þreytt.
Þrátt fyrir þetta, varð Stein-
grímur eitt helzta skáld sjálfstæð-
isbaráttunnar, samherji Jóns Sig-
urðssonar og mikill vekjandi
þjóðarinnar um sjálfstæðismálin.
Ættjarðarljóðin voru eins og
gróðrarregn á þann jarðveg. Eig-
inleg baráttuljóð hans eru þó
ekki teljandí á vettvangi stjórn-
ekki teljandi á vettvandi stjórn-
mála né lagði gild rök á borð-
ið þar, sem um rétt þjóðarinn-
ar var refjað, en hann nærðí
frelsisanda og föðurlandsást í
brjósti þjóðarinnar, Þann þátt
sigursællar baráttu er ekki rétt
að vanmeta. Hann smíðaði vopn,
sem fóru vel í hendi alþýðu-
mannsins.
Sá, sem vinnur sér með full-
um rétti nafngiftina stórskáld eða
þjóðskáld verður að valda
tvennu. Hann verður í senn að
hljóta víðurkenningu samtímans
og halda hlut sínum í framtíð-
inni. Steingrímur var áhrifaríkt
og ástsælt skáld sinnar tíðar, en
hann virðist ekki eiga sama er-
indi við framtíðina. Ný kynslóð
hefur reynzt gleymin á ljóð hans,
sjaldan er vitnað í þau og menn
sækja ekki þangað styrk í glímu
við vanda nýrra tíma. Þau lifa
helzt í söngvum tengd vinsælum
sönglögum. Um réttmæti þeirrar
gleymsku má auðvitað deila. Vera
má, að harðleiknir dómar bók-
menntamanna eigi þar hlut að,
en hitt er þó víst, að megin-
orsökin er sú, að lífsmagn þeirra
dugði ekki betur. Enginn skyldi
heldur ætla sér þá dul að reyna
að blása í þau nýjum lífsanda
eða kenna þjóðinni að meta þau
að nýju. Það mun hvorki takast
um ljóð Steingríms né nokkurs
annars skálds. Enginn dómur er
eins órækur og dómur fólksins
um skáldin.
Með hliðsjón af málfarinu á
ljóðum Steingríms, hlýtur það að
vekja nokkra umhugsun, hve mik-
ill snillingur hann var í þýðing-
um erlendra úrvalsskáldrita á
íslenzku. Þó virðast honum ekki
hafa látið ljóðaþýðingar nema í
meðallagi, en þýðingar hans á
óbundnu máli eru snilldarverk,
sem ekki fyrnast, og þær munu
lifa lengur en flest ljóð hans.
Maður undrast, hve létt og blæ-
fagurt mál leikur honum á tungu
í þessum þýðingum. Þá er eins
og málið, efnið og andinn eigi
órjúfanlega samleið.
Þær raddir hafa óneitanlega
heyrzt á síðustu árum, að Stein-
grímur Thorsteinsson fyrntist
ómaklega í huga þjóðarinnar, og
betur mætti kynna hann nýrri
kynslóð í landinu. Ekki verður
annað sagt, en Hannes Péturs-
son, skáld,: hafi orðið vel við
þeim tilmælum með bók þeirri,
sem nú er komin út á vegum
Menningarsjóðs. Hér eftir verð-
ur því varla haldið fram, að
Steingrímur liggí óbættur hjá
garði. Ég held, að óhætt sé að
fullyrða, að bók Hannesar sé
bezta íslenzkt bókmenntaverk á
þessu ári, og útgáfan af hendi
Menningarsjóðs að sínu leyti fylli
lega við hæfi. Engum blandast
hugur um það, að Hannes hefur
gengið að þessu verki með mík-
illi kostgæfni, kannað alla sögu
Steingríms sem bezt, lagt sig
fram um að skilja hann, jafnt
manninn sem skáldið, og 1 þeirri
víðleitni allri fengið svo ríka
samúð með Steingrími, að sög-
unni stendur jafnvel hætta af á
köflum. í formála segir Hannes:
„Á hinn bóginn fer oft svo, að
skáldverk, sem hitta fullkomlega
í mark með samtíðinni, verða
næstu kynslóðum sem lokuð bók
vegna þess, hve líf skáldverksins
og samtíðarinnar er nátengt. Slík
hafa orðið örlög margra af ljóð-
um Steingríms. Líf ljóðsins er
samt við sig, líf kynslóðanna
breytist. En hér er á það að líta,
að listaverk, sem einhverju sinni
hreif hugi manna, var ekki til
einskís gert, það hefur borið
sinn ávöxt, lifað, og þannig náð
tilgangi sínum. Listaverk eru ým-
ist langlíf eða skammlíf eins og
mennirnir sjálfir, og engínn fær
úr því skorið, hvort þau Ijóð, sem
eru aflvaki einungis með einni
eða tveimur kynslóðum, leggja
minna af mörkum til menning-
arlífsins en hin, sem lengur end-
ast“.
Þessi orð verða varla skilin á
aðra lund en þá, að Hannes
finni til þess hve mörg ljóð Stein-
gríms hafa orðið skammlíf, en
hann leitar að skýringu honum
til uppreisnar. Rétt er, að það
er enginn mælikvarði á menning-
arhlutinn, hvort ljóð lifir í mynd
sinni lengur eða skemur á vörum
manna. Það getur eigí að síður
lifað í kynslóð, sem ekki kann
Steinunn, Axel, Þórður, Haraldur.
það. Hitt hlýtur að vera mikið
vafamál að segja, að listaverk sé
ýmist langlíft eða skammlíft eins
og mennirnir. Mundi ekki hitt
sanni nær, að það skeri einmitt
úr um gildi listaverks, hvort það
lifir höfund sinn eða ekki? Lista
verk eru sem sé ekki annað hvort
skammlíf eða langlíf, heldur að
eins langlíf — annars eru þau
ekki listaverk. Það er varla rétt
að brengla þessi hugtök Stein-
gríms til vegsemdar. Hannes ját-
ar það raunar, að bókin sé öðr-
um þræði varnarrit fyrír Stein-
grím, enda dylst það varla skyggn
um lesanda. En þetta er heiðar-
Steingrímur með fjölskyldu sinni. Börnin talin frá vinstri: Þórunn,
Myndin er úr bókinni um Steingrím, tekin 1909.
Hannes Pétursson.
lega játað, og hann villir ekki
á sér heimildir um þetta. Hitt
er verra, þegar höfundar lýsa yf-
ir, að þeir ætlí að rita hlutlæga
sögu, en semja ekki aðeins vam-
arrit heldur meira að segja harð-
fylgið sóknarrit fyrir sögupersónu
sína.
Hannes hefur frásögn sína á
greinargerð um ætt og æskustöðv-
ar Steingríms vestur á Snæfells-
nesi, segír glögg deili á ættmenn-
um hans, svo að menn kynnast
þeim fylgjum sem hann hafði
með sér í þennan heim. Upp-
vexti Steingríms er ýtarlega lýst
og áhrifum amtmannsheimilisins
í Reykjavík, og eru myndir af
bæjarbrag dregnar upp jafnhlíða.
Meginkafli bókarinnar er þó sem
að líkum lætur um skáldskap
Steingríms. Reynir höfundur þar
bæði að birta og skýra, ekki að-
eins Ijóðin, heldur öllu fremur
manninn og hugsjónir hans bak
víð kvæðin. Er þar margt skarp-
lega greint.
Segja má, að saga einkalífs
Steingríms og embættisferils
hverfi að nokkru í skuggann, en
því betri grein er gerð fyrir lífs-
viðhorfum hans og stefnumiðum.
Skiptir það ef til vill ekki miklu
máli, þó að sagan hefði óneitan-
lega orðið svipmeiri og lífrænni
við að leiða hversdagsmann Stein
gríms betur fram. Höfundur
styðst mjög við bréf Steingríms,
og í könnun þeirra kemur fram
ýmislegt nýtt, sem varpar nýju
ljósi á manninn og skáldið. Aft-
ast er bókaskrá Steingríms og
nafnaskrá. Allt verkið ber svip-
mót vísindalegrar nákvæmni, sem
þó virðist hvergi ganga á hlut
skáldlegrar fegurðar. Bókin er
ákaflega haglega saman sett af
ívitnunum og máli höfundar
sjálfs, en það er mikil íþrótt
svo að vel fari. Hannes ritar víða
íðilfagurt mál í þessari bók,
hljómríkt, nærfellt og sviptígið.
Eru ýmsir kaflar hennar sannur
yndisarður.
Ekki kann ég allskostar vel við
það, að höfundur skuli ekki geta
látið sér nægja minna en formála,
niðurlagsorð og eftirmála. . Það
er eins og að fara í peysu utan
yfir peysu. En stutti kaflinn, sem
kallast niðurlagsorð, er fagur-
gjörður, svo að nautn er að lesa.
Honum lýkur með þessum orðum:
„Veröld, þar sem ríkir sæla
kyrrðarinnar og einfaldleikans og
Framhald á 22. síðu.