Alþýðublaðið - 08.07.1956, Blaðsíða 5

Sunrmdagiir 8. fúlí 1956
AlþýSub8aSíS
isfián Eídiérn:
ÉG býð yður öll hjartanlega
tyeikomin í Þjóðminjasafn ís-
lands.
Á þessari miklu hátíð ís-
lenzkrar kirkju hefur þótt vel á
jþví fara, að Þjóðminjasafn ís-
Jands sýndi lit á að gera eitt-
Jivað sérstakt í hennar minn-
irigu, eitthvað, sem til hátíi f
brigða mætti meta. Þegar frá
e'ru skildar kirkjulegar bók-
menntir, handrit og prentaðar
bækur, eru hér í þessu húsi
saman komnar fleiri sýnilegar
menningarminjar kirkjunnar
frá fyrri tíð en í nokkrum stað
<(}ðrum. Safnið vill sýna, að það
skilur þá ábyrgð, sem það hefur
iekizt á herðar með þessu. í
iirkjudeild þess stendur ,al-
inenningi opin íslenzk kirkju-
söguleg sýning alla þá daga,
sem sýningar deildirnar eru opn
ar. í þetta hus leita menn til
þess að kynna sér gamla ís-
ienzka kirkjulist og reyna að
finna návist þess anda, sem bjó
i íslenzkum guðshúsum, meðan
Jiinir gömlu gripir voru þar og
í helgi haldnir.
En á níu alda afmæli Skál-
lioltsstóls hefði verið viðeig-
andi að efna til myndarlegrar
allsherjar kirkjusýningar, sem í
senn gerði skil fortíð og nútíð
og benti til framtíðar. Af ýms-
um sökum gat þó ekki orðið af
þessu, enda hér í húsinu aðeins
til umráða einn lítill salur, sem
ekki rúmar nema umfangslitla
sýningu. í samráði við biskup
Sandsins og undirbúningsnefnd
þessara hátíðahalda var því
brugðið á það ráð að gera hér
aðeins litla kirkjulega sýningu,
sem að langmestu leyti væri
tengd Skálholti. Yður er nú boð
ið, háttvirtu gestir, að skoða
þessa sýningu. Ég bið yður að
líta á hana sem örlítinn viðauka
við hina almennu kirkjugripa-
deild safnsins, sem í dag er op-
in og yður öllum frjálst um að
ganga, dálitla aukagetu í góðr-
ar minningar skyni á þessu af-
liiæli Skálholtsstóls.
Það má með sanni segja, að
dýrgripir dómkirkjunnar í Skál
holti hafi átt sín örlög og flest-
ir ómild. Fljótt á litið mætti
þykja furðu sæta, hvað orðið
hefur af allri þeirri auðlegð
fagurra og dýrra kirkjugripa,
sem í aldanna rás h'.fur borizt
að Skálholti. En þegar að er
gáð, kemur í ljós, að málalok
eru hér þó ekki miklu verri en
efni standa til. Oss er kunnugt
um stórhug þeirra ma,nna, sem
létu reisa hinar risastóru dóm-
tórkj ubyggingar biskupsstól
anna beggja á miðöldum og vér
þekkjum nú af eigin sjón um-
mál sumra þessara kirkna. En
þann sannleik verður að játa,
að úr því að engin þeirra var
reist úr varanlegu efni, svo sem
gert var í öðrum löndum, var
til þeirra efnt af meiri stórhug
að upphafi en úthaldi til þess
að halda þeim við, þegar til
iengdar lét. íslenzku dómkirkj-
urnar hafa alla tíð reynzt næsta
auðskaddar fyrir ágangi vatns
og vinda, að ógleymdum eldi,
sem tvisvar sinnum brenndi
Skálholtskirkju til kaldra kola.
Fyrir því eru næg gögn, að við-
hald dómkirknanna, þessara
geysistóru berskjölduðu timbur
bygginga, hefur verið ábyrgðar
mönnum þeirrá sífellt áhyggju-
efni og kostað mikið stríð, og
sýna þó mörg dæmi, að oft
skorti mikið á, að þessi æðstu
guðshús íslenzk.rar kristni gætu
talizt í viðunandi lagi. Slík hús
voru ekki vel fallin til varð-
veizlu dýrgripa. Fullvíst er, að
meira væri. nú til af kirkju-
gripum frá dómkirkjum vorum,
ef þær hefðu verið reistar úr
steini þegar á miðöldum. Það
sést bezt ai því, að varðveitzt
hafa til muna fleiri og betri
kirkjumunir á Hólum en í Skál
holti, áreiðanlega að miklu
leyti af því, að þar var að lok-
um byggð steinkirkja, þótt
seint væri eða eftir miðja 18.
öld. Á sama hátt átti s'ú kirkja |
sinn ríka þátt í, að Hólar settu
til muna minna ofan en Skál-
holt,; þegar biskupsstólar voru
niður lagðir á báðum stöðum.
En ekki á fallvaltleiki dóm-
kirknanna einn alla sök á því,
að vér getum nú fátt sýnt af
gömlum Skálholtsminjum. Siða
skiptin og konunglegt vald
þeirra tíma áttu sinn drjúga
þátt í að fækka dýrgripum dóm
kirkjunnar, m. a. hvarf þá úr
landi gullkaleikur sá hinn
mikli, sem Klængur biskup
hafði gefið kirkjunni og tvisvar
sinnum hafði verið bjargað úr
brennandi kirkjunni. í kjölfar
siðaskiptanna fór svo þverrandi
áhugi á kirkjulegri list og um
viðhald kirkjunnar var löngum
áfátt eins og áður hafði verið.
þótt hún smækkaði. Enginn efi
er því á, að í lúterskum sið hef-
ur jafnt og þétt gengið á gripi
kirkjunnar, þótt nokkrir nýir
kæmu að vísu til.
Og loks er svo þess að geta,
að þegar síðasta dómkirkjan í
Skálholti var rifin árið 1802,
voru ýmsir munir hennar seldir.
við hamarshögg og hurfu út í
veður og vind, þar á meðal
nokkrir fornfrægir dýrgripir.
Ég hef drepið á þetta bé-r svö
sem til skýringar því, að ekki
er nú.hægt að tjalda fleiri Skál-
holtsminjum en sjá má í sýn-
ingarsalnum. En því fer fjarri,
að í þessu efnj sé algjörlega
sviðin jörð, þrátt fyrir allt. Við
höfum safnað í þennan sal þeim
minjum, sem tiltækar eru, og
hagrætt þeim svo sem við höfð-
um smekk til. Hver um sig
táknar einhverja minningu frá
Skálholti eða þeim forna tíma,
þegar biskupsstóll var fyrst sett
ur þar. Þér sjáið á fremsta vegg
róðukross og nokkrar útskornar
helgimyndir, sem ætla má að
séu frá dögurn ísleifs biskups,
sem bera í svipmóti sínu
nokkra þá drætti, sem sýna, að
tímabil víkingaaldar með
smekk hennar og handbragði
var ekki enn á enda, þótt krist-
in kirkja væri í uppsiglingu.
Þar er og fögur mynd af Þorláki
helga, þeim manni, sem Skál-
holtsstaður átti hvað mest að
þakka, bæði á andlega og ver-
aldlega vísu.
Á miðju gólfi er hinn vegleg-
asti minjagripur, sem til er frá
Skálholti og allri miðöld vorri,
steinþró Páls biskups, óviðjafn-
anlegt sögulegt tákn, sem minn
ir á gullöld Skálholts og lands-
ins alls, tímabilið um 1200.
Þessi einstaki dýrgripur mun
aftur verða fluttur i hina nýju
Skálholtskirkju, þegar hún er
tilbúin að veita honum viðtöku,
svo og annað það, sem um
stuttrar stundar sakir var flutt
undan stórfelldu umróti ný-
bvgginganna í Skálholti eftir
rannsóknirnar þar sumarið
1954.
Á altari við vesturvegg eru
hin fornu helgu ker dómkirkj-
GRÉIN SÚ, er hér birtist, j
er rajða Kristjáns Eldjárns \
þjóðminjavarðar, er hann;
flutti við opnun Skólholts- j
sýningarinnar. Blaðinu hafa I
borizt tilmæli um að birta;
ræðuna, og hefur fengið góð- j
fústlegt leyfi þjóðminjavarð-:
ar til þess. ;
Kritján Eldjárn
unnar, þau einu, sem varðveitzt
hafa til vorra daga, fágætir
dýrgripir, sem bera minningu
frá tímabilinu um 1300 og rétt
þar á eftir.
Fyrir ofan annað altari fyrir
miðjum sal eru nokkrar tré-
skurðarmyndir, sem eru einu
leifarnar, sem enn eru til af
hinni fornfrægu altarisbrík
Skálholts, sem oftast er kölluð
Ögmundarbrík, kennd við Ög-
mund biskup Pálsson og mun
vera frá um 1500. Hún var Mar-
íubrík, stór og skrautleg og
þótti kraftaverk, þegar tvær
konur báru hana út úr logunum
er kirkjan brann um 1526.
Á hinu sama altari standa
ljósastikur miklar, sem kaup-
menn gáfu til kirkju Brynjólfs
biskups árið 1651, og framan
við altarið stendur skírnarsár á
sama hátt til kominn. En í lofti
hangir ljóshjálmur stór, sem
meistari Bfynjólfur lét st.eypa
handa kirkiunni árið 1674.
Við austurvegg eru örfá sýn-
ishorn handrita með eigin hendi
nokkurra Skálholtsbiskupa og
bóka, sem prentaðar voru í Skál
holti þann stutta tíma, sem eina
prentverk íandsins var þar.
Skálholt var um aldir helzta
andleg miðstöð þessa lands, og
má nærri geta, , að óteljandi
mega heita allar þær minjar,
sem til eru af því tagi. Af þeim
efnivið mætti eflaust gera
miklu stærri sýningu en þessa,
og þá vitanlega í allt öðru
formi, og bíður þiö síns tíma.
En við vildum ekki ganga alveg
þegjandi framhjá þessari hiið á
minningarsýningu Skálholts.
Loks vil ég aðeins nefna það
sýningaratriði, sem glögglega
sýnir, hver örlög kirkjugripum
gátu verið búin fyrr á tíð. Þeg-
ar kirkjan var rifin í Skálholti
nú í sumar, komu í Ijós fjalir
úr altaristöflu, sem sagaðar
höfðu verið niður í þiljur, og þá
kom einnig á daginn, að hleri
fyrir hanabjáikalofti kirkjunn-
ar hafi eitt sinn verið virðuleg
grafskrift sarnin af meistara
Jóni Vídálín eftir Eggert Þor-
steinsson skólapilt. Loftsgatið
hafði verið sniðið eftir graf-
skriftinni.
Við sýrium ekki þessi atriði
til þess að smána þá, sem þetta
haia gert, því að ekki verðui-
þeim gefið að sök að þeir höfðií
ekki hugsunarhátt vorra tíma í :
einu og öllu, fremur en það eis
þeirra sök, á hvaða öld þeir
voru í heiminn bornir. Það sana
ir illa að ámæla forfeðrum vor-
um harðlega fyrir verk eins og
þessi, því að hklegt má þykja,
að einnig vér fremjum í álíká,
grandaleysi eitthvað, sem seinni
mönnum mun mislíka við oss,
Við sýnum þetta aðeins fyrix
fróðleiks sakir, til að sýna hvað,
komið hefur fyrir og hvað ekM
á að koma fýrir framar.
Að lokum vil ég geta þess, aö-
allir þeir hlutir, sem á sýningu
þessari eru, eru þjóðareign.
Handrit og bækur eru góðfús-
lega léðar af Landsbókasafni og
Þj óðskj alasafn i. Kirkj ugtipirn -
ir eru flestir í eigu Þjóðminja
safnsins og hafa verið það iengi,
sumir hátt upp í öld. Ef að lík-
um lætur, rnunu þeir halda hér
kvrru fvrir framvegis. Aðrir'
eru eign Skálholtskirkju og eru
geymdir hér í svip. Þeir munu
aftur veroa fluttir á sinn stað.
Skálholtskirkja hin nýja mun
eignast marga góða gripi, eins
og þegar hafa borizt nokkrar
fréttir af. En hina gömlu gripi
kirkjunnar. þá sem aldrei hafa
komizt úr hennar eigu og um-
sjá, þarf hún til að tengja hinn
nýja þráð, sem nú er verið að
spinna við þá þræði, sem liggja
aftur í aldir, til að tengja sam
an fortíð og framtíð, sögu og lif •
and? líf.
Að svo mæltu leyfi ég mér að
biðja hæstvirtan menntamála-
ráðherra að opna þessa minn-
ingarsýningu Skálholts.
WILLIAM SKAKESPEARE
dreymdi sennilega aldre: um
það, að sjá farborða 15 þúsund
manna bæ 330 árum eftir fæð-
ingu sína. En svo má kalla, þó
að draumur skáldsins skipti
þar heldur ekki svo miklu
máli, en mestur hluti íbúanna
í Stratford upon Avon, lif r í
dag beinlínis á minningu
skáldsins. í Stratford fæddist
snillingurinn W1illiam Shake-
speare árið 1564 og til Strat-
ford fluttist hann aftur, á efri
árum eftir að hafa sigrað
heiminn.
í húsinu, þar sem hann og
hin efnaða kona hans, Ann,
bjuggu, úir nú og grútr af
amerískum túristum. Ailir
keppast um að taka Ijósmyndir
af stráþakinu, tröppunum og
dyrunum. Meira að segja
blómin í garðskorninu eru sett
í samband við “Old William”,
þó að ekki fari á milli mála,
að þau eru keypt í plöntusöl-
unni handan við götuna.
—o—
Það er ekki laust við að Etig-
lendingar hti niður á þessa
túrista, — þið vitið að þeir eiga
enga gamla menningu he ma
hjá sér, þess vegna eru þeir á
þeytingu út um allar jarðir í
Evrópu leitandi uppi gamla
kastala og kirkjur, — sagði við
1 okkur stúlkan sem afgreiðir í
ísbúðinni hérna á horninu.
| Stratford er er annars indæll
jbær. Áin rennur lygn og frið-
sældarieg fram hjá Shake-
speare-minningarleikhúsinu,
’ og bærinn liggur kyrrlátlega
1 milli ása og smáhæða. Leik-
húsið í sinni núverandi mynd
\rar reist fyrir um 20 árum,
en eldsvoði lagði gamla leik-
húsið í rústir. Nýja leikhúsið
er ekki ósvipað gömlum kast-
ala útlits, og fellur vel inn í
stíl annarra eldri Shake-
speare-minja. Kannski tókst
þessi stílliking ekki eins vel og
Englendingar höfðu ætlað, en
þeir kenna um erfiðum tim-
um, sem voru, þegar leikhúsið
var reist.
HAMLET í SHAKESPEARE-
LEIKHÚSINU.
í þessu leikhúsi eru árlega
sýnd nokkur leikrit Sbake-
speares; þegar við vcrum
þarna í heimsókn, var Ham-
let á dagskrá. Leikhúsið, sem
er ekki stórt, var troðfullt af
ferðamönnum, og eftir því sem
á leið leiksýningu, gerðisi hit-
inn óþolandi. Eigi að síður, var
hátíð í huga manns að sitja í
skáldsins eigin húsi og sjá
þetta ódauðlega meistaraverk
flutt á iafnágætan hátt.
Sviðsbúnaður var afar ein-
faldur og sýningin var í þeim
stíl, sem ríkti á dögum Shake-
speares.
Kannski er nú ekki réitiáíí
gagnvart íbúum bæjarins, að
segja þá lifa eingöngu á hinum
fræga sambæing sínum í
Stratford er málm- og járn-
iðnaður og matvælaiðnaður. Og
auðvitað — eins og allir ensk-
ir bæir, sem einhværja virð-
ingu bera fyrir sjálfum sér —
þá hefur Stratford sína eigin
ölgerð. En jafnvel á flöskumið-
unum verður fyrir mar.n.i,
stranglegt andlit skáldsinj
með stífan kraga, yfirvarar •
skegg og allt tilheyrandi. Ef til
vill hefur það eitthvað til síns
máls, að nota sjálfan Shake-
speare í auglýsingaskyni fyrir
öl. Sagan segir, að hann hafi
stundum átt til, að gleðjast
með glöðum við drykkju
En burtséð frá umstanginu
í kringum William Shake-.
speare og auglýsingum, er
Stratford friðsæll bær. Hér er
hægt að leigja sér róðrarbát og
láta sig berast niður eftir ánni
um björt sumarkvöld. Svanir
synda hátignarlega meðfram
bátnum og líta varla við, þótt ;
árablakið rjúfi kvöldkyrrðina.. •
Ævagömul, mosagróin tré grúfa
sig skýl yfir vatnið, og varla
sér í himininn milli trjábiað-
anna.
Hingað fer fólk hópum sam-
an frá stórborgunum í grennd
til að hvíla sig yfir helgar. Þú
að oft sé margt um manninn í
Stratford, er þó alltaf frið-
semdarblær yfir ánni. Hún
rennur áfram þunglyndisleg.
og hljóðlát hvað sem á dynur.
og gælir við trjáræturnar, sem
teygja sig út í vatnið.
Þannig er það, að í Stratford
er til eitthvað, sem ekki verð-
ur slegið upp á auglýsinga-
spjald, þrátt fyrir allt sem á
gengur um nafn skáldsins.
En áin rann líka leið sína
hér, löngu áður en heimurinn
heyrði fyrst nafn Williarns
Shakespeare.
(Þýtt),