Vísir - 08.12.1943, Blaðsíða 5

VÍSIR
D r, ] uris Einar Arnórsson dómsmálaráðherra:
Saudrnog til vansæmdar og veikianar,
— saiheldni til sæmdar og styrktar.
Dr. juris Einar Arnórsson dómsmálaráðherra flutti ávarp
til þjóðarinnar í útvarpið hinn 1. desember. Gerði ráðherr-
ann þar grein fyrir helztu þáttum sjálfstæðisbaráttunar og við-
horfum nú, er lýðveldi skal stofnað. Er óhætt að fullyrða að
ræða ráðherrans hafði allt það að flytja í þessu máli er þýð-
ingu hefir fyrir þjóðina nú, enda vakti hún alþjóðarathygli.
Hefir Vísir fengið leyí'i ráðherrans til að birta ræðuna og fer
hún hér á eftir:
I dag eru liðin 25 ár síðan
dansk-íslenzk sambandslög
komu til framkvæmda. Mun
með setningu þeirra liafa verið
stigið farsælasta og afdrifarík-
asta sporið í frelsisbaráttu Is-
lendinga. Á þessu aldarfjórð-
ungsafmæli sambandslaganna,
sem einnig er ællað að verða
nokkurskonar ártíð þeirra,
sýnist hæfa að fara nokkurum
orðum um aðdraganda þeirra,
þau sjálf og það, sem við er
ætlað að taka, þegar þau verða
ekki lengur framkvæmd.
Frelsisbaráttan.
Frelsisbarátta Islendinga
hefst í raun réttri milli 1830 og
1840, er þeir börðust fyrir end-
urreisn Alþingis. En laust fyrir
1850 má þó telja hina eigin-
legu frelsisbaráttu hefjast i
sambandi við liina nýju skipun,
er þá skyldi koma á í Dan-
mörku og á komst með grund-
vallarlögum Danmerkur frá 5.
júni 1849. Þá var íslendingum
heitið því með konungsbréfi 23.
sept. 1848, að stöðu íslands „í
ríkinu“ skyldi ekki ráðið til
lykta fyrr en landsmönnum
hefði gefizt kostur á að segja
álit sitt þar um á sérstalcri
samkomu í landinu. Verkefni
þjóðfundarins 1851 átti að
vera að gefa slíkt álit. Honum
var slitið með einræðisráðstöf-
un stiftamtmanns áður en liann
fengi lokið ætlunarverki sínu.
Síðan gerist ekkert markvert
af hendi dönsku sljórnarinnar
lil lausnar málinu fyrr en á
þingunum 1867 og 1869, er
stjórnin lagði fyrir Alþingi
frumvarp um stöðu íslánds í
ríkinu. Alþingi vildi eklii fallast
á frumvörp þessi. 2. jan. 1871
setti svo ríkisþing Dana og kon-
ungur af einræði sínu „stöðu-
lögin“ svonefndu, en með þeím
fékk landið sjálfstjórn og fjár-
veitingarvald í innanlandsmál-
um sínum. ísland varð eftir
sem áður „óaðskiljanlegur
hluti Danaveldis“, eins og það
var orðað í lögunum, en hafði
enga hlutdeild í stjórn hinna
svonefndu „sameiginlegu“
mála (utanríkismála, hermála,
um konung og konungsætt o.
s. frv.). Þessum lögum var illa
tekið, einkum vegna þess,
livernig þau höfðu verið sett,
enda var þeim strax mótmælt
á Alþingi 1871. Árið 1874 var,
sem lcunnugt er, haldið hátíð-
legt 1000 ára afmæli Islands-
byggðar. 5. jan. það ár gaf kon-
ungur út stjórnarskrá íslands
u'm málefni þau, sein vera
skyldu „sérmál“ landsins sam-
kvæmt stöðulögunum. Og var
þá sett á stofn sérstakt ráðu-
neyti í Kaupmannahöfn, sem
fór með þessi mál. Var sá liátt-
ur hafður á, að dómsmálaráð-
herra Danmerkur fór með mál
þessi jafnframt sínu embætti,
og' borin voru þau upp fyrir
konung í ríkisnáði Danmerkur,
eins og dönsk mál. Milli 1880 og
1890 hefst nýr þáttur stjórnar-
baráttunnar við Dani, en eklci
er rúm til að rekja hana í ein-
stökum alriðum. Mjög fólst hún
í deilum um uppburð „sérmál-
anna“ í ríkisráði. Með breyt-
ingu á stjórnarskránni frá 1874,
sem samþykkt var til fullnaðar
á Alþingi 1903 og staðfcst var 3.
okt. s. á., vannsl það á, að
ráðuneyti íslandsmála var flutt
heim til Reykjavíkur, sérstak-
ur ráðlierra var skipaður til
meðferðar þeirra mála, sem
bæri ábyrgð fyrir Alþingi, enda
skyldi Alþingi í framkvæmd-
inni ráða skipun bans. Til þessa
tíma hafði lítið verið gert í þá
átt, er til framfara mætti telja.
En nú skiptir um. íslandsbanki
er stofnaður, sjávarútvegurinn
eflist, ritsíminn kemur, meira
fé er lagt fram til samgangna
og.menn taka að hugsa um ráð-
stafanir til að rækta og vernda
landið. Verzlun tekur að færast
á hendur innlendra manna og
félaga, en selstöðukaupmenn-
irnir dönsku hverfa smám sam-
an úr sögunni.
Ríkisráðið.
En deilur um stjórnskipun
landsins sjötnuðu þó ekki. Mál
Islands voru enn sem fyrr borin
upp fyrir konung í ríkisráði, og
olli sú meðferð miklum deil-
um. Tilraunir þær, sem gerðar
voru 1907—1908 og 1912 til
að skipa þeim málum, hertu
einungis deilurnar innanlands,
enda hafði hugmyndin um al-
geran skilnað Islands og Dan-
merkur komið upp og fengið
eigi allfáa fylgismenn. En í bili
hugsuðu raenn sér að leysa sér-
staklega tvö mál: að fá ákvæð-
inu um uppburð Islandsmála í
ríkisráði kippt út úr stjórn-
skipunarlögum frá 3. okt. 1903
og fá Islandi löggiltan fána.
Ilöfðu menn þó ekki komið sér
saman um gerð þessa fána. En
sá atburður gerðist liér á
Reykjavikurhöfn i júnímánúði
1912, að menn nokkurir höfðu
dregið upp krossfána með blá-
um lit og hvítum á smábáti sín-
um, en þetta atvik fékk svo á
foringja danska varðskipsins,
sem þá lá hér á höfninni, að
hann tók fánann af eigandan-
um. Þótli flestum þessi af-
skiptasemi óþörf og illa við
hhtandi, enda mun fánamálinu
hafa vaxið mjög fylgi fyrir
þessa ráðstöfun foringjans. Um
þessi tvö mál vannst það á, að
1913 var löggiltur svonefndur
„heimafáni“ og 1915 var ríkis-
ráðsákvæðið tekið úr sjálfri
stjórnarskránni, en þó með því
skilyrði, að raunveruleg breyt-
ing yrði ekki gerð á meðferð
málanna að þessu leyti, nema
nýrri skipun yrði jafnframt
komið á réttarsambandi land-
anna.
Samningar.
Á Alþingi 1917 komst þvi
næst skriður á fánamálið. Var
þá skorað á stjórnina að sjá
um, að íslandi yrði þegar á-
kveðinn fullkorninn siglinga-
fáni. Fór forsælisráðherra með
það mál fyrir konung haustið
1917. Fékkst málið þó ekki
frarn, en tekið var fram af liálfu
þáverandi forsætisráðherra
Danmerkur, að Danir væri nú
sem fyrr fúsir til að ganga til
samninga um sambandið milli
Islands og Danmerkur. Mun þá
liafa talazt svo til, að forsætis-
ráðherra íslands leitaði undir-
tekta íslenzkra stjórnmála-
manna um þetta atriði, er liann
lcæmi lieim. Munu þeir yfirleitt
hafa tjáð sig samningstilraun-
um hlynnta. Iiins vegar ráð-
færði forsælisráðherra Dan-
merkur sig við danska stjórn-
málamenn, og munu þeir einn-
ig liafa tekið líklega málaleitun
lians, enda sírnaði forsætisráð-
herra þessi svo hingað, að von
væri um góðan árangur og að
ráðandi væri til þess, að samn-
ingatilraunir þessar færu fram
í Reykjavik. Hinn 10. apríl 1918
var Alþingi kvatt lil samkomu,
og var það fyrra aukaþingið
1918. Meðal annars hafði það
undirbúning til væntanlegrar
samningsgerðar við Dani lil
meðferðar. Mun aðalþýðing
þessarar meðferðar liafa verið
að sameina þingflokkana um
þær kröfur, sem fram skyldi
halda. Hins vegar drógst koma
samningamaiina frá Danmörku
nokkuð vegna kosninga til ríkis-
þingsins, er fram fóru fvrra
hluta maí 1918. Síðast í sama
mánuði lagði forsætisráðherra
Dana frani í ríkisþinginu tillögu
um skipun 9 manna nefndar til
þess að laka við skýrslum for-
sætisráðlierra um sambands-
málið og gera lillögur um það.
Var sú tillaga samþykkt. Þrír
flokkar danska þingsins sam-
þykktu síðan tillögu frá meiri
hluta nefndarinnar um skipun
manna lil samninga við Islend-
inga um samband íslands og
Danmerkur, en hægri menn
vildu engan þátt taka í samn-
ingatilraunum þessum. Fjórir
menn voru valdir til samninga-
tilraunanna, og komu þeir hing-
að til lands 29. júní. Af sinni
hálfu valdi Alþingi aðra fjóra.
Byrjuðu fundirnir þegar 1.
júlí 1918, en lokið var þeim 18.
s. m. með samkomulagi um
málið. Skiluðu samningamenn-
irnir þá frumvarpi sínu með is-
lenzkum og dönskum texta, á-
samt athugasemdum, til ís-
lenzku stjórnarinnar. Frum-
varpið var afgreitt óbreytt á
síðara aukaþinginu, sem kom
saman 2. sept. 1918 og stóð lil
10. s. m., með samþykki allra
þingmanna, að undanskildum
einum í neðri og einum í efri
þingdeild. Andmælendur frv.
töldu jafnréttisákvæði 6. gr.
versta gallann á því. 19. okt.
1918 var frumvarpið síðan borið
undir atkvæði kjósenda og
greiddu 12411 atkvæði með því,
en 999 á móti. I Danmörku var
frumvarpið samþvkkt í ríkis-
þinginu með 142 atkvæðum
gegn 35. Andstæðingar frv. voru
þar liægri menn, eins og við var
búizt. Staðfesting konungs
hlaut frv. 30. nóv. 1918 og öðl-
aðist gildi daginn eftir, 1. des.
1918.
Sambandslögin.
ísland varð viðurkennt frjálst
og fullvalda ríki með sambands-
lögunum, með sameiginlegum
konungi og konungserfðum við
Danmörk. Jafnrétti skyldu ís-
lenzkir þegnar hafa við danska
í Danmörku og danskir við ís-
lenzka á íslandi, og Daninörk
skyldi fara með utanrikismál
íslands í umboði þess. Eflir 25
ár gat hvor aðili sagt samn-
ingnum upp að undangengnum
endurskoðunartilraunum, en
um það hefir verið deilt, livort
konungssambandið væri einnig
uppsegjanlegt.
Eftir nálægt 70 ára þóf hafði
jiað loksins unnizt á, að viður-
kenning fékks fyrir fullveldi
landsins, og að eftir 25 ár yrði
þj óðréttarsambandi landanna
slitið fvrir einbliða aðgerðir
annars aðiljans. Gatan var þar
með greidd algerum slcilnaði,
nema menn vilji segja, að
skilnaður hafi þá þegar verið
raunverulega framkvæmdur.
Segja verður það, að Danir hafi
3rfirleitt farið vel og viturlega
með þau mál, sem þeim voru
fengin samningstímann, en þó
virtist, einkum fyrstu árin, gæta
nokkurrar yfirþjóðarlcenndar
hjá þeim i skiptum sínum við
ísland. Þetta má engri furðu
gegna. Danir höfðu verið því
vanir að líta á Islendinga svo
sem lítilsmegandi aumingja
margar .aldir, sem vér óneitan-
lega líka vorum, þvi að örbirgð,
sem stafaði af fákunnáttu, fram-
takslevsi, óblíðu náttúrunnar,
drepsóttum og náttúruviðburð-
um, sundurlyndi vorra manna
og loks aðgerðum og aðgerða-
lejrsi skilningslitillar yfirstjórn-
ar í öðru landi, hafði kæft allt
framtak og slaðið öllum fram-
förum í vegi. Þólt nokkuð tæki
að rofa til eftir að farið var að
stjórna landinu eftir stjórnar-
skránni, verður varla sagt, að
miðöld íslenzkrar sögu lúki
fyrr en stjórn landsins í hinum
svonefndu sérmálum fluttist
inn i landið. En mestar hafa þó
framkvæmdirnar orðið síðan
1918. Þótt landið fengi fullveld-
isviðurkenningu 1918, þá verð-
ur ekki sagt, að viðurkenningin
liafi nbtið sín, ef svo mætti
segja, meðan annað ríki fór íneð
utanríkismálin, þótt í umboði
íslands væri, og með sameigin-
legum konungi. Fyrst og fremst
hefir þá komið óglöggt fram,
að fj’rirsvarið sé fyrir annað
ríki en Danmörku, og svo er
mikill munur á því fyrir Islend-
inga, sem í öðru ríki eru stadd-
ir, eða þar dveljast, að verða að
hlíta forsjá erlendra manna,
sem lítt þekkja til íslands, liafa
að vonum lítinn liug á málum
þess og litla þeklcingu, enda
fann áreiðanlega margur Islend-
ingur, sem til erindreka danskra
leitaði, til nokkurrar minni-
máttarkenndar vegna þess að
liann liefði ekki samlanda sinn
að leita til, eða að minnsta kosti
mann, sem íslenzkt ríkisvald
hefði sjálft fengið til að rækja
störf fyrir ísland og íslenzka
þegna í því ríki.
Sú liætta, sem i jafnréttis-
ákvæði sambandslaganna var
talin felast, hefir ekki opðið að
veruleika. Danir hafa ekki
þyrpzt liingað lil atvinnurekstr-
ar eða annarra álirifa. Að Fær-
eyingum undanteknum munu
þeir lítt hafa sinnt hér fiskveið-
um. Verzlunin hefir dregizt úr
höndum Dana og atvinnu í
landi liafa þeir lítt rekið hér.
Var þess varla að vænta, að
liætta stafaði af jafnréttis-
ákvæðinu. Danmörk er að
mörgu betra land en Island.
Danir eru vanir meiri þægind-
um en hér má liafa og standa
Islendingum framar í félags-
málum og menningu að mörgu
levti. En úr íslenzkum auðlind-
urn hefir dönskum kaupsýslu-
mönnum og útvegsmönnum
reynzt torfenginn auður síðari
árin, enda mun mega segja, að
þeir liafi siðari árin fyrir stríð-
ið verið hættir viðleitni allri til
auðsöflunar héðan.
Lýðveldið.
Vér höfum ákveðið að stofna
formlega lýðveldi á næsta ári.
Nú er deilt um heimiíd vora til
þess. Deilan er auðvitað milli
íslendinga. Annar flokkurinn
telur rétt og sjálfsagt að ganga
frá stofnun lýðveldis þegar á
næsla ári og setja lýðveldið
ekki síðar á stofn en 17. júní
næstkomandi. Hinn flokkurinn
vill draga þessar framkvæmdir
þar til er unnt verði að tala við
Dani eða að draga að minnsta
kosti formlega samþykkt um
stofnun lýðveldis fram yfir 17.
maí 1944, er 3 ár séu liðin síðan
samþykktin 17. maí 1941 var
gerð á alþingi. Byggir þessi
flokkur manna skoðun sína á 18'.
gr. sambl., er beimilaði bvorum
aðilja að krefjast endurslcoðun-
ar á sambl. þegar eftir 1. jan.
1940 og að segja einhliða upp
samningnum að liðnum 3 árum
frá því, er krafa um endurskoð-
un kom fram. En raunverulega
liefir engin krafa um endur-
skoðun komið fram livorki af
vorri liálfu né Dana. Yfirlýsing
alþingis 17. mai 1941 um stofn-
un lýðveldis á íslandi eigi síðar
en i styrjaldarlok er alls ekki
tilmæli um endurskoðun sam-
bandslaganna, heldur þvert á
móti yfirlýsing um það, að end-
urskoðun og samningaumleitan-
ir i þá átt skuli ekki fram fara.
Slíkt sé þýðingarlaust, því að
sjálfir liöfum vér ákveðið sam-
bandsslit. Ef fylgja skyldi bók-
staf 18. gr. sambandslaganna, þá
þyrftum vér að bíða, þar til er
Danmörk befði aftur fengið
frelsi sitt, og þá ættum vér að
krefjast endurskoðunar, og að
liðnum 3 árum þar frá loksins
að segja upp sambandslögunum
með þeim liætti, sem í 18. gr.
þeirra segir.
Fyrir því er ljóst, að þeir
menn sem láta sér nægja að
draga formlega ályktun um
sambandsslilin einungis fram
yfir 17. maí 1944, fara eklci að
samkvæmt bókstaf 18. gr. sbl.
Ef hinir svonefndu liraðskilnað-
armenn brjóta liann, þá gerir
þessi deild hinna liægfara manna
það líka. Einungis þeir liægfara
menn, sem vilja bíða þangað til
Danmörk er aftur orðin frjáls,
geta full}7rt sig fvlgja bókstaf-
lega ákvæðum 18. gr. sbl.
Þjóðréttartengslin.
Þjóðréttartengslin milli
Islands og Danmerkur eftir
skipun sambl. voru þessi, að því
leyti sem nú skiptir máli:
1. Sameiginlegur konungur og
konungsætt.
2. Meðferð utanríkismála ís-
lands af hálfu Danmerkur
samkvæmt umboði voru
eftir 7. gr. sambl.
3. Þátttaka Danmerkur í fisk-
veiðagæzlu í landhelgi Is-
lands samkvæmt 8. gr.
sambl. og
4. Ákvæði 6. gr. um jafnrétti
Dana við íslendinga á ís-
landi og Islendinga við
Dani í Danmörku og gagn-
kvæmur réttur til fislcveiða
í landhelgi beggja ríkja án
tillits til búselu þegna hvors
rikis, auk nokkurra ann-
ara jafnréttisákvæða.
Árin 1928 og 1937 samþykkti
alþingi ályktun þess efnis, að
sambandslagasamningurinn
skyldi ekki verða endurnýjaður
að samningstímanum liðnum
og 17. maí 1941 lýsti alþingi
meðal annárs hinu sama, enda
þótt ekki þætti þá timabært að
ganga frá formlegum sam-
bandsslitum vegna ríkjandi á-
stands, enda slcyldi því ekki
frestað lengur en til ófriðarloka.
Áh’ktun þessa tilkj’nnti svo ís-
lenzka stjórnin þegar bæði kon-
ungi og dönsku stjórninni.
Þegar Danmörk var hertékin
9. apríl 1940 yarð konungi ó-
kleift að fara með konungsvald
fyrir Island og dönsku stjórn-
inni varð einnig ókleif að rækja
meðferð utanríkismála vorra og
landhelgisgæzlu. Hér var al-
mennur (objektiv) ómöguleiki
til tálmunar, ómöguleiki, sem
hvorki konungi né dönsku
stjórninni varð sök á gefin. En
þessi ómöguleiki skapaði Islandi
ótvíræðan og óvéfengdan rétt
til að talca öll þessi þrjú mál í
sínar hendur, sem og var gert
samkvæmt ályktun alþingis 10.
apríl 1940. Hinn 10. april 1944
hefir Island því sjálft liaft mál
þessi þrjú algerlega í höndurn
Miðvikudaginn 8. desemberl943
sér. Hefir þar með skapazt á-
stand, sem íslendingar eru orðn-
ir vanir, una vel og engum
þeirra kemur til hugar að In-evta
með frjálsum vilja. Þetta vita
Danir, eins og áður er sagt, og
þeir liafa enga ástæðu til þess
að halda, að oss sé ekki full al-
vara. En úr því að svo er,1 þá
virðist allt viðtal við þá og saran-
ingaumleitanir um þau atriði
algerlega þýðingarlaust. Fyrir-
fram er vitað, að vér munum
ekki fara að semja af oss það
frelsi, sem rás viðburðanna
hefir fært oss og vér höfum
fyllsta rétt til að halda, livernig
sem mönnum þóknast að skýra
18. gr. sambl.
Iíonungssambandið.
Yarðandi konungssambandið
má sérstaklega taka þetta fram:
Um það hefir verið deilt, hvort
uppsagnarálcvæði 18. gr. sambl.
tækju til konungssambandsins.
Knud Berlin telur þau einnig
eiga við konungssambandið, en
sumir Islendingar liafa ekki tal-
ið þau gera það. En deila um
þetta vii’ðist þýðingarlaus, eins
og málum er nú komið. Það
mun viðurkennt með lýðræðis-
þjóðum — og’ vist líka að meg-
instefnu til með einræðisþjóð-
um — að livert ríki megi sjálft
ráða stjórnskipun sinni, hvort
það lætur æðsta valdhafa sinn
vera kosinn eða taka vald sitt
fyrir erfðir. Lýðræðisríkin, sem
vænlanlega ráða slefnunni eftir
striðið, geta því elcki farið að
hlutast til um ákvarðanir vorar
í því efni. Danska þjóðin getur
af sömu ástæðu eklci farið að
skipla sér af ákvörðun vorri í
þá átt. Hún mun lika skilja það
vel, eftir að hún er frjáls orðin,
að vér viljum sjálfir ráða stjórn-
skipun vorri, eins og danska
þjóðin vill ráða sinni. Hún hef-
ir jafnlítinn rétt til að lilutast
um þetta höfuðmál vort sem vér
höfðum til íhlutunar um sam-
svarandi mál hennar. Iiún hefir
engra réttmætra hagsmuna að
gæta um stjórnartilhögun vora.
Ef liúri telur sig liafa nokkra
slíka hagsmuni, þá kæmu þar
einungis fram leifar gamallar
j'firþj óðarkenndar, sem vér get-
um ekkert tillit tekið til. Um
konung sjálfan þykir málið við-
kvæmara. En þegar það mál er
athugað rólega og lilej'pidóma-
laust, þá verður það einnig of-
ur einfalt. Vér höfum sjálfir
liaft æðsla vald og æðsta fyrir-
svar í landinu sjálfu nær 4 ár
og í liöndum islenzks manns.
Oss hefir líkað það vel og vér
viljum ekki flytja það aftur úr
landinu í liendur manns af öðru
þjóðerni og annari tungu,
liversu ágætur sem hann er að
öðru leyti. Vér vitum það líka,
að með æðsta fyrirsvari erlends
manns í öðru miklu stærra riki
verður Island jafnan í skuggan-
um af því riki, hversu góðviliað-
ur og mikilhæfur sem handhafi
fyrirsvársvaldsins er. Oss
mundi nú þykja það fjarstæða,
ef vér skj'ldum af nýju þurfa
að sækja undirskrift æðsta vald-
hafans undir hvað eina, lög og
annað, suður að Eyrarsundi. Er
engin ástæða til að efasf um, að
konungur skilji þetta allt eigi
síður en vér. .
Landhelgisgæzla
og utanríkismál.
Um brottfall þátltöku Dan-
merkur í íslenzkri landhelgis-
gæzlu er óþarfi að tala. Dan-
mörk hefir þar engra hagsmuna
að gæta og mundu Danir sizt
seilast til slíkra gæzlu að stj-rj-
öld lokinni.
Um meðferð utanríkismál-
anna er svipað að segja. Dan-
mörk hefir enga liagsmuni í
meðferð þeirra. Sakir vfirþjóð-
arkenndar þeirka 1918 urðum
vér meðal annars að kaupa full-
veldisviðurkenningu þeirra með
því að selja þeim i liendur um-
boð til meðferðar utanríldsmála