Vísir - 19.09.1958, Síða 9

Vísir - 19.09.1958, Síða 9
Föstudaginn 19. september 1958 VÍSIR Afómöyin 12:' kenningu Meitners og Frisch og sú, sem fæst, þegar 2.500.00(1 isiirðír frá óiir. Iréfi fll... smáíssl af ío’arfai jafngðdir 2,509, ,L siii m P isvtrónurnar, seifi im yyJÖ vopnanna. !*«,!! ter m arnan. — una ÆfíÍB' fCitB'istiaBa. SÞahíerup Ik&eh. Þótt maður sé búinn allrafull- ; heims (Hahn og Strassmann komnustu rannsóknaríækjum, cr voru reyndar efnafræðingar) ekki auðvelt að gera sér grein ' voru sarhmála u.m það, að tæp- fyrir því hvað er að gerast, þeg- lega væri hægt að „kljúía“ svo ar atóm klofnar. Þetta ráku þeir | stóra kjarna sem úraníumkjarna sig á vísindamennirnir, sem | þ.e.a.s. skipta þeim í tvo jafn fengust við að „skjóta“ nevtrón- um á úraníum-kjarna á árunum 1934—1939. Hér komu margir við sögu. Fyrst og fremst var það Fermi í Róm, en auk hans voru það Þjóðverjarnir Hahn, Strassmann og Lise Meitner, sem unnu í Kaiser Wilhelm stofnuninni í Berlin. Jafnskjótt og þau fréttu um úraníumtilraunir Fermis og þá óvissu, sem var um árangur þessara tilrauna, hófust þeir handa um samskonar tilraunir. Þau reyndust þó engu snjallari Italanum. Ef til vill var það vegna þess að þau fengu engan frið við vinnu sína. Svo vildi til, að Lise Meitner var gyðingur og stóra hluta. Það mætti að vísu kljúfa minni og léttari kjarna, eins og Cockcroít og Walton höfðu gert við lithiumkjarnann árið 1919, en stóru kjarnarnir voru áreiðanlega of harðir. Þess vegna lá við að þeir heiðursmenn irnir, Hahn og Strassmann, yrðu móðgaðir þegar frú Joliot Curie og samverkamaður hennar Sav- itch skýrðu frá því árið 1938, að það, sem Þjóðverjarnir héldu að væri radíum, væri í raun og veru barium, eða nánar tiltekið bar- ium 138. Úraníum hefur 92 prótónur, eins og áður segir, og radíum 88, en barium 56. Það má því prótónur er krypton-kjarni. Þannig hefur úraníumkjarninn skipzt í einn barium- og einn krypton-kjarna. Fyrir utan pró- tónur sínar hefur úraníumkjarn- inn 146 nevtrónur (ef um er að ræða úranium 238). Barium- kjarni (barium 138) hefur aftur á móti 82 nevtrónur, en krypton- 'kjarni (krypton 83) aðeins 47. Nú eru 82 plús 47 aðeins 129 og 129 er 17 minna en 146. Hvað hefur þá orðið af þessum 17 nev- trónxim? Jú, maður verður líka að reikna með nevtrónunni, sam skotið var með. Hvað hefur þá orðið af hinum 18 týndu nev- trónum? Það getur ekki hafa skeð neitt annað en það, að þær hafa losn- að — orðið frjálsar — við klofn- inginn, og sú orka, sem þá hefur leyzt úr læðingi hefur „rokið út í veður og vind“. En þetta er af- ar athyglisvert, því að þcssar með tilraunum. 1 Þannig var mál með vexti, að skömmu eftir að Meitner og Frisch höfðu rætt við Bohr um hugmyndir sínar fór hann til New York. Hann kom til Nevv York 16. janúar og strax eítir komu sína þangað skýrði hann ameriskum félögum sínum írá hinúm nýju kenningum Meitners og Frisch. Hinir araerísku vís- indamenn létu hendu.r standa fram úr ermum og brátt tókst smálestir af kolum er brennt. Vopn vopr.anna oða orka j fil friðsamlegi’a starfa? En það er hægara sagt en gert. Úraníum er margskonar. Til eru ýmiskonar úraníumísó- tópar, þar á meðol úraníum 238 og úraníum 23 Var hægt að kljúfa hvaða úraniumísctcp,- sem vera skyldí. Niels Bohr kom nú. enn á. nýj til skjalanna. Bohr dyaldist í þeim roeð tilraunum sÖium ao Bandarikjunum fram í maí 1939 ganga úr skugga ura, að hér var og í samvinnu við hinn amerislia fariö með rétt mál. Hröðuðu þe;r félaga sinn, Wheeler, fann hann. svo tilraunum sinuro, að þeir svarið: Kjarninn í úraníum 235 gáiu sent „Nature" símskeyti er kljúfanlegur, en ekki kjarn- um árangurinn það timalega, að inn j úraníum 238 -— aö minnsta það var hægt að birta orðsend- kosti ekki með venjulegri nev- ingu þeiira í sama tölublaðinu, trónuskothríð. Kér koni lika sem íiutt: greinargerð Meitners fram skýringin a því, hversvegna' og Fnschs. j nauðsynlegt var að hemla nev- Nú varð uppi fótur og fit í trónurnar; ef það var ekki gert, mörgum löndum og allt bar að sleyptu kjarnarnir úr úraníum sama brunni: Kenningar Meitn-, næsil!rn allar nevtrónurnar. ers og Frischs fengu hvarvetna 1 úena var ekki beinlinis upp- staðfestingu. I örvandi, því eins og kunnugt er, Tilkynning kom frá von Hai_ Ur úranium frekar sjaidgæft efni ban, Joliot og Kowarski í Frakk- segja, að úraniumkjarninn hafi það var því engin furða þótt í rauninni ldofnað í tvo næstum nevtrónur, sem losnuðu, hljóta henni fyndist sér ekki vært I því jafna hluta. | þá að geta klofið aðra úraníum- Þýzkalandi Hitlers. Átti hún þar I Þjóðverjarnir kepptust nú við ^ kjarna og þar með losað enn þá að sannreyna þessa fullyrðingu, fleiri nevtrónur, sem síðan gætu og í janúar 1939 urðu þeir að við-1 klofið enn þá fleiri kjarna. Á ritgerð, sem þeir birtu í tímarit-1 þennan hátt hljóta að eiga sér sammerkt með Fermi, sem ekki1 þoldi dvölina á Italíu Mussolinis, og svo rak að því, að hún fetaði í fótspor margra annara vísinda- manna frá Mið-Evrópu: Hún flýði land ásamt öðrum merkum, þýzkum atómsérfræðingi, dr. O. Frisch, og lagði leið sína til [ eitthvað, að veitt voru Nóbels- Kaupmannahafnar. Þar fengu þau bæði athvarf og vinnu við Niels Bohr stofnunina, unz Lise Meitner var boðin staða í Stokk- hólmi og fluttist þangað. Þegar á allt er litið, er það inu „Naturwissenschaften", að þeir hefðu í rauninni klofið úr- aníumkjarna. Það hefur sennilega róað þá verðlaun fyrir þetta afrek, en ekki munu þeir þó hafa skilið þýðingu þessarar mikilvægu stað reyndar til fulls. Þýðing stað keðjuálirif og samtímis mun mikil orka leysast úr læðingi. Hér opnast þá leið til þess að afla orku, sem er óendanlega miklu meiri en sú orka, sem notuð var í upphafi til að koma fyrsta klofningnum af stað. Óhemju orkumagn. I sama tölublaði tímaritsins „Nature" birtist einnig skeyti landi, Fljerov og Petrazjak í Rússlandi, og Fermi, sem nú var kominn til Bandarrkjanna, en hann gat bætt því við, að betri árangur næðist, ef dregið væri úr hraða þeirra nevtróna, sem losnuðu — not^.ir á þær eins- konar hemill (moderator). Það var eins og úraníumkjarnarnir, sem átti að hitt, vildu „gleypa" nevtrónurnar. Sem hemil, til að draga úr hraða nevtrónanna, mátti t.d. nota þungt vatn eða grafit. Seinna kom líka í Ijós, að það var nauðsynlegt aðnota slíkan í náttúrunni —• í einni smálest af bikbleidi eru t.d. sjaldan meira en um tvö kíló, en auk þess er isótópurinn úraníum 235 enn þá sjaldgæfari. I 1000 gr. af hreinu úraníum er 993 gr. af úraníum 238, en aðeins 7 gr. af úranium 235. Bohr og Wheeler gátu þó hugg að sig við eitt: Það ætti að vera hægt — eins og Fermi hafði haft hugboð um — að láta kjarnana i úraníum 238 gleypa fyrst eina nevtrónu og síðan aðra; þá fengi maður fyrst .alveg nýtt frum- efni (þegar þetta frumefni var svo búið til á þennan hátt, var hemil og ef maður notaði hann, Því seíiö nafnið neptúnium) og \ issulega merkilegt, að Hitler og icjarnaklofningsins. Mussohni skyldi verða það á, J Á hinn bóginn var Lise Meitn-1 írá tveimur amerískum vísinda að flæma einmitt þessa þremenn,] er og Frisch fullljóst hvað hér nxönnum, þar sem þeir staðhæfa inga, Meitner, Frisch og Fermi, úr landi. I>egar Þjóðverjar klufu atómkjarnann. En Hahn og Strassmann voru kyrrir í Berlín og reyndu að kom ast að því hvaða öreindir það voru, sem mynduðust, þegar skot ið var á atómkjarna. Það leit út fyrir, að hér væri um að ræða eindir, sem væru talsvert minni en úraníum kjarnar, og Þjóð- verjarnir komust að lokum að raun um, að þetta voru kjarnar eins eða annars radíum-ísótóps, auk nokkurra frjálsra nevtróna, prótóna eða þ.u.l. Reyndar var þetta ekki ósennileg skýring. Úraníumkjarni hefur 92 prótón- ur og radíumkjarni 88 og það er 10 nevtrónum fleira í úraniu.m en radium (það fer reyndar eft- ir því hvaða ísótóp er um að ræða). Ef maður t.d. klýfur tvær alfa-eindir (í hverri þeirra eru 2 prótónur og 2 nevtrónur) og 5—6 frjálsar nevtrónur úr úran- íumkjarna, þá fengi maður ein- mitt einn radíumkjarna. Þetta var ekki fjarri lagi, ekki sízt, þar sem fremstu eðlisfræðingar fékkst góður árangur. Eí klofinn var einn einstakur kjarni, breytt- ist 0.91 af þúsundi af „massan- um“ eða efninu í hreina orku (sem hiti eða þrýstingur); það var sama og 200 miUjónir elek- trónvolta! Þetta var eitthvað annað en þessar 17 milljónir elektrón- volta, sem Cockcroft og Walton höfðu náð með því að „rispa“ eitt lithiumatóm, að maður ekki nefni þau örfáu elektrónuvolt, sem losna, þegar ein elektróna er rifin út úr „skel“ atóms. síðan yrði þetta að enn nýju frumefni (það fékk nafnið plút- ónium) og þetta síðar nefnda ætti þá að vera alveg eins kljúf- anlegt og úranium 235. En þetía var nú fyrst og fremst hugmynd. Hvernig kæmist þettá í ■'framkvæmd? Ef gífurlega mikið kjarnorku- magn losnaði á svipstundu, hlyti það að valda ægilegri spreng- ingu. Gæti maður þá e.t.v. notað úraníum sem sprengiefni í eins- konar atómsprengju? Ef á hinn bóginn væri hægt að láta þetta gífurlega orkumagn losna af var um að vera. Strax og Lise Meitner hafði lesið ritgerðina í „Naturw.issen- schaften“ datt henni ráð í hug, og hún ræddi hugmynd sína taf- arlaust við Frisch, en síðan gengu þau á fund Niels Bohrs. Hann staðfesti, að þau hefðu rétt fyrir sér. Skömmu áður hafði ungverskur vísindamaður skýrt Bohr frá kjarnakloíningn- um. Hann hét Szilard og hafði flúið frá Þýzkalandi til Kaup- mannahafnar, en haldið síðan áfram ferð sinni til Bandaríkj- anna. Þegar hér var komið sögu sendu þau Meitner og Frisch sameiginlega bréf til brezka tíma ritsins ,,Nature“. Þetta bréf var dagsett i Kaupmannahöfn 16, janúar 1939 og birt 11. febrúar s.á. 1 bréfi þessu slógu þau fram þeirri fræðikenningu, sem nú skal rakin stuttlega: — Þegar úraníumkjarni klofn- ar, en hann hefur 92 prótónur, eins og kunnugt er, og annar hlutinn verður að bariumkjarna, sem hefur 56 prótónur, hljóta 36 prótónur að vera í hinum hlut- anum, en kjarni, sem hefur 36 Þetta þýddi, að klyfi maður . rainni skyndingu og l’.emja það, alla kjarnana í einni smálest af væri e.t.v. hægt að nýta það sem þeim hafi tekist að sanna úraníum, fengist jafn mikil orka Frh. á 11 Feliibylljir eru tíðir í Japan, og valda oft miklu tjóni. Leitast Japanir við að þjálfa björgujiar- sveitir, er geta komið að nokkru gagni, er fárviðri geisar og segir í textanum með þessari mynd, að þar sjáist björgunarlið á æfingu. j

x

Vísir

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Vísir
https://timarit.is/publication/54

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.