Morgunblaðið - 29.07.1925, Side 5

MORGUNBLAÐIÐ
Aukabl. Morgunbl. 29. júlí 1925.
Seðlabankinn.
Rœða Björns Kristjánssonar alþingísmanns i Efri
deild Alþingis 27. april s. I.
Jeg ætlaði mjer ekki að taka
til máls í þessu máli, en láta álit
mitt nægja. En þar sem mjer
finst, að hæstv. fjármálaráðherra
(J. Þorl.) hafi tekið því svo f jarri
að láta athuga þetta stórmál í
nefnd til næsta þings, sem jeg
tel bráðnauðsynleg't, þá vil jeg
þó segja nokkur orð.
par sem umræðurnar eru orðn-
ar svo langar um þetta mál og
að framsögumaður meiri klutans
(S. E.) hefir svo rækilega svai’að
því, sem fram er komið til and-
mæla, þá vil jeg aðeins fara fá-
einum orðum um þau atriði, sem
hæstv. fjármálaráðherra (J. Þorl.)
virðist leggja mesta áhersln á.
pað sem hæstv. fjármáíaráð-
herra virðist leggja mesta áherslu
á, er, að seðlabankinn geti haldið
genginu sem stöðugustu næstu ár-
in, og að bankinn safni sjer er:
lendis fje í þessu skyni. Ennfrem-
ui að draga úr lánveitingum, er
þörf er á, og að kjáfpa í viðlög-
um. Og þetta telur hæstvirtur
fjármálaráðherra gerlegt, ef bank-
inn liafi inikið fje til umráða.
petta virðist mjer vera mergur-
inn málsins lijá honum i öllu því,
sem hann hefir sagt, og á því
byggir hann andstöðu sína gegn
sjerstakri seðlastofnun eða sjer-
stökuin seðlabanka, sem hafi of
lítið afl til að framkvæma þetta.
Mjer virðist því vera aðalatrið-
ið í þessu máli, að athuga gaum-
gæfilega, livort þessar höfuðá-
stæður, og í raun og veru einu
ástæður, eru á nægum og traust-
um rökum bygðar. I nefndaraliti
minni hlutans hefi jeg leitt hjer
rök að því, að reynslan liafi
sýnt, að seðlabankar erlendis geti
ekki ráðið við gengið. Og liafa
þeir þó miklu meiri möguleika til
þess en bankar vorir geta nokk-
urn tíma haft. Og káttv. frsm.
meiri hl. (S. E.) hefir jafn greini-
lega sýnt fram á, að seðlabank-
arnir erlendis geti ekki gert
þetta. pað eina, sem þeir geta
gert, er að sjá um að seðlar þeirra
sjeu löglega gulltrygðir, svo þeir
missi ekki traust almennings og
verið þó noklkur hemill á því, að
of mikið sje lánað. Við háttv.
framsögurnaður (S.E.) og jeg
höfum fært skýr Tök að því, að
SVona reynist þetta erlendis.
En hvernig er vor eigin reynsla
í þessu efni? Hún ætti þó að vera
óiýgnust. Síðan árið 1905 höfum
vjer liaft seðlabanka. Bankastjór-
ar þess banka hafa verið það
vanir slíkum störfum, að menn
munu ekki geta gert sjer vonir
um, að bankastjórar yfirleitt í
voru landi reki öllu betur seðla-
bankastarfsemi, en stjórn þess
banka gerði, og dettur mjer þó
ekki í hug að liæla henni fyrir
góða seðlaban'kastjórn. Að lögum
hafði banki þessi sterka yfir-
stjórn, bankaráð 7 inanna, með
sjálfum forsætisráðherra jafnan
sem formanni, og þrjá þingvalda
bankaráðsmenn. Á árunhni 1905
til 1918 gekk alt í ljúfa löð. —
Gjaldeyririnn eða seðlarn'n- li.jdd-
ust í fullu verði. En ár.ð 1919
— eitthvert það besta Vorslun-
arár, sem vjer höfum hafj, fyrir
utan árið í fyrra — þá ske5i það,
að seðlabankinn komst í skuld er-
lendis, sem nam 8,719,826 kr.
Bankinn hafði sem sje alls ekki
gætt þess að nota góðærið til þess
að safna sjer fje erlendis og að
draga úr útlánum, til þess að
geta mætt lakari árum. En þrátt
fyrir þetta fellur ltrónan íslenska
ekki þetta árið.
Næsta ár, 1920, getur bankinn
heldur ekki borgað neitt að mun.
Skuldir erlendis voru þá í árs-
lok kr, 7,704,233,00. Upp frá því
fara seðlar bankans að falla. Og
enginn efi er á, að bankinn hefði
þá orðið að leggjast niður, hefði
landssjóðurinn ek'ki komið honum
til lijálpar. Og alveg eins hefði
•farið fyrir Landsbankanum litlu
síðar, eða 1923, ef ríkissjóðurinn
hefði ekki hlaupið undir baggann.
Slík er okkar reynsla!
En nú kunna menn að segja, að
það væri von, að svona færi, þar
sem bankinn kafi haft svona lítið
fje að vinna með, og er þá rjett
að athuga það.
petta sama ár, 1919 í árslokin,
hafði bankinn hlutafje 4^ milj.
kr., sparisjóðsfje -yfir 12 milj. kr.
og lilaupareikningsfje 9 milj.
petta er allálitleg upphæð, 26
milj. kr. eða álíka og Landsbank-
iun hafði í árslok 1923. En á ár*
inu 1920 missir bankinn nálega
helminginn af þessu sparisjóðs-
fje, en hlaupareikningsfjeð vex
um hálfa miljón kr. En þrátt fyr-
ii þessa reynslu vor sjálfra, á að
þyggja nýjan seðlabanka á sama
grundvellinum og honum lakari,
þar sem Landsbankinn hefir nú
helmingi meira sparisjóðsfje. Og
á sparisjóðsfjenu á þá aðallega
að byggja gengið á krónu vorri,
og að byggja inneignina erlendis.
Tel jeg þetta of veikan grund-
völl. En svo' kemur hitt atriðið,
sem liáttv. frsm. (S. E.) hefir svo
rækilega bent á. Islandsbanki á
nú að draga inn eina miljón kr.
árlega, og hefir þegar dregið tvær
inn. Út úr frv. eru dregin þau
tryggingarákvæði, sem sett voru
fyrir því í frv. í fyrra að ís-
landsbanki geti endurselt víxla í
Landsban'kanum fyrir þau kjör,
sem geta borgað sig fyrir banka,
og að geta fengið þar stórt reikn-
ingslán. Bankinn er því samkv.
frumvarpinu skilinn eftir alveg í
lausu lofti, þó hann eigi að draga
inn eina miljón króna á ári í seðl-
um fyrst um sinn. íalandsbanki á
því alt undir náð eða ónáð keppi-
nauts síns, Landsb., hvort hann get
ur selt þar víxla sína eða ekki.
Og þessi keppinautur íslands-
banka á éftir sem áður að vera
keppinautur hans á öllum svið-
um, sem er gagnstætt því, sem
gerist um seðlabanka erlendis. Vel
getur verið, að hæstv. fjármála-
ráðherra, með sínum mikla dugn-
aði, geti greitt úr þessu í bili, en
jeg get ékki vænst þess, að hann
verði mosavaxinn í þessari stöðu,
fremur’ en aðrir fjármálaráðherr-
ar.
Landsbankinn er þannig bygð-
ur, að hann getur aldrei orðið
seðlabanki á þann hátt, sem seðla-
bankar erlendis eru, sem eiga alt
á því þurra, og reka að meira
leytinu þau viðskifti sem aðrir
bankar reka ekki. peir eru því á
sárfáum sviðum keppinautar hinna
bankanna. En jeg sje ekki betur
en að Landsbankinn verði að hafa
allar klær í frammi til þess að
græða fje upp í töp sín og skuld-
ir, og að sú samkeppni geti orðið
svo illvíg, að aðrir bankar kjósi
heldur að búa að sínu, en að eiga
líf sitt eða tilveru undir seðla-
bankanum.
Við erum fámenn þjóð; hver
þekkir annan, og baráttan er
liörð fyrir tilverunni. Menn eru
því altaf með lífið í lúkunum um
það, að aðrir skaði þá ekki. Og
sjálfsbjargarleiðunum vilja menn
halda sem heimulegustum. Jeg tel
því víst að hinir betri viðskifta-
menn bankanna kæri sig ekki um
að láta víxla sína t. d. í íslands-
banka fara til Landsban'kans, sem
allir vita að er hreinn keppinaut-
ur íslandsbanka. pessar kringum-
stæður geta valdið því, að Is-
landsbanki verði með hröðum
skrefum að draga inn lán sín, svo
að liann geti með eigin fje full-
nægt þörfum sinna góðu viðskifta-
manna.
Og auðvitað verða þeir minni
máttar framleiðendur og aðrir
fyrir því að missa samband sitt
við íslandsbanka. En hvar fá þeir
þá hjálp? Tæplega hjá Lands-
bankanum, sem á nú að fara var-
lega. Hjer er því stefnt til að
minka framleiðsluna, minka út-
flutninginn.
Og hvaða áhrif hefir það á gildi
krónu vorrar og hag landsins?
Jeg hefi velt þessari spurn-
ingif fyrir mjer, og jeg sje ekki
betur en að íslandsbanki verði að
draga lán sín inn, jafnótt oghann
dregur inn seðla sína. Hann verð-
ur því að leggja alla áhersluna
á, að gera sig óháðan Ikeppinaut
sínum. Og það inundi- jeg gera,
væri jeg bankastjóri í þeim banka.
En vitanlega hlýtur það að hafa
sorglegar afleiðingar fyrir vio-
skiftalífið í landinu og hag lands-
ins yfirleitt. Jeg teldi enga á-
byrgð hvíla á mjer til þess að
bjarga þeim minni máttar fram-
leiðendum og öðrum, ef jeg væri
búinn að sjá, að þingið sjálft
hefði ekki hugsun á því eða vilja
til þess.
En öllu þessu mætti afstýra, ef
seðlastofnunin væri sjerstök eða
að stofnaður væri sjerstakur seðla-
banki, sem styddi báða bankana
og hefði annaðhvort lítil viðskifti
önnur en að styðja bankana, eða
alls engin, eins og seðlastofnun
m)ín var fyrirhuguð í fyrra, þá
gætu báðir bankarnir unnið með
fullum krafti, eins og hingað til,
án þess að nokfkur truflun komist
á. Og þessi skoðun mín hefir skap-
ast af reynslu og minna af bók-
viti, því það er ekki einhlýtt. í
þessum sökum.
Jeg sný mjer því næst að Lands-
bankanum, sem eftir frv. á að
verða seðlabanki. Ef hann starfar
sem raunverulegur seðlabanki, þá
hlýtur hann þegar í stað að tak-
marka mjög lánsstarfsemi sína,
eins og aðrir seðlabankar gera.
Hann má því hvorld lána fje til
vafasamrar útgerðar, hæpinnar
verslunar eða yfir höfuð til vafa-
samra fyrirtækja. Tryggingarnar
verða að vera af bestu tegund, ef
hann á að verða sem seðlabanki.
Nú hefir hann síðarí árin lánað
bankinn, og geri jeg ekki ráð fyr-
ir, að órannsökuðu máli, að það
sje nema lltið brot. af útistand-
andi skuldum hans um áramót,
sem sjeu svo vel trygðar, eða lán-
að til svo stutts tíma, að sam-
rýmst geti seðlabanka. Sá banki
hlýtur því einnig að draga saman
seglin, svo framárl. sem hapn á
að reka viðskifti sín álíka tryggi-
lega og aðrir seðlabankar gera,
sem vitanlega verður að gera
kröfur til. En það skapar nýja
áhættu fyrir gildi íslenskrar kr.,
áhættu fyrir því, að minna sje
flutt út.
Jeg játa, að hugsjón hæstv.
fjármálaráðherra er fögur og í
sjálfu sjer rjett, að vilja láta
seðlabankann safna inneignum er-
lendis á góðu árunum; en það
má ekki gerast á þann hátt, alt í
einu að hefta frainleiðsluna, eins ;
og hjer mundi verða raunin á. :
Sjerstakur seðlabanki gæti unnið
nokkuð af þessu hlutverki, og
bankarnir sjálfir, þó þeir enga
seðla liafi. En enginn banki
getur þó mætt verulegum gengis-
sveiflum, eins og reynslan sýnir.
Á meðan við Björn Sigurðsson
vorum bankastjórar, árin 1910—
1918, átti Landsbankinn altaf inni
erlendis um nýjár, og ipneignin
óx, eftir því sem árin liðu og
bankaviðskiítin Stækkuðu, eins og
sjá má af bankareikningunum fpá
þeim árum. Þannig eiga bankarn-
ir „að disponera“, ef rjett er að
farið, og það er mögulegt. Og
það er altaf mögulegt á vemju-
legum tímum.
Nú er á milli tvenns að velja:
að stofna sjerstakan seðiabanka,
sem útheimtir minna fjárframlag
frá ríkissjóði, en ef Landsbank-
anum verður afhentur seðlaút-
gáfurjetturinn, nýjan seðlabanka,
sem truflar ekki í neinu viðskifta-
lífið eða starfsemi bankanna, en
styður þó hvorttveggja, — eða
þá hitt, að afhenda Landsbank-
anum seðlaúfgáfuna, með allri
þeirri truflun, sem það veldur, og
sem jeg hefi nú stuttlega lýst.
Yalið ætti ekki að vera vanda-
samt, þótt seðlabfenkinn sje lítill,
þá getur hann unnið þrent: að
halda seðlum sínum nægilega gull
trygðum, svo almenningur hjer og
erlendis geti haft fult traust
þeim; í öðru lagi a$ verka sem
hemill á of ðra framtakssemi
manna, að of nýkið af seðlum sje
gefið út í landinu; og í þriðja
lagi að ráða vöxtunum í landinu.
petta tel jeg höfnðatriðin.
Hitt vegur minna í mínum aug
um, hvort hann á inni erlendis
miljóninni meira eða minna, er
misæiú koma, þvi. sú inneign verð-
ur aldrei fullnægjandi þegar veru-
Íega út af ber. Yið sjáum, að þótt
landið eða bankarnir skuldi nokkr
ar miljónir, þá gerir það ekkert
til, meðan landið hefur traust, og
meðan framleiðslam er nægile'g.
pað fellir ekki krónuna í gildi.
pess vegna er meira áríðandi að
leggja alla áhersluna á að styrkja
og auka framjeiðsltma í landinu,
þannig, að vjer getum ávalt flurtt
meira út en inn. pað eitt getur
fyrirbygt allar óhagstæðar geng-
issveiflur, ef seðlaútgáfu er hald-
ið í hófi. En mjer vírðist, frum-
varpið stefna í gagnstæða átt.
Með þessari greinargerð og grein
argerð minni í áliti mínu á þskj.
engu síður djarflega en hpm 1367 vænti jeg að hæstv. fjrh.
afsaki, þótt jeg hafi ekki
getað orðið honum sammála í
þessu máli. Ætli maður sjer að
láta seðlabankann verða lífvörð
gegn öllum gengissveiflum, eins
og- hæstvirtur fjármálaráðh. og
ráðunautur hans, próf. Axel Niel-
sen ætl-ast til, þá verður bankinn
að eiga eigið fje svo tugum milj.
skiftir, og sem hann gerir lítið
annað við, en að, ptJBsa upp á
gengissveiflur bæði nú og máske
eftir 50—100 ár að ný heimstyr-
jöld kann að skella á. En sú
trygging yrði vissulega dýr, og
dýrari en að selja svo mikinn gull-
forða fyrir seðlunum, að hægt sje
að leysa þá inn ef með þarf, en
sem menn veigra sjer þó við.
Jeg hefi jafnan litið svo á, að
framleiðsla og hæfileg takmörkun
seðlaútgáfunnar gæti fyrirbygt
verðfall gjaldeyrisins og að við
gætum aldrei hugsað til að hafa
svo fjesterkan seðlabanka, að geta
ráðið neinu verulegu þar um, er
í óefni er komið. pessvegna hefi
jeg ekki einu sinni minst á þá
hlið í umtali mínu um stofnun
seðlastofnunar eða seðlabanka, að
hann gæti skaðast þarna á verði.
Hinsvegar vissi jeg, að alt annað
gátu þessarar stofnanir uppfylt,
svo sem að hafa seðla sína vel
gulltrygða, að vera hemill á of
öra framtakssemi o. s. frv., það
finst mjer vera það eina, sem
hægt er að ráða við. Hitt er meira
bókvit (theoria), að hugsa sjer að
ráða nokkru um gengið aðeins
með sparisjóðsfje. pað er ekki
með bönkum eða peningum einum,
sem hægt er að ráða genginu,
heldur ipeð nægri framleiðslu.
Mál þetta hefir nú mjög skýrst
við umræðurnar, og væri mjög
æskilegt að það yrði ekki gert að
neinu flokksmáli. Höfum við meiri
hl. nefndarinnar lagt grundvöll-
inn undir það, að svo verði ekki,
þar s^pi meiri hl. er úr þremur
stj órnmálaflokkum. Jeg vænti því
að ekkert Ikapp komi fram frá
hæstv. stjórn eða flokkufram um
málið. Málið er stórmál og þarí
því skynsemin að geta til fulls
notið sín. En hætt er við, að hún
geti það tæplega, ef kapp kemst
inn í málið. Það er mín fqst
trú og ven, að aliir flokkar geti
unnið saman úm málið í ein-
drægni, því þá verður niðurstaðan
væntanlega best.
Ef dagskráin verður feld, og
brtt. hv. þm. Vestm. koma undir
atkv., þá greiði jeg atkvæði á
móti tveim fyrstu brtt., en með
þeirri síðustu. Jeg veit sem gje
ekki dæmi til þess, að opinberum
sjóðum hafi verið leyft annar-
staðar að kaupa hluti í hlutafje-
lagi með takmarkaðri ábyrgð. Jeg
veit þess hvergi dæmi nema á ís*
landi, »g þaa dæmi eru ekki fög-
ur. Opinberir sjóðir mega ekki
kaupa önnur brjef en ríkisskulda-
brjef, eða veðdeildarbrjef, (obli*
gationir.)
Svo vildi jeg víkja að einu at-
riði ennþa, sem hæstv. fjrh. tal-
aði um. Hann lagði mikla áherslu
á, að það væri ótækt, að ríkið
hefði fleiri banka en einn, og
þess vegna væri það ótækt að
stofna sjerstakan seðlabanka, þar
sem landsbankinn væri ríkisins
eign. Jeg get bent hæstv. fjrh. á
einfalda ráðningu á þessu. pað
er ekki annað en að breyta nafni
Landsbankans og kalla hann