Morgunblaðið - 05.07.1940, Blaðsíða 4

MORGUNBLAÐIÐ
4
jiiiiHiiiiiiimiiiiiiiiiiiiiiiiiimiiiiiiHHiimniiHi
| Síðari |
1 grein |
lllllill.Illll..
Ekki verður með vissu
sjeð,. hver arður kon-
ungs var af brennisteins-
versluninni, nema fyrsta ár-
ið, eins ok áður var minst á.
Enginn vafi er á því, að arðurinn
hefií farið sívaxandi lengi vel. Alt
fram til ársloka 1571 hafði kon-
ungur brennisteinsverslunina sjálf
ur á hendi, en þá seldi hann
brennisteinsrjettindi sín norðan-
lands, ásamt allri verslun þar, fyr-
ir samtals 5220 dali á ári. Þessi
leiga var á þeirrar tíðar mæli-
kvarða stórfje. Þessi samningur
var í gildi í 4 ár. Að þeim tíma
liðnum tekur konungur verslunina
i sínar hendur aftur, en nú fer
henni fljótt hnignandi, og er svo
komið árið 1598, að brennisteins-
hafnirnar norðanlands ásamt
brennisteinsversluninni, eru leigð-
ar fyrir 100 dali á ári. Hnignuu
brennisteinsverslunarinnar mun
aðallega eiga rót sína að rekja til
þess, hvað brennisteinn hefir fallið
í verði um þetta leyti, þótt hitt
sje ekki ósennilegt, að eítir að
tekinn hafði verið áreiðanlega
mjðg mikill brennisteinn í nám-
unum um langan tíma, þá hafi
gröftur brennisteinsins og aðflutn-
ingur orðið erfiðari og verslunin
því ekki orðið eins arðberandi.
★
Á fyrri hluta 18. aldar lifnai'
aftur yfir brennisteinsnámi hjer
á landi. Árið 1753 var bygt hreins-
unarverk í Krísuvík, og annað
1763 á Húsavík. Fram til þess
tíma hafði brennisteinninn verið
fluttur út óhreinsaður, eða í mesta
lagi þveginn. Á árunum 1764—
1786 voru flutt út frá Ilúsavík
árlega að meðaltali um 484 centn-
er af hreinurm brennisteini, en á
árunum 1786—1806 að meðaltali
221 centner á ári. Á fyrra helm-
ingi 19. aldarinnar var flutt mjög
mikið af óhreinsuðum brennisteini
til Húsavíkur, á árunum 1839—41
að meðaltali 2926 centner á ári,
«ða tæp 150 tonn, en á árunum
1836—38 og 1842—45 að meðal-
tali 541 centner á ári. Kaupmað-
urinn á Húsavík tók hreinsunar-
verkið og brennisteinsnámurnar á
leigu árið 1811 fyrir 100 daii á
ári, að viðbættum 20 dölum á ári
fyrir lóðarleigu og mótöku, auk
afgjalds til prestsins í Múlakirkju
fyrir Þeistareykjanámur, 32 dali
á ári. Þessi leigusamningur var
endurnýjaður til 20 ára árið 1831,
raeð því skilyrði, að brennisteinn-
ann yrði einungis seldur í Dan-
mörku. Árið 1852 var ákveðið, að
brennisteinsnámurnar skvldu fá að
hvíla sig, þar sem húið var að
vinna úr þeim í iangan tíma og
fara mjög illa með þær, enda hafði
ekki verið unninn úr þeim hrenni-
steinn síðan 1845. Hreinsunarverk-
ið á Húsavík var þá selt á upp-
boði.
Árið 1872 voru brennisteinsnám'-
airnar við Mývatn leigðar til 50
ára Englendingnum> Alfred G.
Jjock, sem í daglegu tali er enn
þann dag í dag kallaður Brenni-
steins-Lock í Mývatnssveit. Það
var unnið úr námunum öðru
hverju, en reksturinn borgaði sig
Föstudagur 5. júlí 1940.
BRENNISTEINSNÁM
Á ÍSLANDI
ekki, svo að Lock seldi rjettindi
sín í hendur hlutaf jelagi árið 1883,
en það varð gjaldþrota 1885. Síð-
an hefir ekki verið unninn brenni-
steinn úr námunum á Norðurlandi,
þótt til þess hafi verið gerðar
ýmsar tilraunir. Síðasti samning-
ur, sem gerður var um leigu á
námunum í Þingeyjarsýslu. var
undirskrifaður árið 1929, en gekk
úr gildi árið 1932, þar sem nám-
urnar höfðu ekki verið nýttar til
þess tíma. 14. október 1938 gerði
ríkisstjórnin samning við þá Þor-
vald Thoroddsen, Itagnar Jónsson
og Jón E. Vestdal, um leigu á
námunum, og er að vona, að með
þeim samningi hefjist nýtt tímabil
í brennisteinsnámi hjer á landi,
eftir að það hefir legið niðri
í nærfelt heila öld.
★
Miklu minna var brennisteins-
námið á Suðurlandi. í hreinsunar-
verkinu, sem reist var í Krýsuvík
1753, var hætt að vinna 1761. Eft,-
ir þann tíma grófu bændur í ná-
grenninu nokkuð af brennisteim
og seldu hann óhreinsaðan í Hafn-
arfirði. Árið 1858 keypti Englend-
ingurinn F. W. Busby brenni-
steinsnámurnar í Krýsuvík fyrir
1400 dali, og síðan eignuðust ýms
hlutafjelög þær, án þess að nokk-
uð yrði þó úr vinslu. Hver vera
muni raunverulegur eigandi brenni
steinsnámanna í Krýsuvík nú, er
ekki vitað. — í sambandi við
Krýsuvík var einnig stofnað svo-
nefnt bórax-hlutafjelag, sem þó
fann ekkert bór.
Brennisteinninn, sem grafinn
var í námunum á Norðurlandi.
innihjelt töluvert af óhreinindum.
Hjaltalín telur þau vera 14—22%,
og er líklegt, að í brennisteinin-
um hafi altaf verið álíka mikið
af óhreinindum. Til að losna við
þessi óhreinindi, hefir hreinsunar-
verkinu á Húsavík verið komið
upp. I fyrstu var brennisteinninn
einungis bræddur í því með lýsi,
en síðar var það ráð tekið, að
þvo hann á undan hræðslunni, að-
allega til að spara lýsið. Brenni-
steinninn var þá þveginn í þrem
trjekössum. Vatn vai; leitt úi; læk
að þvottakössunum. Trjerennan,
sem til þess var notuð, var mörg
hundruð álnir á lengd. Kassarnir
stóðu mishátt, og var brennisteinn-
inn, eins og hann kom upp úr
námunum, settur í efsta kassann.
síðan í þann næsta og loks í þann
neðsta. Hrært var í brennisteinin-
um í báðum efri kössunum, en
ekki í þeim neðsta, svo að brenni-
steinninn gæti sest þar til botns.
Meðan á þvottinum stóð, var vatn-
ið látið renna í gegnum kassana.
Við þvottinn var hreinsað úr
brennisteininum aðallega gips og
leir, og þar að auki vikuraska,
sandur og brennisteinssýra. Þegar
búið var að þvo hrennisteininn,
var hann hreiddur út á jörðina,
til þurkunar, en síðán komið í
hús til hræðslu.
★
Brennisteinninn var bræddur í
tveim pottum. Þeir voru innmúr-
aðir og stóðu í brennisteinsskrún-
Um sinn hvorum' megin við skor-
Stein, sem var í miðjum þeim
skúr. Brennisteinsskúrinn var 10
álna langur og 6—7 álnir á breidd.
Járnpottarnir voru ekki jafnstór-
ir; annar tók 1 centner af brædd-
um brennisteini, en hinn aftur á
móti 3 centner. Stærri pottur var
meira notaður til að spara elds-
neyti.
Til eldsneytis var aðallega not-
aður mór, sem tekinn var upp
skamt frá hreinsunarverkinu, en
,auk þess voru fluttir inn árlega 4
faðmar af beykibrenni.
★
Þegar nú brennisteinninn var
bræddur, þá fyrst var hitað undir
pottinum', en þegar hann var far-
inn að hitna, var látið í hann lítið
eitt af brennisteini. í þessum
brennisteini var hrært og þess vel
gætt, að hitinn yrði ekki of mikill,
svo ekki kviknaði í brennisteinin-
um eða hann gufaði upp. Þegar
þessi fyrsti brennisteinn var orð-
inn fullþurr og byrjaður að
bráðna, var bætt í hann dálitlu af
lýsi og hrært vandlega í um leið.
Óhreinindin í hrennisteininum og
lýsið flutu ofan á. Strax og brenni-
steinninn var fullbráðinn, var bætt
í pottinn dálitlu af brennisteini á
ný, en þess vandlega gætt, að það
væri ekki svo mikið, að allur
brennisteinninn storknaði. Þegar
þetta var hráðnað, var bætt við
,lýsi, ef þurfa þótti, og enn hrært
vandlega í brennisteininum. Þessu
var síðan haldið áfram, þar til
potturinn var fullur. Þó var bætt
meira í af hrennisteini í einu, þeg-
ar fór að hækka í pottinum.
Þegar potturinn var orðinn full-
ur af bræddum brennisteini, var
enn bætt í hann dálitlu af lýsi,
og hitinn hafður svo mikill, að
brennisteinninn væri þunt fljót-
andi. Þegar hann var orðinn nógu
,heitur, var eldurinn slöktur og
hætt að hræra í. Síðan var óhrein-
indunum með lýsinu, sem nú flutu
á brennisteininum, fleytt ofan af
með járnspaða, og brennisteinin-
um' ausið með stórri ausu og helt
í mót úr eik í gegnum mjög fína
járnsíu.
Þessi hreinsaði íslenski brenni-
steinn mun yfirleitt hafa líkað
vel, þótt stundum hafi verið
I kvartað yfir því, að hann væri of
feitur, og að þess vegna kviknaði
illa á honum' í púðrinu. Mest var
þó að því fundið, hve mikið lýsi
var notað við hreinsunina. Áður
en farið var að þvo brennistein-
inn á undan bræðslunni, var notað
í 600 centner af hreinsuðum brenni
steini 1016 centner af brennisteins-
jörð og 3444 pottar, eða 3327 lítr-
ar, af lýsi. Við þvottinn á brenni-
steininum sparaðist mikið lýsi, og
var þá ekki notað nema 1/10—1/5
af því, sem áður hafði verið notað.
' Þessum aðferðum við hreinsun-
ina var haldið í öllum aðalatrið-
um. meðan hreinsunarverkið var
rekið. Ekki var þó allur brenni-
steinninn altaf bræddur, heldur
stundum fluttur út einungis þveg-
inn.
★
Það er athyglisvert, að þótt
brennisteinninn eins og hann hefir
komið upp úr námunum, hafi ekki
innihaldið nema um 20% af ó-
hreinindum, þá fara f^rgörðum við
hreinsunina uro 40%. Nú var
brennisteinninn fluttur á hestum
um 100 km. til hreinsunarverks-
ins, og flutningskostnaðurinn var
um 1/3 af kostnaðarverði brenni-
steinsins. Það er því undarlegt, að
maður skuli hvergi rekast á til-
lögur úm það, að flytja hreinsun-
arverkið upp að námunúm, en með
því móti hefði brennisteinninn
orðið til muna ódýrari. Og þó
höfðu oft verið sendir menn til
íslands til að rannsaka allan rekst-
ur námanna.
★
Þegar farið var að hugsa um
hagnýtingu brennisteinsins hjer á
landi á ný, nú fyrir hálfu fjórða
ári, var fyrst reynt að koma hon-
um í verð óhreinsuðum, eins og
hann kemur úr námunum. I hon-
um eru þá um 15% af óhreinind-
um, auk vatns. Það var ekki hægt,
nema þá fyrir svo lágt verð, að
engan veginn gat svarað tilkostn-
aði. Það var því fljótlega aug-
ljóst, að hreinsun íslenska brenni-
steinsins yrði óumflýjanleg, ef
einhver not áttu af honum að
verða.
Til hreinsunar brennisteininum
er nú verið að fullgera verksmiðju.
Þessi verksmiðja verður ekki reist
á Húsávík ,eins og gamla hreins-
unarverkið, heldur uppi við sjálf-
ar námurnar. Vegalengdin frá
næstu höfn, Húsavík, og upp að
námunum, er um 100 km., svo það
er ekki svo lítið, sem sparast í
flutningskosthaði, að hreinsa
brennisteininn upp við námur og
flytja hann síðan hreinsaðan til
hafnar.
Verksmiðjan er bygð við þær
námurnar, sem mest er í af brenni-
steini, en það eru Reykjahlíðar-
námur. Hún stendur um 4 km.
austan við Reykjahlíð, við Bjarn-
arflag, og er örskamt frá Náma-
fjalli. Þar verður brennisteinninn
hreinsaður og síðan fluttur til
hafnar á Húsavík. Gert er ráð
fyrir, að hann verði aðallega seld-
ur í Englandi. Sú verksmiðja, sem
nú er verið að reisa, á að vinna
500—600 tonn af hreinsuðum
brennisteini á ári.
Það er svo ráð fyrir gert, að
þessi verksmiðja geti hagnýtt all-
an þann brennistein, sem til er í
Þingeyjarsýslu. Hvort nauðsynlegt
verður að stækka verksmiðjuna til
þess, munu mælingar á brenni-
steinsmagninu, sem gerðar verða
á næsta sumri, leiða í ljós. Sömu-
leiðis athuganir á því, hve ör
brennisteinsmyndunin í námunum
er.
★
TJm magn það af brennisteini,
sem á að vera til hjer á landi, fer
hinum fáránlegustu sögum>. Það
er kannske ekki mikið mark tekið
á því, þótt ferðamenn, sem um
landið fara, segi frá því síðar í
ferðasögum sínum, t. d. að „Krafla
sje ómælanleg breinnisteinsupp-
spretta, eins og Námafjall", eða
Eftir dr. Jón
E. Vestdal
að „nægtirnar sjeu svo miklar (af
brennisteini), að það land eitt ís-
land) gæti gert allan heiminn
byrgan af brennisteini". En þaS
er auðivtað tekið með meiri al-
vöru af öllum, þegar sama sagan
er endurtekin í fræðibókum um
þessi efni. Yfirleitt er þess alstað-
ar getið, að á íslandi sje mikiS
um brennistein í jörðu, og vil jeg
aðeins taka sem dæmi, það sem
sagt er í framhaldi af frásögn-
inni um brennisteininn á Ítalíu:
„En líka á Spáni, íslandi, Japan
og í Mexikó finst geysimikið af
fríumi brennisteini“, „að því er
sagt er finst geysimikið af brenni-
steini, sem stundum hefir veriS
hagnýttur, á suðvestur-horni eyj-
unnar íslands, hjá Gullbringu-
sýslu“.
Þetta eru sögusagnir, sem enga
stoð hafa í veruleikanum, og geta
ekki bygst á neinum athugunum
eða rannsóknum.
★
Elsta áætlun í sambandi við
brennisteinsmagnið, sem mjer er
kunn, og eitthvað mark er takandi
á, hefir Jónas Hallgrímsson gert
í áðurnefndri ritgerð sinni. Hans
áætlun er þó síður um það magn,
sem vera muni til staðar af brenni-
steini, heldur hvað mikið myndist
af honum árlega. Hann telur, að
það muni vera um 225 tonn á ári,
og jafnvel meira, ef vel er geng-
ið um námurnar. Þetta er miðað
við námurnar norðanlands. — Þeg
ar Johnstrup var hjer á ferð 1871,
hafði ekki verið unnið í námunum
norðanlands í 26 ár. Hann mældi
magnið af brennisteini, sem var
jfyrir hendi í lifandi brennisteins-
hverum'. Hans niðurstaða varð sú,
að í Reykjahlíðarnámum væru um
3000 brennisteinshverir og í þeim
700—800 centner af hráum brenni-
steini, eða ekki full 40 tonn. Áætl-
un hans um Fremri-námur var til-
svarandi, þar væru hverirnir um
það bil helmingi færri og magnið
um helmingi minna. Þessa áætlun
Johnstrups skil jeg ekki, jafnvel
þótt hún líti trúverðuglega út með
tilliti til mælingaraðferða hans, og
getur varla verið um annað að
ræða en einhverja, misprentun eða
misskilning.
+
Síðasta áætlunin, sem mjer er
kunnugt um, að gerð hafi verið
á brennisteinsmagninu í brenni-
steinsnámunum norðanlands og um
jeið sú áætlunin, sem þær fram-
kvæmdir, sem nú er verið að gera,
eru að miklu leyti bygðar á, gerði
Steinþór Sigurðsson skólastjóri ár-
ið 1934. — Hann mældi brenni-
steininn í lifandi hverum í Náma-
fjalli og taldist svo til, að þar
væru a. m. k. 3000 tonn miðað
við hreinan brennistein, sennilega
þó eitthvað meira. Þetta eru reynd
ar þær námurnar, sem eru ríkast-
ar af brennisteini, en hjer er ekki
talinn með sá brennisteinn, sem
finnast kann í dauðum hverum, þ.
e. hverumi, sem engin gufa streym-
FRAMH. Á SJÖTTTT SÍÐU.