Morgunblaðið - 24.03.1942, Blaðsíða 5

I»rlðjudagur 24. mars 1942.
Útgef.: H.f. Árvakur, Heykjavík.
Pramkv.stj.: Sigfús Jónsson.
Ritstjórar:
Jón Kjartansson,
Valtýr Stefánsson (ábyrgtiarm.).
Auglýsingar: Árni Óla.
Ritstjórn, auglýsingar og afgreitSsla:
Austurstræti 8. — Sími 1600.
Áskriftargjald: kr. 4,00 á mánutJi
innanlands, kr. 4,50 utanlands.
í lausasölu: 25 aura eintakitS,
30 aura meö Lesbók.
BRjEF
Yfírlýsingin
öðrum stað hjer í blaðimi í
dag er birt yfirlýsing frá
:ríkisstjórninni, sem hún hefir
‘fengið frá herstjórn Bandaríkj-
;anna hjer á landi.
Tilefni yfirlýsingar þessarar eru
þau hörmulegu slys, sem hjer hafa
átt sjer stað í sambúðinni milli'
Bandaríkjahermanna og íslenskra
Tborgara.
Lýsing hinnar amerísku her-
stjórnar á störfum og skyldum
‘hermanna og aðstöðu varnarhers-
Ins hjer á iandi, leiðir það mjög
-greínilega í ljós, sem þráfaldlega
'hefir verið vikið að hjer áður,
Thversu gerólík sjónarmið eru ríkj-
andi' meðal herstjórnar, sem á í
■ ófriði, og- íslensku þjóðarinnar.
Þó land vort hafi nú verið her-
numið í nærfelt tvö ár, hefir ís-
lenska þjóðin alt fram til þessa
haft svo lítil kynni af hernaðar-
aðgerðum setuliðsins og viðhorfi
'þess til iandvarnanna, að óhætt
■er að segja, að manni kemur það
á óvart, að amerískir herverðir
geti hugsað sjer þann möguleika,
.að í gerfi friðsamra íslenskra veg-
farenda geti leynst hernjósnarar,
jafnvel fallhlífahermenn frá her-
• stöðvum andstæðinganna.
I yfirlýsingu herstjórnarinnar
amerísku er bent á, að í ljósi jafn-
vel þessa möguleika sjeu varð-
möniinm hersins gefnar fyrirskip-
anir.
Jafnframt því, sem íslenskur al-
menningur mun gera sjer far um
að skilja hverskonar varúðarráð-
stafanir herjanna, sem á einhvern ■
hátt snerta daglegt líf þjóðarinn-1
ar, er það brýn ósk manna, að
herstjórnin skilji, hve óvanir og1
■ ókunnugir Islendingar eru heraga
og vopnaburði. Og hin fvlsta
gangskor verði gerð að því, að
Jim beinan misskilning geti ekki j
verið að ræða milli herstjórnar |
eða varðmanna og íslenskra
þegna. Mjög væri það t. d. æski-1
legt, að um’ferðabönn um vegi og
Tandsvæði væru ekki kunugerð
með munnlegu samtali. Yfir þá
vegi, sem bannaðir eru til umferð-
ar yrðu blátt áfram girðingar
með hliðum, eða aðrar hindranir,
sem elgi væru opnaðar fyrir þeim,
er ekki hefðu eða ekki fengju
-fararleyfi hermanna. Á þann hátt
•einn ættí allur miskilningur að
'vera útilokaður, þegar hvorki
þyrfti 'lengur við, bendingar eða
vopnaburð, t'il þess að koma ís-
lienskum vegfarendum í skilning
tim. hvað levfilegt er og hvað ó-
Tevfilegt.
Wjer efumst ekki um, að hin
ameríska herstjórn harmar þau
■élys, sem lijer liafa orðið. Bn þá
ætti líka að mega telja víst, að
'bún verði ásátt um það við okk-
ur heimamenn lijer, að gerðar
verði hinar Tylstu ráðstafanir til
þess að slíkir hörmulegir atburð-
iir endurtaki sig kki.
Hinn venjulegi fundartími
neðri delidar hefir að lang-
samlega mestu leyti fárið í það
tvo næstsíðustu daga vikunnar
sem leið, fimtudag og föstudag,
að ræða frumvarp það til stjórn-
arskipunarlaga, sem Alþýðuflokks
menn deildarinnar flytja, en það
fjallar, eins og kunnugt er, ein-
göngu um breytingar á kjördæma
skipuninni.
Síðan frumvarp þetta kom fraln
í dag'sljósið,. hafa menn verið að
velta því fyrir sjer, — svo notað
sje orðatiltæki, sem við og við sjest
í Morgunbl. í sámbandi við ýmis-
konar kringilvrði, sem þar er varp
að fram í skemtanaskyni, — að
hve -miklu leyti alvara og heilindi
liggi á bak við flutning þessa
máls.
Jakob Möller fjármálaráðherra
gat þess í umræðunum, um leið
og hann lýsti aðstöðu Sjálfstæðis-
flolcksins til endurbóta á núgild-
andi kjördæmaskipun, að þing-
menn Alþýðuflokksins hefðu allar
götur síðan 1934 vei'ið allsófáan-
legir til þess að leggja því lið, að
kjördæmaskipuninni yrði þokað
nokkuð í sanngirnis og rjettlætis-
RITAÐ
átt. Hjá þeim hefði ekki yerið
neins stuðnings að leita í þessu
skyni. Það væri fyrst núna í öll
þessi ár sem tilfinningin fyrir
umbótum á kjördæmaskipuninni
hefði náð vfirhöndinni hjá þing-
mannaliði flokksins.
Sagði ráðherrann að ]iað bæri
að fagna þeirri skyndilegu hugar-
farsbreytingu og þeim fögru orð-
um um sanngirni og rjettlæti, sem
fyrsti flm. þessa máls, Ásgeir.Ás-
geirsson, hefði viðhaft í þessu sam-
bandi, ef þau væru mælt af heilum
hug.
En þess væri ekki að dyljast,
sagði ráðherrann ennfremur, að
þeim, sem fvlgst hefðu með í gangi
þessara mála á þingunum 1933 og
34, þegar verið var að knýja fram
þær endurbætur á kjördæmaskip-
uninni, sem við höfum bóiið við
síðan, gegn sauðþráa Framsóknar-
flokksins, yrði nú að minnast
fyrri afstöðu Ásg. Ásg. til þessa
máls. Þá var hann forsætisráð-
Víkverji skrifar -
Gamlir baeir.
Uppástunga Gunnlaugs Halldórsson-
ar arkitekts, um það að Þjóðminja-
vörður hafi umsjón með gömlum hús-
um. er þess verð, að henni sje gaum-
ur gefinn.
Jeg átti tal um þetta við Matthías
Þórðarson. Hann segir svo frá:
Hin gömlu steinhús frá 18. öldinni
hafa ekki verið undir umsjá minni,
nema Hólakirkja. En til hennar hefir
fje verið veitt, sem kunnugt er, svo
hægt væri smátt og smátt að koma
henni í hið fyrra horf.
Prestssetrin gömlu, norðanlands
Grenjaðarstaða- og Glaumbæjarbæh'n-
ir, hafa verið keyptir og á að varð-
veita þá torfbæi. Eins vildi jeg að
Laufásbærinn yrði varðveittur. Og
svo eru bæjardyrnar á Stóru-Ökrum
frá dögum Skúla fógeta. Þær eru að
mörgu leyti merkilegar. M. a. er þar
fyrirkomulag á undirstöðum stoðanna
sem jeg hefi hvergi sjeð, nema í upp-
greftrinum á hinum forna skála að
Stöng í Þjórsárdal. Bóndinn á Ökrum
hefir lofað mjer þvi, að þessi gamla
bygging ^kuli ekki hreyfð meðan hans
nýtur við.
Hjer sunanlands er Kelndaskálinn
merkilegastur fornra torfbygginga. —
Skúli Guðmundsson á Keldum og hans
fólk lætur sjer annt um að halda
þeim ,,minjagrip“ við. En Skúli hefir
boðist til þess að selja ríkinu bæinn
fyrir tiltölulega mjög lítið verð. Væri
mjög gott, ef það gæti komist í kring.
Keldnaskálinn er talinn vera frá Sturl
ungaöld, sem kunnugt er.'
★
Merkileg hús.
Þjóðminjavörður vjek síðan talinu
að mei'kilegum húsum hjer í bænum,
svo sem Dillonshúsi og Innrjettinga-
húsinu við Aðalstræti 10. Hann ótt-
e.st að nú verði Dillonshúsið að rýma
fyrir stórbyggingu, og eins verslun-
arhús Silla og Valda. En við bæði
þessi hús eru tengdar merkilegar minn
ingar.
I Dillonshúsinu, eða Melstedshús-
inu, sem það lengi var kallað, bjó Jón-
as Hallgrímsson síðasta veturinn sem
hann dvaldi hjer á landi. Er það hús
: Iveg óbreytt frá þeim tíma. Ánægju-
legt væri fyrir þjóð yvora í framtíðinni
að eiga þenna bústað .,listaskáldsins
góða“, og safna þangað ýmsum
þeim munum, sem tengja mætti við
líf Jónasar og starf. Eitthvað er t.d. til
af náttúrugripum, sem hann safnaði.
Einnig mættu þar vera myndir af hand
ritum hans og annað sem lýsti samtíð
hans. Húsið er svo vel viðað, að hægt
er að taka þaða sundur og bvggja
það upp að nýju á öðrum stað.
*
Bústaður Jóns Sigurðssonar.
Húsinu við Aðalstræti hefir eðli-
lega verið umturnað að innan og
gluggum breytt. En fagmenn gætu
vafalaust komið því í sitt, fyrra horf.
Það var urn skeið biskupssetur. Þar
bjó Geir biskup Vídalín. En merkasti
íbúi þpss var Jón Sigurðsson. Jens
bróðir hans átti húsið og bjó Jón
þar á sumrin, er hann var á þingi,
bafði herbergi í suðurenda hússins.
★
þjóSgarður.
Þegar það kemur til mála, að geyma
gömul hús hjer í Reykjavík, þá þarf
að velja þeim hentugan stað. Reykja-
vík þarf að eignast skemtigarð í ná-
grenni bæjarins, sem verður rúmgóð-
ur. Væri gott, ef glöggir menn vildu
íhuga hvar haganlegast væri að koma
honum fyrir. Þar þurfa að vera ýmsar
þjóðminjax. En jafnfhamt þarf að
koma þar upp kenslureitum í grasa-
fræði. Það þarf að gróðursetja allar
helstu plöntur hins íslenska gróðurrík-
is. Og helst ætti að koma þar upp í
grendinni vísi að dýi'agarði. Vermihús
1 gæti verið þar, fyrir dýr og plöntur.
Þó þjóðminjar og náttúrufræðigarður
j sje hvað öðru óskylt, í eðli sínu, er
best að samræma það á sama svæðinu,
frá Alþingi
AF SNJÓLFI
lierra Framsóknarflokksins og því
í fararbroddi í baráttu flokksins
gegn því, að nokkru yrði um þok-
að til umbóta í kjördæmaskipun-
inni. Mótstaða Framsóknarflokks-
ins, undir forustu Ásgeirs Ásgeirs-
sonar, gegn liverskonar umbótum
í þessu máli var svo röm, að
þvennóðska flokksins varð þá
fvrst brotin á bak aftur, þegar
það var sýnt, að stjórnarandstæð-
Ȓ
ingar, sem höfðu jafna þrngmanna
tölu í efri deild og stjórnarflokk-
urinn og höfðu því aðstöðu til að
befta framgang mála í deildinni,
að þeir mundu neyta þessa valds
og gjöra stjórnina og þingmeiri
hlutann óstarfhæfan, ef egii væri
undan látið.
Eins og þessi ummæli Jakobs
Miiders sýna, hefir orðið meira en
lítil hugarfarsbreyting hjá Ásgeiri
við vistaskiftin. Mátti sjá á svip
og látbragði fyrverandi flokks-
bræðra hans, Framsóknarmann-
anna, að þeim veittist æði erfitt
að gjöra sjer fulla grein fyrir því,
svo þeir, sem þetta vilja sjá, gætu
gert alla eina ferðina þangað. Mjer
dettur helst í hug, að hægt yrði að
koma þessu fyrir inni i Elliðaárgilinu
fyrir ofan rafstöð. Þar er skjól fyrir
norðanátt og áin Hfgar umhverfið,
*
Skærasta stjarnan.
Egill Sigurðsson að Álafossi skrif-
ar: *
Þegar spurt var í Morgunblaðinu:
,,Hver er skærasta stjarna himins".
vissi jeg ekki hvort hjer væri átt við
allar sýnilegar stjörnur þ. e. a. s. plá-
neturnar með taldar, þvi það er svo
misjafnt þeirra Ijósmagn. En í svarinu
hiaut Venus heiðurinn. Hún mun
varla hafa sjest þá, því að 2. febrúar
gekk hún fyrir sólu yfir á' morgun-
himininn. Aftur á móti var og er Júpi;
ter mjög skær kvöldstjarna. Ef jeg [
hefði átt þess kost að svara, þá mundi
jeg hafa slept jarðstjörnnum, en
nefnt einhverja af skærustu ljósstjörn
iinum, t. d. Nautsaugað, Hundastjörnu
eða Blástjörnu, svo eru Fjósakonurn-
ar mjög skærar og svo er ein skær-
psta stjarnan lágt á suðurhimni, sem
jeg veit ekki nafn á. Annars brestur
mig þekking til að rita um Vetrar-
brautina, og tína til skærstu stjörn-
urnar þótt jeg feg'inn vildi.
★
Það er greinilega komið í ljós, að
margir af lesendum blaðsins hafa
auga með spurningum þeim, sem birt-
ast í þessum dálki og athuga hverjum
þeirra þeir geta svarað og hverjum
ekki.
Hjer eru nokkrar ljettar spurningar:
1. Hve stúr er Glámujökull?
2. Hvar segir sagan aí Hallgerður
langbrók bafi veriS grafin?
3. Hver var þaS, sem Biblían segir
að dáið hafi tvisvar?
4. Hva8 hjet júnímánuuíSur til
forna?
5. Hvar var mesta orustan á vest-
urvígstöSvunum háS 1914?
hversu lijer hefði á skamri stundxa.
skipast veðnr í lofti.
*
Annað er það sem vaklð hefir
almenningsathygli við flutninjj
Alþýðuflokksmanna á þessu frum-
varpi. Það er að flutningsmenn
hafa látið undir höfuð leggjast a5
taka upp í frv. þá breytingu, sem
orðin er á stjórnskipunarlögum.
landsins. Það hefir án alls efa sært
tilfinningar allra íslendinga, sem
unna sjálfstæði landsins, að hreyt-
ingar á stjómarskránni, eins og
þeim málum er nú komið, skuli
bera að me ð þeim hætti, að þar
eigi að standa áfram „stjórnskrá
konungsríkisins íslands“.
Það er naumast hugsanlegt, a5
nokknr íslendingur hafi látið sjer
annað til hugar koma, þegar veriS
var að ganga frá þessum stjóm-
skipulagsmálum á síðasta reglu-
legu alþingi, en að fyrsta breyt-
ingin, sem gerð yrði á stjórnskip-
unarlögum ríkisins, fæli í sjer nið-
urfelling á þessum orðum úr
stjórnarskránni, en í þess sta5
yrðu þar tekin upp orðin „stjóm-
arskrá lýðveldisins Islands“.
Það er atliýglisvert, að það skuli
geta komið fyrir, að fulltrúa þjóð-
arinnar á alþingi beri þannig út
af leið rökrjettrar hugsunar í sjálf
stæðismálinu, eins og hjer hefir
átt sjer stað.
Ekki hafa Alþýðuflokksmennim
ir neina afsöknn í því að stefnan
hafi ekki verið nógu skýrt mörk-
uð í samþvktunum sem gerðar
voru um þetta á alþingi 1941.
í þingsályktuninni um stjórn-
skipulag fslands lýsti alþingi yfir
þeim vilja sínum, að lýðveldi verði
stofnað á íslandi jafn skjótt og
sambandinu við Danmörku verður
formlega slitið.
í þingsályktuninni um sjálfstæð-
ismálið lýsti alþingi yfir, að það
teldi fsland hafa öðlast rjett til
fullra samningsslita við Danmorku
og að af íslands hálfu verði ekki
um að a-æða endurnýjun á sam-
bandslagasáttmálanum við Dan-
mörku, þótt ekki þætti að svo
stöddu tímabært, vegna ríkjandi
ástands, að ganga frá endanlegri
stjórnskipun rkisins. En hvað við
er átt með orðunum „vegna ríkj-
andi ástands" kemur meðal ann-
ars greinilega fram í þingsálykt-
unartillögunni sem samþykt. var
um frestun almennra alþingiskosn-
inga.
Að þannig sje högum háttað
í landinu, að eigi þyki fært að
láta fram fara kosningar til al-
þingis, er vitanlega fnllgild ástæða
fyrir því, að frestur verði á, að
gengið sje formlega frá endanlegri
stjórnskipun landsins.
En jafnskjótt og ástæður þær,
sem felast í þingsályktunartillög-
nnni um frestun alþingiskosninga,
eru burtu fallnar, og flntningur
þessa frumvarps sýnir, að þing-
flokkur jafnaðarmanna lítur svo á,
þá er ekki hægt að líta á það
öðru vísi en sem skort á sjálf-
stæðri hugsun og þjóðlegum metn-
FKAMH. k SJföWHDO »1» '