Morgunblaðið - 01.07.1945, Blaðsíða 1

8 síður og Lesbók
•2. &rsranpur.
145. tbl. — SunnndagTir 1. júlí 1945.
tsafo],darpr«ntsmiðja h í.
Gíslí Sveinsson forseti Sameinaðs Alþingis:
Alþingi íslendinga endurreist. Ráðgjaíar-
þing varð löggjafarþing
ÞENNA DAG fyrir rjett-
um hundrað árum, eða hinn
1. júlí 1845, korn saman í
Reykjavík, í hinum nýja há-
tíðasal Latínuskólans, tii
fyrsta fundar hið „endur-
reista“ Alþingi, sem boðað
hafði verið með tilskipan 8.
mars 1843. Þessa merka at-
burðar í stjórnmálasögu ís-
lendinga hefði þing og þjóö
mátt minnast á þessum txma.
mótum rækilegar en tök eru
nú á, af ýmsum ástæðum,
þyí að m. a. gekk Jón Sig-
urðsson þá í fyrsta skifti inn
í íslenskan þingsal. — Um
þetta verða hjer sögð aðeins
fáein orð og mætti síðar
gera því efni betri skii, ef
tækifæi'i. byðist.
Heyrst hefir það, að ein-
hverjir kynnu því ekki sem
best að tala um 1000 ára Al-
þingi (930—1930) og þó
minnast „endurreisnar“ þess
á öldinni, sem leið (1843
—-45), en fram hjá söguleg-
um staðreyndum verður
ekki gengið. Alþingi var
„lagt niður“ árið 1800 (með
konungsúrskurði 6. júní),
enda var það þá orð-
ið svipur hjá sjón, frá því
sem áður var. En hins vegar
má með rjettu kalia þetta
þing sílifandi, þótt það sofn-
aði um rúmlega 40 ára bil,
og að minsta kosti reis það
upp aftur með öllum minn-
ingum sínum og dafnaði síð-
an með hægð til fulls
þroska. Ef til vill hefir þessi
hvíld verið holl. „Enginn
veit hvað átt hefur, fyrr en
misst hefur“.
Endurreisn Alþingis varð
urreisnar í stjórnmálalífi
KONUNGSBOÐ var uppi-
staðan í öllum opinberum
framkvæmdum þeirra tíma,
þar sem einveldi ríkti. ís-
lendingar voru þá — eins og
reyndar hefir oftar borið við
á örlagastundum í stjórn-
málum þeirra — að ýmsu
leyti mjög heppnir. Góður
maður og frjálslyndur að
flestra dómi varð konungur
í Danmörku 1839, Kristján
hinn áttundi. Til þess að
kunna að meta rjett allt
slíkt, þurfa menn að sjálf-
sögðu að kannast við háttu
þeiri’a tíma, er hjer um ræð-
ir, og er íslendingum slíkt
ætlanda. — í hinum merka
konungsúrskurði fi'á 20. maí
1840 • segir meðal annai's
{þýð. í Nýjum fjelagsritum
I h að hinir tilkvöddxx nefnd
armenn, sem falið var að at-
huga ,,Alþingismálið“, eig'i
i ao „ráðgast um, hvort ekki
; muni vel til fallið að setja
| ráðgjafarþing á íslandi, er í
: skuli koma svo margir
menn, er hæfa þykii', þeirra
er landsmenn hafa sjálfir til
kjörið, auk nokkurra þeirra
manna, er mestar hafa þar
s' slur“ -fyrir hönd konungs.
Átti þar allt að fara fr-am
eins og á öðrum fulltrúa-
þingum. „En •— segir —•
einkum eiga þeir vel að því
að hygoia. hvort ekki sje
rjettast að nefna fulltrúa-
bingið Alþingi og eiga það á
Þingvelli, eins og Alþingi
hið foxna. og laga eftir þessu
hinu forna þingi svo mikið
sem verða má“.
Nú var Jón Sigurðs-
s o n, búsettur í Kaup-
mannahöfn, að verða pott-
ur og panna *alls undirbún-
ins með íslendingum sjálf-
um, - til viðurtöku þessai'a
mikilvæm starfa, sem full-
trúaþingið átti og hlaut að
hafa með höndum til nyt-
semdar landi og lýð, eins og
til var ætlastæf konungi. Og
svo var nú komið með þjóð-
inni, að hugsa þurfti fvi'ir
hana og kanna hvert mál frá
uophafi, einkanlega öll
stjórnarmálefni, sem fæstir
þekktu nokkuð til nema af
jafsÐurn. Þá er það sem Ný
jfjelagsiát hefja göngu sína í
ihöndum Jóns Sigurðssonar,
og þarf ekki að rekja þá
sögu hjer. Tck hann nú fyrir
hvert málsatriðið af öðru,
kannaði þau gaumgæfilega
og ski'ifaði um ritgerðir,
efnismiklar og lærdómsrílc-
ar, svo að fram úr skaraði
öllu, sem áður hafði sjest á,
íslenska tungu ritað um
slxk efni. Enda fór þar sam-
an í efni máls staðgóð þekk-
ing, íhvgli og samviskusemi
í meðferð, og hin þyngstu
viðfangsefni rædd á lát-
, lausu og alþýðlegu máli. Var
og Jón Sigurðsson hjer að
leggia grundvöllinn að æfi-
starfi sínu í riti og ræðu um
íslensk rjetinda- og sjálf-
stæðismál, sem síðan færð-
ist mjög í auka og varð að
lokum', eins og kunnugt er,
sígilt Qg' entist öllum bar-
i áttumönnum íslenskum til
úrslita.
Gísli Sveinsson.
Hið fyrsta ráðgjafai’þing
á íslaxidi kom nú saman,
eins og til hafði verið stofn-
að, í Reykjavík (en ekki á
Þingvelli) h. 1. júlí 1845.
Var tekinn upp þráðurinn,
er legið hafði niðri árabil, og
þinghaldið nefnt Alþingi.
Vei’ður með öllu sleppt að
lýsa hjer þingi þessu og
skipan þess, með því að fyi'ir
því mun verða gerð rækileg
grein af öðrum í Lesbókinni
í dag. En hjer mun vikið
nokkuð að ,,eftirköstunum“,
ef svo mætti nefna það, sem
á vanst og af leiddi þessum
atburðum í stjórnmálaþi’ó-
un með þjóðinni.
Það má telja upp einn tug
mála, er fram komu eða til
umræðu voru á þessu þingi,
og þótt afgreiðsla þeirra í
heild yrði ekki veigamikil í
bráð —- enda allt aðeins „ráð
gefandi“ (þ. e. stjórn og kon
ungi), sem á þinginu gerðist
—, urðu þau þó svo að segja
hvert um sig mikils vísir.
Rætt var nokkuð um þing-
sköp (hvort fundir skylau
vera í heyranda hljóði), um
Alþingi og kjör þess, og um
gildi löggjafar. Til alvar-
legrar meðferðar voru tek-
in fjárhagsmál, skólamál,
vex’slunarmál (verslunar-
frelsi), sveitarstjórnarmál;
talað um læknaskipan og
um hag presta. Flest og mest
var í þessum efnum frá full-
trúunum (þingmönnunum)
sjálfum komið, og sýndi það
áþi’eifanlega, að hjer hafði
verið sagt: S e s a iti — opn-
ast þú! Þetta var leiðin, að
upphaf end-
þjóðarinnar
koma saman í landinu
sjálfu, til þess að ráða ráð-
um um landsins gagn og
nauðsynjar. Meðal margra
góðra og gegnra drengja
varð nú bert, að einn var að-
alleiðtoginn, sem varð eins
og sjálfkjörinn þá og síðar,
meðan lifði og len-gur þó:
Jón Sigurðsson.
í Alþingisritgerð sinni í 1.
árg. Nýrra fjelagsrita segir
J. S., að þingstofnun þessi
eigi (meðal margs annars)
að vekja þjóðaranda Islend-
inga og skýrir það í almenn-
um hugleiðingum. Þetta
vai’ð hvei'ju ox’ði sannara.
Eins og vitað er, var Al-
þingi ráðgjafarsamkunda,
en eigi löggjafar á þessu
tímabili, því að einveldi kon-
ungs hjelst enn í þeim lönd-
um, er honum lutu. Af því
ljet konungur (Friðrik sjö-
undi) þó í Danmörku árið
1849, eins og kunnugt er,
þegax; stjórnarskrá var þar
sett 5. júní („Grundvallar-
lög“), en hjer á landi eigi
fyrr en 1874, er Kristján ní-
undi afsalaði sjer einveldi
með stjórnarskránni (5.
jan.) og á komst þingbundin
konungsstjórn, þ. e. löggjaf
ai'valdið fjell til Alþingis
með konungi, í þeim málum,
sem liin svo nefndu „stöðu-
lög“ fi’á 2. jan. 1871 ákvörð-
uðu sem „sjermár* íslands.
Allt það, sem á vanst fram
að þessu — svo ekki sje
lengra rakið fram —, var að
siálfsögðu því að þakka, að
„þing“ var komið í landið,
enda þótt ,,vald“ þess væri
lítið. Um þetta verður nú
eigi lengur deilt, þótt aðferð
in í ,,stjórnarbótum“ væri
lengstum öðru vísi en for-
vstumenn íslendinga kvsu
og stundum í hreinni and-
stöðu við það, sem rjettur
bjóðarinnar benti til. En
líka sögu gátu fleiri þjóðir
sagt, er voi'u að losna und-
an aldakúgun og oki einveld
is. Þróunin gekk þó í rjetta
átt. Og minnisstæður má ís-
lendingum alltaf vera ein-
mitt á þessu tímabili sá ör-
lagaríki fjörkippur, sem
þióðflmdiirinn 1851 olli í
öllu þjóðlífinu og að mest-
um heillum varð í frelsis-
baráttu landsins upp frá því.
Þingin á árabilinu 1845—
1874, ráðgjafarþingin, urðu
íslendingum ágætur skólí í
meðferð landsmála, þótt
haldin væru aðeins arrnað
hvei't ár.
Öllum þeim málefnum, er
hið fyrsta þing (1845)
hreyfði, þokaði áfram til
nokkurra. úrslita á þingum
eftir það, þótt langan tíma
tæki, að surn þeii’ra kæmust
í viðunandi horf. En eftir að
löggjafarvaldið var einnig
fengið, varð þó niðurstaðan
eðlilega sú, að landsmenn og
Alþingi gátu mestu um
þetta ráðið í heild, þótt sumt
tefðist um skör fram vegna
synjunar hins erlenda kon-
ungsvald. En hvílíkur mun-
ur frá fyrri tímum, er flest
mátti heita í kalda koli!
Varla nokkur óbæld þjóð-
málahugsun til í landinu.
Menn kvöi'tuðu mest hver
út af fyrir sig, ljetu í besta
falli hugsanir sínar í ljós í
einkabrjefum. Samfundir og
samvinna um framfaramál
þektist ekki. Nú var allt í
einu komin „önnur öld“,
viðhorf í öllum málum allt
annað.
Þjóðin var að komast í
dagsljósið úr veldi myrkr-
anna. Mannsæmandi líf var
fram undan, með vonum sín-
um og baráttu, eins og bera
ber.
Sannarlega er vert að
minnast þessa og meta það.
,,Af ávöxtunum skuluð
þjer þekkja þá“.
Menn geta nú á tímum ef
til vill freistast til þess að
telja sjer og öðrum trú um,
ef eigi hafa kvnt sjer hin
sögulegu gögn, að það sem
út kom í „tilskipunum“ (þ.
e. lagaboðum) á þeSsum
tíma, hafi verið að mestu
eða öllu undan rifjum runn-
ið stjórnarinnar í Danmörku
og konungs, þar eð Alþingi
var þess eigi umkomið að
setja lög, íxeldur varð að
gera tillögur sínar í málum
í vfirlýsingu vilja og óska,
þ. e. með bænarskrám, eins
og það hjet. En það er nú
öðru nær en að svo hafi ver-
ið í revnd, því að mikið af
því, sem „lögieitt“ var (og
var æði margbreytilegt),
var beinn eða óbeinn árang-
ur af meðferð mála á ráð-
gjafarþingunum öll árin til
Pranihaid á 8. síðu.