Morgunblaðið - 22.03.1947, Qupperneq 6

6
MORGUNBLAÐIÐ
Laugardagur 22. mars 1947
- SAGA VESTMANNAEYJA
Saga Vestmannaeyja,
eftir Sigfús M. Jolin-
sen. Isafoldarprent-
smiðja h.f. 1946.
ÞETTA ER MIKIL RÖK, og
merkileg að mínum dómi. Hún
er hátt á 8. hundrað síður í all-
stóru broti (auk nafnaskrár og
myndaskrár) í tveimur bindum
liærri jafnstórum. 1 bókinni er
f jöldi mynda og flestra ágætra,
af fólki, mannvirkjum o. fl.
* Framan við fyrra bindið er
fyrst formáli og heimildaskrá.
Af heimildaskránni sézt, að höf.
liefur kannað nærri 300 heim-
ildir (handrit og bækur), og
má öllum ljóst vera, hvert
feikna verk það er. Sögunni er
skift niður í aðalkafla og undir-
kafla. 1 fyrra bindinu eru þess-
ir aðalkaflar: 1. Landfræðileg
ágripslýsing. 2. Landnám Vest-
mannaeyja. 3. Kirkja. 4. Vest-
niannaeyjaprestar. 5. Mornión-
ar í Vestmannaeyjum. 6. Heil-
brigðismál og læknar. 7. Þing-
staðir, sýslumannatal, bæjar-
stjóm og alþingismenn. 8. Þjóð-
lífslýsingar. 9. Samgöngur og
fleira. 10. Rán í Vestmannaeyj-
um, vígaferli og róstur. 11.
Tyrkjaránið. 12. Virki og skánz
í Vestmannaeyjum. 13. Herfylk-
ing Vestmannaeyja. 14. Sitt af
bverju.
Síðara bindið innilieldur
þessa aðalkafla: 1. Vestmanna-
eyjar verða konungseign. 2.
Jarða- og bæjaskipun í Vest-
mannaeyjum frá fyrstu tímum.
3. Atvinnuvegir. 4. Fiskur og
fiskverzlun o. fl. 5. Verzlun og
viðskipti. 6. Afgjald og skattar.
7. Reki og rekaréttindi. 8. Arð-»
ur, er erlendir menn höfðu af
Vestmannaeyjum m. m. 9. Yf-
irlit og niðurstöður. Margir
undirkaflar fylgja hverjum að-
alkafla, sumstaðar allt að 15.
Eftir Sigfús M. Johnsen
Af þessari upptalninffu sézt,
að bókin tekur yfir allt sem við
kemur Eyjunum frá fyrstu tíð
til okkar daga, eins og reyndar
sögunn* ber að gera. En mér
finnst að þetta sé ennþU ræki-
legar og ítarlegar gert á fvrri
tímum, en þeim síðari, og kem
ég lítilsháttar að því síðar.
Af köflum fyrra bindisins,
þótti mér mest varið í að lesa
um landnámið, Kirkjuna, Vest-
mannaeyjapresta, og herfylk-
inguna. Sá kafli er stórfróðleg-
ur, (og flestum ókunnugur),
ekki sízt vegna ættfræðinnar,
sem í honum er. Vestmannaey-
ingum hefur löngum þótt vænt
tun kirkju sína, enda mun hún
með elztu kirkjum landsins.
Byggð árið 1000. — Eitt sinn
bönnuðu þeir drykkjumönnum
(og nafngreindu þá) að sitja
við guðsþjónustur í kór kirkj-
unnar. Þetta bendir ótvírætt á,
að þeir hafi litið á kirkju sína
sem sannan helgidóm. En af
öllu má of mikið gera, og jafn-
vel því líka, hvernig litið er á
kirkju. Og meðan ég, sem þetta
rita, dvaldi rheðal Eyjabúa,
fannst mér að þeir vera um of
íhaldssamir og kreddufullir
gagnvart notkun kirkjunnar.
Eitt sinn sótti ég um, til sókn-
arnefndarinnar þar, að söngfé-
lagið „Principal“ fengi að halda
eamsöng í kirkjunni. Svngja
átti eingöngu andleg Ijóð og
ættjarðarkvæði. Meiri hluti
nefndarinnar þverneitaði þess-
ari beiðni. Það var aðeins einn
nefndarmaður sem vildi verða
við henni, og mig minnir að það
hafi verið Sigurður hreppstjóri
Sigurfinnsson, — og svo prest-
urinn, séra Oddgeir Guðmund-
sen.1) Nú er þetta allt breytt,
og farið að liahla samsöngva í
kirkjunni. (Ekki liefði það ver-
ið óviðeigandi, að sagan hefði
flutt og geymt myndir af fyrstu
söngfélögunum — karlakór, og
blönduðum kór, — er stofnuð
voru í Vestmannaeyjum, (sbr.
I., bls. 332), ef til eru enn myndr
ir af þeim). Marga merka
presta hafa Vestmannaeyingar
átt, en með þeim allra merk-
ustu er séra Jón Austmann. Að
honum sópar í lífi Eyjabúa.
Hann var þeirra forsvarsmaður
í flestu eða öllu í yfir 30 ár.
Enda hefur hann verið hjá þeim
vinsæll og velmetinn. Hann
vildu þeir gera að fyrsta þing-
manni sínum 1845, en fengu því
ekki framgengt, því þá voru
aðeins einn eða tveir atkvæðis-
bærir menn í Eyjum.
Afkomendur hans voru og
hið merkasta fólk.
Á bls. 113 í I. bindi er sagt,
að séra Jón Austmann hafi ver-
ið 6. maður frá séra Pétri Giss-
urarsyni, en hann var 5. maður
frá honum, þannig: 1. Guðríð-
ur Pétursdóttir. 2. Helga Magn-
úsdóttir. 3. Jón Runólfsson óð-
alsbóndi á Höfðabrekku. 4. séra
Jón Jónsson „köggull‘ á Kálfa-
felli. 5. séra Jón Austmann.
Tæplega held ég að liægt sé að
draga það í efa — eins og höf.
gerir (I. 95), að séra Böðvar
Sturluson (síðar prestur á Val-
þjófsstað í 55 ár), liafi verið
fyrst prestur í Vestmannaeyj-
um (Kirkjubæ) í nokkur ár, og
svo telur Hannes Þorsteinsson
hiklaust (shr. Smæf. IV. 468).
Fróðlegt er líka að lesa um
prestana séra Jón Þorsteinsson
píslarvott, séra Guðmund
Högnason og séra Pál Jónsson
„skálda“ o. fl. Allur kaflinn um
prestana er mjög fróðlegur og
skemmlilegur.
Sagan gelur um eina konu
1) Heldur var fátt á milli okk-
ar söngstjóranna, Sigfúsar Árna-
sonar og mín, sem — því miður —
vill oft verða. Börn Sigfúsar tvö,
voru þó í mínum söngflokk. Kann-
ski hefði þetta orðið öðru vísi, ef
við þá hefðum vitað, að við vor-
um fjórmenningar að frændsemi,
frá Jóni Runólfssyni óðalsbónda
á Höfðabrekku? Annars var það
söngnum að kenna — eða þakka
— hvað dvöl mín varð stutt í
Vestmannaeyjum, þótt ótrúlegt sé.
Ég var þó búinn að byggja þar
hús (Laufás), og ætlaði að setjast
þar að. En er Sigfús fór til Am-
anistastarfið við Landakirkju og
póstafgreiðslustarfið, er hann
eríku, losnaði hvorttveggja: org-
hafði gegnt. Ég reyndi að ná í
bæði störfin. En meiri hluti safn-
aðarins vildi ekki sjá mig sem
organista, og póstmeistari (Sig.
Briem), vildi ekki líta við mér
sem póstafgreiðslumanni. Ég
reiddist, tók saman pjönkur mín-
ar og lagði leið mína til Ameríku.
Og aldrei hefi ég séð eftir því, þó
að mér hefði kannski liðið vel í
Vestmannaeyjum.
frá 19. öldinni, sem mér finnst
að flestu leyti bera liöfuð og
herðar yfir aðrar, sem um er
getið. Það er Solveig, dóttir séra
Páls ,,skálda“, og amma Matthí-
asar Einarssonar læknis. Hún
var fyrsta lærða Ijósmóðirin í
Eyjum. En hún var meira en
ljósmóðir. Hún var einnig lækn-
ir, og var hvað eftir annað
skipuð af yfirvöldunum til að
veita sjúkum læknishjálp.
Meira að segja voru héraðs-
læknisstörfin falin henni oftar
en einu sinni. Auk þessa hefur
hún verið mikilhæf kona að
öðru leyti.
Þá eru fróðlegar Þjóðlífslýs-
ingarnar (brúðargangur, brúð-
kaupsveizlur, hrófveizla, fýla-
vcizlá, sumardagsveizla o. fl. o.
fl.), sem lýst er í 8. kafla.
1 síðara bindinu er m. a. ítar-
leg lýsing á atvinnuvegum Eyja-
búa frá fyrstu tíð. Kennir þar
margra grasa. Erfitt hafa Eyja-
menn átt stundum. Síðast á 18.
öldinni komu t. d. 10—12 fiski-
leysisár í röð. Langt mundi
okkur nú þykja það. En þá var
ekki'til su „tizka , að krefjast
lána eða ríkisábyrgðar, þó heill
tugur erfiðra ára kæmi í einni
lotu, livað þá eitt.
Hitt veifið var sjórinn líka
gjöfull við Eyjabúa. Bæði fyrr
og síðar fengu þeir stundum
lestarhlut, þ. e. 10 hundruð
tólfræð af þorski, á önglana
sína.
Þá er í þessu bindi rakin saga
verzlunar og viðskipta, bæði
fyrr og síðar. 1 atvinnu- og
verzlunarsögu Eyjanna eftir
aldamótin síðustu, rísa nöfn
margra manna hátt, en hæzt
ber þó nafn Gísla J. Johnsens,
um mörg ár. Hann var drif-
fjöðrin í flestum meiriháttar
framkvæmdum, er þar voru
unnin á fyrstu tugum aldarinn-
ar. Má því telja hann föður
hinna nýju Vestmannaeyja, þó
margir ógætir menn og konur
hafi þar einnig lagt hönd á
plóginn.
Ekki liefur Eyjabúum verið
ætlað að vera þurrbrjósta hér
áður fyrr, hjá liinum dönsku
eigendum verzlunarinnar. 1832
voru í vörubirgðum lijá Garðs-
verzlun 7000 pottar af brenni-
víni, 800 pottar af öðrum sterk-
um drykkjum (rommi, koníaki
o. fl.), og'900 flöskur af léttari
vínum. En stundum var ekki
eins vel séð fyrir öðrum þörf-
um.
Eins og ég vék að í upphafi,
finnst mér að sagan sé rakin
rækilegar og ítarlegar fyrr á
tímum, en t. d. á þessari öld.
Á þeim tíma hefði ég kosið
hana fyllri og í betra samhengi.
T. d. hefði ég kosið að sérstak-
ur kafli liefði verið um alla
helztu formenn, og aðra at-
hafnamenn Eyjanna frá því t.
d. um aldamót, í líkingu við
kaflannum prestana. Skýra stutt
lega frá uppruna þeirra, ætt og
störfum, o. s. frv. Að vísu er
þetta að finna um suma, en of
mikið á víð og dreif. Sumra
þekktra manna er alls ekki
getið, t. d. Ágústs Árnasonar
í Baldurshaga, sem dvaldi í Eyj-
unum yfir 40 ár, og var þar
formaður, kennari, og lengi
einn lielzti smiðurinn. Líka
mætti nefna Hannes'Sigurðsson
(frá Seljalandi), sem mun all-
Iengi hafa verið einn stærsti
bóndinn í Eyjum, og nýrækt-
armaður. Fleiri mætti sjálfsagt
nefna, t. d. Magnús Þórðarson
í Sjólyst, sem var í minni Eyja-
tíð — og fyrr og síðar — einn
af fjórum mestu formönnum
þar. (Hinir voru Þorsteinn í
Laufási, Friðrik Svipmundsson
á Löndum og Magnús á Vestur-
húsum). Það, sem sagt er um
slysfarir, held ég að sé ekki
tæmandi. Tveimur miklum sjó-
slysum man ég eftir, sem ekki
eru nefnd; varð annað 12. marz
1906, er f jórir menn drukknuðu
af Magnúsi í Sjólyst (hefi ég
skrifað um það í „Vikuna“, 33.
tbl. 1940), en hið síðara, er
Magnús Þórðarson í Dal fórst,
ásamt öllum hásetum sínum, í
jan. 1915.
Dálítið finnst mér athuga-
vert, að því er snertir myndirn-
ar í söguna. Myndirnar, sem í
henni birtast, eru flestar ágæt-
ar, en mér finnst að allmikið
vanti af myndum í hana, sem
þar befðu átt að vera, ef fáan-
legar eru: t. d. af Ágústi Árna-
syni, Jóni Einarssyni á Hrauni,
Jóni Einarssyni, Gjábakka,
Pétri Lárussyni, Búastöðum,
Magnúsi í Sjólyst, Jólianni
Jónssyni á Brekku, Jóni Jóns-
syni í Gvendarhúsi, Jóni Ingi-
mundarsyni í Mandal, Hannesi
Sigurðssyni og Sigurði Sigurðs-
syni (frá Seljalandi), Þorsteini
Johnson, Jóni Sighvatssyni, Páli
Ólafssyni verzlunarm. (fráHlíð-
arendakoti) — er var lengi einn
bezti söngmaður í Eyjum, bass-
isti, eins og við liöf. mun-
um báðir, — og Sigurði lyf-
sala Sigurðssyni, og svo af
embættismönnunum, a. m. k.
þeim, sem lengst hafa verið í
Eyjum, t. d. séraSigurjóni
) Árnasyni, og sýslumönnunum
Magnúsi Jónssyni, Karli Ein-
arssyni og Kristjáni Linnet. Þá
þvkir mér of lítið af myndum
af merkum konum frá fyrri
tíma. Þær eru þó margar til.
Meðal þeirra má nefna mæðg-
urnar Guðrúnu Runólfsdóttur
á Sveinsstöðum, og Júlíönu
Sveinsdóttur listmálara, fyrstu
listakonuna, sem Vestmanna-
eyjar hafa átt, o. fl., o. fl. Guð-
rún er merkiskona. Hún var
önnur konan í Eyjum, sem tók
sjúklinga á heimili sitt, áður
en þar kom sjúkraliús. Synir
liennar tveir (Ársæll og Sveinn)
eru miklir athafnamenn, annar
í Eyjum, liinn liér í Reykjavík.
Lítilsháttar má merkja það á
stöku stað, að sagan er skrifuð
sem aukaverk, í frístundum frá
aðalverki. Samhengi m. m. verð-
ur þá ekki eins fullkomið, og
ef unnið er óslitið og fráfalla-
laust að verkinu, og'frekar bætt
við endurtekningum, ef ekki
beinum, þá óbeinum, og sagan
er ekki alveg laus við þetta.
Ég liefði líka kosið, að ýmis-
legt frá síðustu tímum væri bet-
ur skilgreint hvað frá öðru, og
sett í sérstaka smá-kafla, t. d.
leiklist, hljómlist, íþróttir,
byggingarlist o. fl. 14. kafli í
fyrra bindi finnst mér að hefði
átt að vera næst síðastur eða
síðastur í öðru bindi.
Sagan er næstum prentvillu-
laus, og er það mikill kostur.
Ég liefi aðeins reldð mig á eina
prentvillu, sem er ekki alveg
meinlaus, á bls. 41 í fyrra bindi.
Er dánarár Sæmundar fróða
Sigfússonar í Odda þar talið
1135, en á að vera 1133. (Nafn
Sæmundar fróða liefur líka fall-
ið úr nafnaskránni).
Það, sem ég hefi drepið liér
á, og kosið að væri á annan
veg, er allt smávægilegt, og rýr-
ir ekki gildi bókarinnar. Mér
finnst Saga Vestmannaeyja
stórmerkileg bók í alla staði,
og höfundur hennar lxefir að
mínum dómi, með lienni,
reist sér minnisvarða, sem
mölur og ryð fá eigi grand-
að. Og vonandi er íslenzku
þjóðinni eklti svo aftur farið,
að hún vilji ekki heldur kaupa,
lesa, og eiga slíka bók — stóran
og merkan þátt úr sinni eigin
sögu — heldur en klámsagna-
þvættinginn, sem alltaf er verið
iað þýða handa henni, og reynt
er að troða upp á hana án afláts.
Frá hendi útgefandans, Isa-
foldarprentsmiðju, er bókin
prýðilega úr garði gerð að öllu
leyti. A. ,/. J.
Akureyri
NAMSKEIÐ fyrir bifreiða-
stjóra til meira prófs hófst á
Akureyri 10. mars, og eru þátt-
takendur 54, langflestir af
Norður- og Austurlandi. Gert
er ráð fyrir að námskeiðið
standi yfir þar til um miðjan
apríb Snæbjörn Þorleifsson,
bifreiðaeftirlitsmaður, veitir
námskeiðinu forstöðu, en kenn-
arar auk hans eru Vilhjálm-
ur Jónsson, bifvjelaviðgerðar-
maður, Gísli Ólafsson, lögreglu
þjónn og læknarnir Pjetur Jóns
son og Jön Geirsson.
Fyrsta námskeiðið á Akur-
eyri í þessari grein var haldið
1940, þar næst 1942 og síðan
1945. Námskeiðið fer fram að
Hótel KEA. — H. Vald.
Annar fræðslu-
fundur um umferð-
armál
FRÆÐSLUFUNDUR sá, um
umferðaamál, sem Slysavarna-
fjelag íslands og Bifreiðakenn
arafjelag Reykjavíkur boðuðu
til 13. þ.m. í Oddfellowhúsinu,
var mjög vel sóttur og reynd-
ist húsnæðið þar full lítið. —
Næsti fundur verður því hald-
inn í Nýja Bíó við Skúlagötu
og hefst kl. 1.30 á morgun
(sunnudaginn 22. mars). — Á
fundinum verður veitt fræðsla
í umferðareglum og ennfrem-
ur sýnd sænsk UTnferðarmynd.
Fundur þessi er einkum fyr-
ir þá, sem nú eru að læra að
aka bifreið, eða hafa nýlega
lokið minna prófi. En þar sem
húsrúm verður nú nóg, er öll-
um, sem hafa áhuga fyrir þess
um málúm boðið að koma.